VOV4.Xơ Đăng - Bú tung pơla tơdế khế, sap ing mơ’nui khế 4 troh apoăng khế 5 hiăng ai hên hdroh vâi ‘ne\ng tro klâk têa, [ă hlâ, tung mê, mâu ngế ki hlâ hên cho hơnăm dế ối mơhriâm, cho vâi o hok tro. Kố cho tơdroăng ki kal athế re\ng ai troăng hơlâ vâ rak ngăn vâi ‘ne\ng [ă hbrâ mơdât tơdroăng tro klâk têa a vâi hdrêng. Drêng vâ chê troh rơnó pơtê hriâm, rơnó mê hngê xuân hiăng vâ chê troh, tơdroăng hnê klê têa [ă túa ki rak vế tơniăn drêng vâ hdrêng achê têa cho tơdroăng ki nôu pâ vâi o hok tro kal athế châ rak ngăn krâu khât.

Tiô Vi [an Tơnêi têa ‘na hbrâ mơdât xía vâ xúa khía mơhot, têa kân lân lu [ă tí tăng to\ng xo mơngế hliăng tiâ, tối, tung pơla roh leh hâi lơ 30/4 [ă lơ 1/5 hdrối kố nah, lâp tơnêi têa ai vâ chê 14 ngé vâi ‘ne\ng ‘ló hơ-ui khéa ‘nâng xua tro klâk têa. Mơ’nui khế 3 troh nôkố, Dak Lak hiăng ai 7 hdroh tơdroăng klâk têa, tung mê pro 16 ngế vâi ‘ne\ng hlâ [ă hên he\ng mâu roh ki ê. Nếo achê pơla kố, tơdroăng klâk têa a Bình Phước pro 6 ngế hok tro lâm 11 hlâ drêng hum a têa kroăng Đồng Nai [ă hên he\ng mâu roh ki ê. Kố cho mâu roh ki vâi hdrêng hlâ xua klâk têa ki nếo ai achê pơla kố nah. Maluâ pơ’leăng mâ mơngế vâi hdrêng ki hlâ ai chu kơdroh iâ a tơrêm hơnăm kơ’nâi, la xuân ai lối 2 rơpâu ngế vâi ‘ne\ng hlâ xua klâk têa.

Ki khéa hơ’nêng luâ tâ kơ mê, drêng vâi pho#m vâ xông kân hlâ klâk têa xuân hlo hiăng ai hên. Maluâ ti mê, ai môi tơdroăng ki tơviah tiah kố, tơdroăng hnê klê têa [ă túa klê têa drêng vâi hdrêng lăm hum tá hâi teăm châ hngêi trung hnê, lơ rơpo\ng, pơlê pơla hnê djâ ăm vâi ‘ne\ng, tơdroăng hnê klê têa tá hâi teăm kum ăm vâi hdrêng tro tơdroăng. Vâi ‘ne\ng tro hlâ xua klâk têa xuân ối cho tơdroăng ki xâu xía ó khât, châi tuăn hiâm ăm kơ mâu nôu pâ, thái cô [ă mâu kơ koan ki pơkuâ ngăn, rak ngăn vâi ‘ne\ng tung rơnó pơtê hriâm.

Nâ Nguyễn Thu Hương, ối a pơlê krâm Tây Hồ, Hà Nội tối tiah kố:

’’Á tơmiât tiah kố, mâu kơ koan ki ai tơdjâk, khu râ kăn pơkuâ kal athế ai troăng hơlâ pro tiah lâi vâ khoh kâi châ teăm mơdât tơdroăng ki vâi ‘ne\ng tro hlâ xua klâk têa, pro rế re\ng rế ‘ló. Hiăng ‘nâi, hnoăng cheăng ki xiâm cho ki nôu pâ cho mâu ngế ki pôu râng ahdrối tâ, nôu pâ xuân kal athế ăm dêi kuăn ‘ne\ng hriâm klê têa. Tâng hngêi trung ôh tá hnê mê nôu pâ, rơpo\ng hngêi kal athế tăng lâm hriâm vâ vâi o châ hriâm xêh a tíu ki lâi ‘lo, vâ vâi o, vâi muăn rơkê, chiâng tơdroăng klê têa thâo lơ tro hliâk chêng klêh tung têa mê vâi o, vâi muăn ối rơkê ‘nâi vâ klê têa, hluăn ing tơdroăng tro klâk, hdrối vâ ai mơngế ki kân to\ng xo’’.

Drêng hlo ai tơdroăng ki vâi hdrêng thăm rế klâk têa rế hên apoăng rơnó tô mêi kố nah, nếo achê kố, Ngế pro xiâm hnê ngăn Chin phuh hiăng ai pơtroh hlá mơ-éa ăm Khu râ xiâm, kong pơlê, pơlê kong kân thăm pêi pro krâu khât tơdroăng hbrâ, mơdât tơdroăng tro klâk têa a vâi ‘ne\ng. Tung mê, Khu xiâm ngăn ‘na hnê hriâm [ă hnê mơjiâng tuăn ngôa rơkê ai hnoăng cheăng, hnê mơhno ‘na tơdroăng klê têa, hbrâ mơdât tơdroăng tro klâk têa troh a tơrêm lâm, tơrêm ngế hok tro, ki malối hdrối vâ chê troh rơnó pơtê kố ah, thăm pêi pro kơhnâ, kơtăng khât tâ tơdroăng klê têa ăm hok tro tung lâm hriâm.

Maluâ ti mê, ki păng ‘nâng, ti xê to hngêi trung ki lâi xuân tơ’lêi hlâu tung tơdroăng vâ po lâm hnê klê têa ăm vâi hdrêng, maluâ [ă mâu hngêi trung dêi tơnêi têa. Thăm nếo, a Hà Nội, ai hên hngêi trung ôh tá ai tíu klê têa [ă mâu kong pơlê, pơlê kong kân ki ê xuân môi tiah. Thăm nếo, hên tíu xuân tá hâi ai mâu thái cô ki hnê ‘na tơdroăng klê têa, ai tíu ‘nâ ai ngế hnê klê têa la a hngêi trung mê ôh tá ai têa ki vâ klê. Hên tíu, mâu thái cô ối hnê klê têa bú to a hlá mơ-éa tê, bu hriâm a ngâ tê, la ôh tá ai têa vâ hnê klê ki păng ‘nâng. Tiô tơdroăng riân tối dêi Khu xiâm ngăn ‘na hnê hriâm [ă hnê mơjiâng tuăn ngôa rơkê, troh mơ’nui hơnăm 2020, lâp tơnêi têa bu ai 0,47 tíu klê têa a plông kân dêi hngêi trung. Thăm nếo, a râ đăi hok, bu xiâm châ 13% mâu hngêi trung ki me\n pro tíu klê têa tung hngêi trung.

Tiô jâ Đoàn Thị Thu Huyền, Kăn pơkuâ ngăn troăng hơlâ ‘na pơkeăng lâp plâi tơnêi, dó inâi GHAI a Việt Nam tối, roh ki vâi hdrêng tro klâk têa hên má môi cho sap ing khế 4 troh khế 6, ki hên má môi cho a khế 6, drêng vâi ‘ne\ng pơtê hriâm. Tơdroăng ki vâi hdrêng ôh tá rơkê klê têa, xua ôh tá hâi tăng tíu ki ai têa plông, têa kroăng, têa long vâ tí tăng klê mơnúa ngăn, nôu pâ lăm pêi cheăng hơngế, tơdroăng rêh ối ôh tá tơniăn, ôh tá ai tơdroăng ki mơdât drêng ối a kơpong ki achê [ă têa.

Jâ Đòan Thị Thu Huyền ai tối tiah kố, tơdroăng klê têa cho môn ki kal athế châ hnê tung hngêi trung. Pak^ng mê, khu kăn pơkuâ kal tơru\m [ă mâu ngế krê vâ me\n mơjiâng pro tíu klê têa hnối ai tá mâu tơmeăm ki vâ xúa tung pơla klê têa, ngăn tiô kơ tơrêm kơpong ai xêh:

 ‘’Á rơhêng vâ tối troh tơdroăng ki tơniăn ăm vâi ‘ne\ng ai tơdjâk troh tơdroăng kal athế hnê klê têa, ing mê, chía tơngah kơdroh tơdroăng klâk têa, malối, kal athế rơkê klê têa drêng troh ối achê têa. Kố cho tơdroăng ki dế nôkố vâi ‘ne\ng a Việt Nam tá hâi châ teăm hriâm klê têa. Pin kal athế tối mơdêi tâ ‘na tơdroăng kố tung hlá tơbeăng, um tơvi, rơ’jíu, hnoăng cheăng hnê tối ăm vâi ‘ne\ng klêi kơ’nâi mơgêi hơnăm hriâm [ă athế hnê ăm vâi ‘ne\ng sap ing khế 9, khế 10, drêng vâi hdrêng pơxiâm mot hriâm tung hơnăm nếo’’.

Tơdrêng amê, kal ai troăng hơlâ ki tơniăn vâ rak ăm vâi hdrêng drêng vâi achê [ă têa, a mâu tíu ai long, ai têa plông, têa kroăng kal athế ai tâp hdró kơ-[ăng, hlá mơ-éa tơdroăng ki xâu xía, vâ vâi hdrêng ‘nâi ví ing mâu kơpong xía vâ mê.

Jâ Đòan Thị Thu Huyền tối ăm ‘nâi tơ’nôm:

 ‘’Tơdroăng ki pro kơnâng, mơdât vâi hdrêng châ achê tê, ki malối [ă vâi ‘ne\ng pá kơdâm 5 hơnăm, mê cho troăng hơlâ ki kal athế pêi pro ahdrối, môi tiah mâu kong têa vâi ê vâi hmâ pro. Mê cho tơdroăng ki to\ng kum re\ng, tơdrêng, ing troăng hơlâ pin hnê tối mê kô hơ’leh tuăn tơmiât dêi vâi hdrêng, hơ’lêh tung tuăn tơmiât dêi nôu pâ, ing mê khoh kâi châ rak tơniăn ăm vâi hdrêng. Á pơtih, ai tíu ki tâp hdró xâu xía a môi to long têa ki mê ‘lo, tíu ki mê cho tơ’lêi ai tơdroăng klâk têa, xua têa trâu. Á tơmiât [ă môi pơlê pơla, môi cheăm, môi bêng, tíu ki tâp hdró mê ôh tá ai to lâi liăn la tơdroăng ki cheăm bêng mê vâ pêi pro ti xê cheăm bêng ki lâi xuân hlê ple\ng [ă vâ pêi pro’’.

Dế nôkố, Khu xiâm ngăn ‘na vâi hdrêng, ối tung Khu xiâm ngăn ‘na cheăng pêi, mô đo#i rong [ă pơlê pơla pơtối tơru\m cheăng [ă Khu xiâm ngăn ‘na hnê hriâm [ă hnê mơjiâng tuăn ngôa rơkê hnê tối, mơhnhôk khe\n kơ mâu kong pơlê, pơlê kong kân kal athế hnê tối ăm tơrêm lâm hriâm, hngêi trung hriâm vâ rêm ngế hok tro, malối hdrối vâ troh hâi pơtê hriâm vâ chê troh. Pơkâ thế mâu kong pơlê, pơlê kong kân kal athế séa mơnhên ngăn, tí tăng ‘nâi, chêh bro, kơchuâ um tung hlá mơ-éa vâ hdró tíu ki tơ’lêi ai vâi hdrêng tro klâk têa [ă ai troăng hơlâ ki vâ teăm gum tơdrêng. Mâu kong pơlê, pơlê kong kân kal athế ai hnoăng cheăng hnê tối ăm rêm râ kal athế ai troăng hơlâ pơcháu hnoăng cheăng, tơru\m [ă pơkuâ hok tro tung pơla vâi o hok tro ôh tá troh a hngêi trung hriâm, ki malối cho roh pơtê hriâm, [ă mâu rơnó ki ai mêi khía mơhot kân, têa rơlêa, lân luô; mơhnhôk mâu rơpo\ng hngêi kal athế djâ dêi kuăn ‘ne\ng lăm hriâm klê têa [ă tơdroăng ki hlê ple\ng vâ kơ tơniăn drêng  troh ối achê têa.

Jâ Vũ Thị Kim Hoa, Kăn pho\ ngăn ‘na vâi hdrêng, ối tung Khu xiâm ngăn ‘na cheăng pêi, mô đo#i rong [ă pơlê pơla tối ăm ‘nâi:

 ‘’Tung pơla rơnó pơtê hriâm, mê mâu vâi ki kân, nôu pâ athế hnê tối dêi kuăn ‘ne\ng, kal athế tối nhên tơdroăng ki xâu xía ki klâk têa vâ ai troăng ki hbrâ mơdât. Nôu pâ [ă mâu ngế rak ngăn, păn roăng vâi hdrêng đi đo athế lăm ngăn tơnêi tíu, tâ tá kơdrum deăng dêi rơpo\ng hngêi, ngăn a mâu tíu ki mê hôm lơ ai têa, ai vó, lu ki hdoăng têa, lơ ai klôh têa vâ re\ng teăm klâp kơlâp, pro kơnâng tâ tá mâu long, to\ng. A pơlê kong kân, drêng xúa mâu vó, lu ki hdoăng têa drêng ôh tá kal xúa xếo athế re\ng ok tah têa. Mâu nôu pâ xuân athế re\ng tí tăng ‘nâi, ngăn pơchuât hlá tơbeăng, ngăn um tơvi, tơmâng rơ’jíu vâ hlê ple\ng tơdroăng ki mơdât klâk têa a vâi hdrêng ki nôkố Khu xiâm ngăn ‘na cheăng pêi, mô đo#i rong, pơlê pơla [ă mâu khu râ kơvâ cheăng hiăng pơkâ, hnê mơhno hên tơdroăng’’.

Tơdroăng hnê klê têa ăm hok tro hiăng châ chêh tối tung luât [ă xuân hiăng châ mơ’no troăng hơlâ vâ to\ng kum mâu tơdroăng ki xahpá ‘na kế tơmeăm, mâu kong pơlê, tơring, cheăm kal athế xúa mâu plông tíu ki tơ’noăng ivá, tíu klê têa a mâu tíu xiâm hnê pơtâp ivá dêi mâu pơlê krâm, tơring vâ hnê klê têa ăm hok tro. Laga, tâng mâu kong pơlê, tơring, cheăm ôh tá re\ng pêi pro mâu tơdroăng ki tơtro păng ‘nâng, xuân ối pá vâ kâi châ kơdroh tơdroăng vâi hdrêng tro hlâ xua klâk têa.

Kim Thanh chêh

Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng