VOV4.Sêdang - Hlê troăng hơlâ dêi Đảng, luât dêi tơnêi têa, tung hên hơnăm hdrối, malối pơla sap hơnăm 2013-2019, Chin phuh, Ngế pro xiâm hnê ngăn Chin phuh rêm râ, mâu kơvâ cheăng, mâu kong pơlê pêi pro tro luât pơkâ kơjo kum mơnhông cheăng kâ –rêh ối kơpong hdroâng kuăn ngo [ă kong ngo, hiăng châ pêi pro hên tung tơdroăng kơdroh kơklêa xăm kơtiê.

Pak^ng luât pơkâ to\ng kum hdroâng kuăn ngo xua kơ koan xiâm pơkâ, hiăng ai 40 to kong pơlê, pơlê kong kơdrâm kơpong hdroâng kuăn ngo [ă kong ngo pơkâ to\ng kum krêvâ kơjo kum mơnhông cheăng kâ rêh ối. Tung mê, tối troh Pơkâ 102 dêi Chin phuh ăm rơpo\ng kơtiê a kơpong kơtiê xahpá hiăng kum ăm hên pơlê, hên rơpo\ng hngêi kơdroh kơklêa, xăm kơtiê.

Mâu troăng hơlâ to\ng kum mơnhông pêi kâ, to\ng kum tơdrêng [a\ liăn ăm rơpo\ng kơtiê hiăng châ cheăm La Pán Tẩn, tơring Mù Cang Chải, kong pơlê Yên Bái pêi pro châ tơ-[rê hên. Ing kơxo# liăn to\ng kum kố, vâi krâ nho\ng o akố hiăng hơ’leh khôi túa pêi kâ, djâ mâu hdrê loăng plâi ki nếo tung pêt, xúa khoa hok kih thuât mơdêk rơnó pêi xua mê hiăng xăm kơklêa. Môi tiah rơpo\ng ngoh Giàng A Của ối a pơlê Trống Tông cho vâ pơtih. Ngoh châ to\ng kum môi toăng rơxế pơchoh tơnêi ku\n. Sap ing ai kơmăi kố, drêng klêi pêi tơdroăng cheăng dêi rơpo\ng, ngoh Của ối hbrâ lăm pơchoh chêk tơ’nôm ăm vâi krâ tung kơtâu vâ pêi lo tơ’nôm liăn ngân:

‘’Nôkố hlo ai kơmăi kơmok pơchoh chiâk xuân hiăng chiâng pêi. Klêi kơ’nâi pơchoh xếo krúa le\m, trêng têa châu, têa nhơk tung kơmăi kơmok ‘măn a ‘ngêi iâ vâ gá ôh tá kơcheăng, krâ xuân tơ’lêi hlâu, tơ’lêi pêi. Hdrối nah ôh tá bê kâ, nôkố hiăng bê kâ’’.

Pak^ng to\ng kum hdrê loăng plâi, tơmeăm pêi chiâk deăng, hên rơpo\ng kơtiê a La Pán Tẩn ối châ to\ng kum tơdrêng [a\ liăn ngân tiô pơkâ 102 dêi Ngế pro xiâm hnê ngăn Chin phuh. Hơnăm nah, rơpo\ng pôa Hảng Sa Suố ối a pơlê La Pán Tẩn ai 8 pơ’leăng mâ mơngế mê châ tơdah 800 rơpâu liăn:

’’Liăn mê châ Tơnêi têa to\ng kum, á xúa rôe hdrê báu, hdrê alâi vâ pêi lo châ hên liăn tâ. Ai kơxo# liăn to\ng kum kố á xuân hmiân tuăn pêi kâ. Pak^ng mê, Tơnêi têa ối to\ng kum tơ’nôm phon rơvât’’.

Môi tiah pôa Hảng Sa Suố, klêi kơ’nâi châ xo liăn to\ng kum, pôa Giàng Dua Dí, ối a pơlê Bản La Pán Tẩn ôh tá xúa kơxo# liăn mê tung tơdroăng vâ rôe tơmeăm kâ drêng kơklêa. Pôa Dí tối tâng pin xúa kơxo# liăn mê rôe phái mê bu châ dâng 4,5 hâi, [a\ tâng ‘măn rôe hdrê pêt tơmeăm khoăng mê tu\m tơmeăm kâ ăm rơpo\ng tung môi hơnăm:

‘’Ai tơnêi têa kum, 4 pơ’leăng mâ mơngế mê môi hơnăm châ 400 rơpâu liăn. Á rôe hdrê báu, hdrê alâi, tiô kô á rôe, hâk vâ rôe hdrê ki lâi mê á rôe ki mê. Pơtih tâng kơnâ mê môi kilô 70 rơpâu, 75 rơpâu, rơpâ mê 50 rơpâu, á hâk vâ hdrê ki lâi mê á rôe hdrê ki mê. Rơpo\ng hngêi môi hơnăm tá tơxông [a\ báu pêt 15 kilô hdrê, pêi 2 rơnó, tơdế pêi rơnó hdrối, tơdế pêi rơnó kơ’nâi’’.

Cheăm La Pán Tẩn ai lối 600 rơpo\ng, vâ chê 4 rơpâu 300 pơ’leăng mâ mơngế cho vâi krâ nho\ng o Mông a 7 thôn, pơlê. Sap hơnăm 2013 troh hơnăm 2019, rêm hơnăm cheăm ai dâng 450 rơpo\ng kơtiê châ to\ng kum pêi kâ [a\ Troăng pơkâ to\ng kum [a\ liăn ngân lơ tơmeăm khoăng. Troăng hơlâ to\ng kum rơpo\ng kơtiê kơpong pá puât dêi Tơnêi têa hiăng troh [a\ kuăn pơlê; tơdrêng amê, kuăn pơlê hiăng ‘nâi xúa kơxo# liăn kố tro tơdroăng xua mê hiăng kum xăm kơklêa kơdroh kơtiê a cheăm tung mâu hơnăm hdrối mê hía nah.

Rơtế [a\ troăng pơkâ to\ng kum, Pơkâ 102 ‘na troăng pơkâ to\ng kum tơdrêng [a\ kế tơmeăm khoăng ăm kuăn pơlê ối tung rơpo\ng kơtiê a kơpong pá puât xuân kum hơ’leh tơdroăng rêh ối kuăn pơlê. Ing mâu troăng hơlâ to\ng kum tơdrêng [a\ kế tơmeăm khoăng, cheăm Sơn Phú, tơring Na Hang, kong pơlê Tuyên Quang hiăng tơku\m hnê mơhno po rơdâ tơdâng tơ’mô mâu troăng mơnhông mơdêk pêi kâ. Tung mê, kơjo pêi pro mâu troăng pơkâ to\ng kum kuăn pơlê pêi chiâk deăng, hnê mơhno khoa hok kih thuât, to\ng kum hdrê, po rơdâ troăng pêi cheăng kâ châ tơ-[rê. Pôa Hà Văn Đức, Pho\ hnê ngăn Vi [an cheăm Sơn Phú tối ăm ‘nâi:

‘’Tơdroăng to\ng kum pêi kâ, Vi [an cheăm hiăng vêh séa ngăn tơdroăng pêi kâ dêi rêm thôn pơlê vâ pêi pro tơdroăng mơnhông mơdêk cheăng kâ tơdâng tơ’mô tâ. Cheăm po rơdâ tơpui tơno tơdrêng [a\ kuăn pơlê vâ ‘nâi tơdroăng kal vâ mơjiâng pro kế tơmeăm khoăng. ‘Na to\ng kum pêi kâ pêi pro tiô Pơkâ 27 dêi Vi [an kong pơlê ‘na mơjiâng pro kế tơmeăm khoăng tơdjuôm. Cheăm po rơdâ tung cheăm tơdroăng tơkêa bro păn ká kơpong long têa hngêi kơmăi on tơhrik Tuyên Quang, pêi lo liăn ing tơdroăng tơkêa bro kố rêm hơnăm dâng 70 rơtuh liăn; tơdroăng tơkêa bro păn ro tơku\m, pêt nhâ VA06, tung tơdroăng pêi pro châ kuăn pơlê môi tuăn [a\ ai châ tơ-[rê ‘na tơdroăng tơkêa bro kố’’.

Klêi kơ’nâi mâu hơnăm pêi pro Pơkâ 102 to\ng kum [a\ kế tơmeăm khoăng, pôa Lò Văn Hùng, Kăn pơkuâ {ơrô hdroâng mơngế tơring Mường Nhé, kong pơlê Điện Biên mơnhên ‘na ki châ tơ-[rê dêi troăng hơlâ kố ing troăng po rơdâ teăm tơdrêng, tơbleăng tơdrăng [a\ tro mơngế dêi cheăm:

‘’Tiô pơkâ 102 dêi Ngế pro xiâm hnê ngăn Chin phuh ‘na to\ng kum tơdrêng ăm vâi krâ hdroâng kuăn ngo kơpong ki pá puât mơhé liăn to\ng kum bu châ 100 rơpâu liăn/môi pơ’leăng mơngế xuân hiăng vâi krâ nho\ng o hên tung tơdroăng rêh ối. Ki hên cho to\ng kum kố klâ 2 tơdroăng. Môi tơdroăng cho to\ng kum po iốt, péa nếo cho to\ng kum hdrê alâi, prá. ‘Na po iốt ngin tơkêa tơdrăng [a\ Ko\ng ti xiâm môi khu tơru\m mơjiâng pro po Việt Nam. ‘Na hdrê mê ngin tơkêa [a\ ko\ng ti hdrê kong pơlê Điện Biên hiăng pro dâi le\m, loăng xông ngiât le\m, klêi mê pêi lo châ hên. {a\ mâu rơpo\ng kuăn pơlê châ xúa nôkố lâp tơring rêm hơnăm hluăn kơtiê châ 5,53%’’.

Tiah mê, kô chiâng mơnhên, troăng hơlâ to\ng kum pêi kâ hiăng kum ăm vâi krâ hdroâng kuăn ngo a kơpong hơngế hơngo, kơpong ki trâm pá hiăng châ mâu hdrê loăng plâi ki nếo, hdrê mơnăn păn ki nếo. Ing mê, hiăng kum mơdêk tơdroăng rêh ối, xăm kơklêa kơdroh kơtiê môi tiah rơkong tơpui tối dêi pôa Lương Văn Tưởng, Kăn pơkuâ hdroâng mơngế kong pơlê kong pơlê Thanh Hóa:

‘’Troăng hơlâ to\ng kum mơnhông pêi kâ ăm rơpo\ng kơtiê mê hlo cho tơdroăng kố xuân hlo châ tơ-[rê. To\ng kum rôe hdrê loăng plâi mê kố cho môi troăng hơlâ tâng tối cho ai pơxúa khât [a\ mâu rơpo\ng kơtiê xua drêng pin mơhnhôk kuăn pơlê vâ pêi pêt xúa kih thuât, pêt hdrê báu lai, hdrê báu nếo, mê yă báu kơnâ tâ yă báu a pơlê, ai troăng hơlâ tơnêi têa môi tiah mê kuăn pơlê ai hdrê nếo [a\ ‘nâi kih thuât pêt, rak ngăn, xúa ki rơkê khoa hok kih thuât tung rak ngăn vâ pêi lo châ hên. Păn hdrê ro lai đâi ăm rơpo\ng kơtiê, vâ ai hdrê ro cheăm le\m tâ. Nôkố rêm hơnăm môi tơring kơtiê, tơring kong ngo kơdroh sap ing 3 – 4% rơpo\ng kơtiê’’.

Nôkố, vâi krâ hdroâng kuăn ngo kơpong hơngế hơngo, kơpong ki pá puât a mâu kong pơlê kong ngo hiăng xăm kơklêa kơdroh kơtiê kơnôm mâu troăng hơlâ to\ng kum kố. Tơdrêng amê, pơtối po rơdâ châ tơ-[rê mâu troăng hơlâ to\ng kum pêi chiâk deăng, pêt loăng; pơtâng tối, mơhnhôk kuăn pơlê thăm mơjiâng pro kế tơmeăm khoăng ki vâ tê mơdró, xúa kơmăi kơmok tung pêi chiâk deăng kum kuăn pơlê hmiân tuăn mơ’no liăn pêi kâ, mơdêk pêi châ liăn.

Giàng Seo Pùa chêh

A Sa Ly tơplôu [a\ tơbleăng