Vâ to\ng kum vâi krâ nho\ng o mâu hdroâng kuăn ngo pêi pro hnoăng tơdâng tơ’mô, mơdêk tơdroăng rêh ối tơmeăm khoăng, hiÂm mơno, chôa ‘lâng kơdroh ki kơtăn mơnhông mơdêk pơla mâu hdroâng kuăn ngo, mâu hơnăm kố nah, Tơnêi têa hiăng kơjo hên tung po rơdâ mâu troăng hơlâ mơnhông mơdêk cheăng kâ – rêh ối pơlê pơla kơpong vâi krâ hdroâng kuăn ngo, ki má lối [a\ mâu rơpo\ng kơtiê môi tiah rơkong tơpui tối dêi pôa Chu Tuấn Thanh, Kăn pơkuâ tơdroăng pơtâng tối kuăn pơlê ối tung Vi [an hdroâng mơngế:

‘’To\ng kum ‘na kơxo# liăn mung kơjo ăm mâu ngế kơtiê – mê tơdroăng tơdroăng ki xiâm; to\ng kum ‘na kơxo# liăn loăng plâi, to\ng kum ‘na mơnăn păn, to\ng kum ‘na têa châu têk on [a\ po; to\ng kum ‘na kơxop mơ-éa chêh; to\ng kum ‘na phái, ối to\ng kum ‘na hlá tơbeăng nếo. Ki hên cho to\ng kum tơmeăm môi tiah mê xua Tơnêi têa hiăng to\ng kum vâ mơjiâng ‘na cheăm, ‘na pơlê’’.

Hên tơdroăng hiăng kum châ tơ-[rê pơxúa, môi tiah: Tơdroăng pêi pro 122 dêi Chin phuh ‘na Tơdroăng pơkuâ hdroâng mơngế; Pơkâ 30a/2008/NQ-CP dêi Chin phuh ‘na kơdroh kơtiê krá tơniăn; Tơdroăng 135 (hneăng má 2) ‘na Mơnhông mơdêk cheăng kâ – rêh ối pơlê pơla mâu cheăm ki pá puât kơpong vâi krâ hdroâng kuăn ngo, kơpong kong ngo, kơpong hơngế hơngo; mâu troăng hơlâ [a\ tơdroăng kơjo mơ’no liăn mơjiâng pro hngêi trăng, troăng klông, tăng tơnêi pêi chiâk deăng [a\ tơnêi ối (Pơkâ 132);

To\ng kum tơnêi pêi chiâk deăng, hngêi ối [a\ mâu tơdroăng kal ki ê kum tung pêi chiâk deăng [a\ tơdroăng rêh ối ăm vâi krâ nho\ng o kơtiê ối tung mơngế hdroâng kuăn ngo (Pơkâ 134); kơjo xo hnoăng liăn pêi chiâk deăng [a\ xo hnoăng liăn tê tơmeăm khoăng, to\ng kum liăn ăm khu tê mơdró, to\ng kum yă mâu kế tơmeăm khoăng ki xúa rêm hâi ăm vâi krâ hdroâng kuăn ngo môi tiah po kâ, pơkeăng pơlât, phon rơvât, mơ-éa chêh, troăng hơlâ mơnhông mơdêk pêt kong, rak vế kong prâi tíu rêh ối kơpong kong ngo (Tơdroăng 327); troăng hơlâ to\ng kum hngêi ối ăm rơpo\ng kơtiê; troăng hơlâ kơjo hnê mơjiâng, hnê tơ’nôm [a\ xúa kăn [o# mơngế hdroâng kuăn ngo [a\ ki ê hía.

Kơnôm mâu troăng hơlâ [a\ troăng pơkâ pêi tơtro dêi Đảng [a\ Tơnêi têa, tơdroăng cheăng kâ, rêh ối pơlê pơla a mâu kơpong hdroâng kuăn ngo [a\ kơpong kong ngo châ hơ’leh nhên. Sap hơnăm 2007 troh nôkố hiăng ai hr^ng rơpâu rơpo\ng hdroâng kuăn ngo ki pá puât châ mung liăn, châ to\ng kum mơnhông pêi chiâk deăng, to\ng kum po rơdâ păn mơnăn mơnôa, po rơdâ pêi mâu kơvâ tê mơdró. Tơdroăng rêh ối dêi kuăn pơlê hdroâng kuăn ngo xuân chôa ‘lâng hơ’leh. Laga, kơpong hdroâng kuăn ngo [a\ kơpong kong ngo xuân ối hên pá puât. Nôkố hên thôn pơlê tá hâi ai troăng rơxế ô tô; tá hâi ai troăng kơxái on tơhrik tơnêi têa; hên rơpo\ng hdroâng kuăn ngo ôh tá ai tơnêi ối; tơnêi pêi chiâk deăng. Tiô pôa Chu Tuấn Thanh, Kăn pơkuâ pơtâng tối dêi Vi [an hdroâng mơngế tối tâng tíu ki lâi tá hâi châ to\ng kum mê:

‘’Tâng vâi tá hâi châ to\ng kum ki mê vâi ai hnoăng pâ thế a Vi [an pơkuâ hdroâng mơngế. Vi [an Hdroâng mơngế ai Troăng hơlâ to\ng kum hdroâng kuăn ngo [a\ ai Khu pơkuâ tơdroăng pêi pro 135 mê vâi kô ai mơ-éa tiâ, xua tâi tâng tơdroăng to\ng kum gá pơrá ai pơkâ krê ‘na troăng hơlâ ku\n, phá rá phá, krê tơ-ê’’.

Klêi kơ’nâi lối 30 hơnăm hơ’leh nếo, ki má lối sap ing ai Pơkâ kơxo# 22 ‘na mâu troăng hơlâ mơnhông mơdêk cheăng kâ – rêh ối pơlê pơla kơpong kong ngo dêi Khu xiâm kal kí (Hneăng VI); Pơkâ Tơnêi têa 7 (Hneăng IX) ‘na tơdroăng to\ng kum hdroâng mơngế, tơdroăng kơpong hdroâng kuăn ngo [a\ kơpong kong ngo hiăng hơ’leh kal khât. Tơdroăng cheăng kâ a kơpong kong ngo [a\ kơpong hdroâng kuăn ngo chôa ‘lâng mơjiâng [a\ mơnhông mơdêk, hngêi trăng troăng klông cheăng kâ – pơlê pơla hơ’leh tiô troăng ki tơtro. Mâu troăng hơlâ, tơdroăng tơkêa bro mơ’no liăn cheăng hiăng mơnhông mơdêk châ tơ-[rê, tơdroăng rêh ối kuăn pơlê a kơpong vâi krâ hdroâng kuăn ngo [a\ kơpong kong ngo châ hơ’leh. Tơdroăng xăm kơklêa, kơdroh kơtiê châ tơ-[rê kân k^n. Hnê hriâm mơnhông mơdêk, tơdroăng hlê ple\ng vâ mơdêk.

Tơdroăng rak ngăn ivá châ chăn chôa ‘lâng hơ’leh. Laga, nôkố xuân tá hâi ai luât kơvâ hơ’leh tu\m têk, tâi tâng troăng hơlâ to\ng kum mơnhông mơdêk kơpong hdroâng kuăn ngo [a\ kơpong kong ngo. Mâu luât nôkố tá hâi pơkâ nhên mâu troăng hơlâ kum hdroâng kuăn ngo [a\ tá hâi ai troăng pêi pro, túa pêi tơniăn pêi pro châ tơ-[rê mâu troăng hơlâ kum hdroâng kuăn ngo. Tá hâi ai troăng hơlâ pêi pro ki phá tơ-ê tung mơ’no liăn mơnhông mơdêk cheăng kâ – rêh ối pơlê pơla, hnê khoa hok kih thuât, rak vế kong prâi kong kế, tơru\m tơmeăm khoăng dêi kơpong hdroâng kuăn ngo [a\ kong ngo [a\ kơchơ tê mơdró. Mâu mơ-éa pá kơdâm luât tung hơ’leh troăng hơlâ to\ng kum laga tơdroăng ki tơniăn ôh tá hên ki xêt khât luât iâ, hmâ tơku\m tơleăng mâu tơdroăng angiâ, thâ, kal tăng troăng vâ tơleăng; ki ê nếo, xua hên khu ngế tơbleăng ăm pêi pro xua mê hên pơkâ ôh tá tơdâng tơ’mô, thăm nếo tá hâi môi tuăn, ối bô bối, pro ‘nhê dêi pó.

Tơdroăng pêi pro mâu troăng hơlâ tá hâi krá dêi pó, pro tơklâ, ối tơprâ tơpru\ng, tiô rêm hneăng, troăng tơru\m tá hâi nhên; kơxo# liăn tá hâi bê tiô pơkâ mơ’no pêi.

Luât hơnăm 2013 pơkâ ‘na troăng hơlâ kum hdroâng mơngế; ‘na hnoăng kuăn mơngế, hnoăng kuăn pơlê. Xua mê, mâu hdroâng kuăn ngo rêh ối a mâu kơpong, kơpong pá puât ai hnoăng châ Tơnêi têa to\ng kum vâ kơdroh ki kơtăn [a\ mâu kơpong mơnhông mơdêk./.

Giàng Seo Pùa

Sa Ly tơplôu [a\ tơbleăng