VOV4.Sêdang - Việt Nam cho môi tơnêi têa ai hên khôi túa lĕm  tro ki tơviah ƀă ai 54 hdroâng kuăn ngo nhŏng o. Sap ing kot mâ, kuăn pơlê châ mơnhên ai kơjôi, inâi khât, inâi tơ’nôm  ƀă hdroâng kuăn ngo tiô dêi peăng nôu lơ peăng pâ.  Tơdrêng amê, tơdroăng ‘nâi nhên kơjôi, inâi hdroâng kuăn ngo cho môi hnoăng ki kal dêi mơngế ki mê pơrá châ luât kring vế, rak tơniăn. Vâ tối môi ngế ai tơdroăng púi vâ hơ’leh kơjôi ƀă hdroâng kuăn ngo tiô dêi peăng nôu lơ peăng pâ hôm chiâng há? Ƀă túa pro hlá mơ-eá ki tiah lâi ăm tơtro luât tung hơ’lêh kơjôi, inâi mê? Pin rơtế tí tăng ‘nâi plĕng nhên ‘na tơdroăng kố

Tung 54 hdroâng mơngế dêi Việt Nam, ai 53 hdroâng kuăn ngo, châ 14% pơ’leăng mâ mơngế lâp tơnêi têa, rêh ối ki hên a kơpong kong ngo, kơpong hơngế hơngo, kơpong tíu tơkăng kong. Rêm hdroâng mơngế pơrá ai khôi túa, tuăn tơmiât, tơdroăng rêh ối,  tơdroăng loi tĭng tiô khôp pơrá phá dêi pó, chiâng ki lĕm tro ‘na khôi túa, vêa vong krê. Hdrối nah, vâi krâ mâu hdroâng kuăn ngo hmâ xo dêi pó tung môi hdroâng kuăn ngo. Tung rơxông mot tơrŭm ƀă mơnhông mơdêk nôkố, kơnốu kơdrâi mâu hdroâng kuăn ngo hmâng vâ xêh tung tơdroăng pro tơhmâ, mơjiâng on veăng, môi tiah hdroâng kuăn ngo Mông kô chiâng xo hdroâng kuăn ngo Tày, Xuăn ƀă tơrôu. Laga, klêi kơ’nâi mơjiâng on veăng, ai kuăn, mê tơdroăng mơnhên kơjôi, inâi ƀă hdroâng mơngế ăm kuăn ‘nĕng châ luât pơkâ cho  tơniăn. Troăng 42 Luât hơnăm 2013 pơkâ: “Kuăn pơlê ai hnoăng mơnhên hdroâng mơngế dêi tơná, tơpui dêi nâl dêi nôu xiâm, rah xo mâu nâl vâ tơpui”. Troăng 29 Khu luât Xivil 2015 pơkâ: mơngế krê ai hnoăng mơnhên, vêh mơnhên hdroâng mơngế dêi tơná ƀă ai hnoăng pơkâ kơ koan tơnêi têa ai hnoăng vêh mơnhên hdroâng mơngế tung roh a kơ’nâi kố:

a)Vêh mơnhên tiô hdroâng mơngế dêi pâ xiâm lơ nôu xiâm tâng pâ xiâm, nôu xiâm ối tung péa hdroâng mơngế phá tơ-ê dêi pó;

b)Vêh mơnhên tiô hdroâng mơngế dêi pâ xiâm lơ nôu xiâm drêng kuăn păn hiăng mơnhên ‘nâi pâ xiâm, nôu xiâm dêi tơná. Tơdroăng vêh mơnhên hdroâng mơngế ăm mơngế sap ing tŭm môi chât tăm hơnăm troh pá kơdâm môi chât tơheăm hơnăm thế châ  tơdroăng môi tuăn dêi ngế ki mê.

Tơdroăng mơnhên hdroâng mơngế ngăn tiô khoăn 2 Troăng 29 Luât Xivil 2015: “Ngế ki lâi drêng kot mâ châ mơnhên hdroâng mơngế tiô hdroâng mơngế dêi pâ xiâm, nôu xiâm.Tâng pâ xiâm, nôu xiâm ối tung péa hdroâng mơngế phá tơ-ê mê hdroâng mơngế dêi kuăn châ mơnhên tiô hdroâng mơngế dêi pâ xiâm lơ nôu xiâm tiô môi tuăn dêi pâ xiâm, nôu xiâm”. Hlá mơ-éa pro vêh mơnhên hdroâng mơngế tiô pơkâ a Khoăn 1 Troăng 47 Luât mơ-éa chêh inâi, pơlê xiâm hơnăm 2014, pơtối mê, ngế ki pro thế hbrâ Hlá mơ-éa chêh tiô pơkâ ƀă mơ-éa ki tơdjâk ăm kơ koan kĭ mơ-éa chêh inâi, pơlê xiâm; Hlá mơ-éa mơnhên hdroâng mơngế dêi châ tơná ƀă nôu pâ. Pôa Tráng A Phù, kăn Phŏ hnê ngăn Măt trâ̆n Tơnêi têa Việt Nam kong pơlê Lào Cai tối ăm ‘nâi:

“Ƀă vâi krâ mâu hdroâng kuăn ngo, môi tiah mơngế Tày, pâ cho mơngế peăng ki hên, nôu cho mơngế Tày mê drêng kot mâ kuăn ‘nĕng mê kô chiâng hơ’leh tiô kơjôi dêi nôu, tiô kơjôi, hdroâng mơngế dêi nôu”.

          Ƀă vâi hdrêng tro lôi, ôh tá kơbố rak ngăn, păn roăng, tá hâi châ mơnhên pâ xiâm, nôu xiâm ƀă châ tơdah pro kuăn păn mê châ mơnhên hdroâng mơngế tiô hdroâng mơngế dêi pâ roăng lơ nôu roăng  tiô môi tuăn dêi nôu pâ păn roăng. Tâng bu ai pâ roăng lơ nôu roăng mê hdroâng mơngế dêi vâi hdrêng châ mơnhên tiô hdroâng mơngế dêi ngế ki mê. Tâng vâi hdrêng tro lôi ôh tá ai kơbố rak ngăn, tá hâi mơnhên châ pâ xiâm, nôu xiâm ƀă tá hâi châ tơdah pro kuăn roăng mê châ mơnhên hdroâng mơngế tiô pơkâ dêi ngế ối a ko tíu păn rak vâi hdrêng mê lơ tiô pơkâ dêi ngế dế păn roăng vâi hdrêng drêng kĭ pro khai sanh ăm vâi hdrêng. Tiah mê, vêh mơnhên hdroâng mơngế cho môi hnoăng dêi nhŏng o dêi ngế ki châ luât kring vế. Ƀă tơdroăng mơnhên kố châ Vi ƀan tơring tíu hiăng kĭ mơ-éa chêh inâi, pơlê xiâm hdrối mê lơ tíu rêh ối dêi ngế ai hnoăng tơleăng tơdroăng hơ’leh, hơ’leh pro mơ-éa chêh inâi, pơlê xiâm ăm kuăn pơlê Việt Nam sap ing tŭm 14 hơnăm tơngi klêng.

Drêng châ mơnhên hdroâng mơngế tiô hdroâng mơngế dêi pâ lơ dêi nôu mê ngế ki kot mâ mê kô chiâng xo kơjôi dêi pâ lơ dêi nôu. Kơjôi, inâi tơ’nôm ƀă inâi khât dêi vâi hdrêng châ mơnhên tiô môi tuăn dêi nôu, pâ tiô pơkâ dêi luât xivil ƀă châ mơhno tung Hlá mơ-éa kĭ mơ-éa khai sanh; tâng nôu, pâ ôh tá ai môi tuăn lơ ôh tá châ môi tuăn, mê mơnhên tiô khôi túa. Tiô pôa Tráng A Phù ƀă mâu hdroâng mơngế tơdroăng hơ’leh kơjôi, inâi iâ hlo ai:

“Ƀă mơngế Mông sap ing hdrối nah troh nôkố tá hâi hơ’leh kơjôi môi tiah mê, ƀă hơ’leh inâi mê sap ing hdrối nah troh nôkố á tá hâi hlo hơ’leh inâi. Pơtih inâi ngế ki kố hiăng châ nôu pâ khĕn, hơ’leh pro inâi ki ê cho iâ mê xuân ôh tá ai, ôh tá hơ’leh kơjôi. Pơtih kơjôi Vàng vâ hơ’leh pro kơjôi Giàng mê ôh tá la lâi ai. Hdroâng mơngế Mông gá tiah mê”.

Tiô khoăn 1, Troăng 36 Pơkâ 158/2005/NĐ-CP dêi Chin phuh ‘na kĭ ƀă pơkuâ hlá mơ-éa chêh inâi, pơlê xiâm pơkâ mê: Hơ’leh kơjôi, inâi, inâi tơ’nôm hiăng châ kĭ tro tung kơxop mơ-éa kĭ khai sanh ƀă mơ-éa xiâm khai sanh, laga ngế ki vâ pro ai pơkâ hơ’leh drêng ai xiâm kối ki tơxâng tiô pơkâ dêi Khu luât Xivil’’ ƀă Troăng 37 pơkâ:

1.Vi ƀan râ cheăm, tíu hiăng kĭ khai sanh hdrối nah ai hnoăng mơnhên tơdroăng hơ’leh, rơnêu ăm i tro khât mơ-éa chêh inâi, pơlê xiâm ăm ngế pá kơdâm 14 hơnăm ƀă tơ’nôm mơ-éa chêh inâi, pơlê xiâm ăm rêm ngế, ôh tá pơrah hơnăm;

2.Vi ƀan râ tơring, mê ối tung kơpong dêi tơring mê pơkuâ hiăng kĭ mơ-éa khai sanh hdrối mê, ai hnoăng mơnhên tơdroăng hơ’leh, pro ăm i tro khât mơ-éa chêh inâi, pơlê xiâm ăm ngế sap ing tŭm 14 hơnăm tơngi klêng ƀă vêh mơnhên hdroâng mơngế, vêh mơnhên kơdrâi lơ kơnốu, tơ’nôm mơ-éa chêh inâi, pơlê xiâm, hơ’leh mơ-éa chêh inâi pơlê xiâm ăm rêm ngế, ôh tá pơrah hơnăm.

Điêm a, khoăn 1 Troăng 27 Khu luât Xivil 2015 xuân pơkâ mâu ngế ki pro ai hnoăng pơkâ kơ koan tơnêi têa ai hnoăng mơnhên  tơdroăng ki hơ’leh kơjôi, inâi tâng drêng “tơdroăng xúa kơjôi, inâi mê tơngah tiah kố tiah tá, tơdjâk troh tơdroăng tuăn pâ rơpŏng, troh  tơdroăng ki loi tơngah, hnoăng, ki pơxúa tơtro luât dêi ngế ki mê”.

Giàng Seo Pùa chêh

A Sa Ly tơplôu ƀă tơbleăng