VOV4.Xơ Đăng - Tơkâ luâ mâu roh tơplâ kring vế tơnêi têa, ai vâ chê 1 rơtuh 200 rơpâu ngế mô đô̆i, kuăn pơlê hiăng kơtong hlâ. Klêi kơ’nâi tơnêi têa hiăng châ tơleăng lĕm, tơdroăng ki châi heăng mê xuân u ối, malối ƀă mâu rơpŏng hngêi ki ai kuăn ‘nĕng, cháu chái lăm bro mô đô̆i tá hâi teăm châ hlo kơxêng vâi djâ vêh tâp a pơlê xiâm, thăm nếo xuân tá hâi teăm châ mơnhên inâi mâu ngế ki kơtong hlâ hía tung kong kế, ngo ngối, têa krông, têa kroăng.

Hneăng tơplâ ai kơtăn kố hiăng ton, tơdroăng tí tăng, vêh mơnhên mâu ngế ki hlâ hía mê rế hiá thăm rế xahpá, la ƀă hiâm mơno hơ-ui pâ, mơjo kơdui, koh mơnê hnoăng ki kân dêi ngoh nâ, pâ pôa hiăng ôh tá xiâ, ôh tá mơjo dêi mơheăm chhá, kơxêng tơná vâ mơjiâng tơdroăng hơniâp ro, tơniăn krê, mơjiâng tơnêi têa tơniăn chiâng môi, mê Đảng, Tơnêi têa hiăng pơkâ thế mâu khu râ xiâm, mâu kong pơlê, pơlê kong kân maluâ trâm pá ó tơkéa lâi xuân athế pêi pro klêi hnoăng cheăng ki hơ-ui kum, tŏng veăng mơngế ki hiăng kơtong hlâ, pêi pro tiô tơdroăng ki pói rơhêng vâ châ tơkŭm kơxêng kuăn ‘nĕng, cháu chái vêh dêi a pơlê xiâm tơná.

Klêi kơ’nâi lối 40 hơnăm chiân dêi kuăn kơnốu lăm a peăng Hdroh tơplâ, ngế nôu 94 hơnăm troh nôkố nếo châ pin dêi kơxêng kuăn kơxuô tung hlá cơ khêi hơlŏng trĭng, tung tơdroăng ki phiu ro mê dêi rơpŏng, pơlê xiâm, mâu vâi pú. Nôu ngế mố đô̆i Phạm Văn Sự, cheăm Gia Xuân, tơring Gia Viễn, kong pơlê Ninh Bình ƀriê lo têa mâ:

“Ro, ro khât, phiu ro, têa mâ lo. Rơhêng vâ to lâi hơnăm kố rơkâu pâ djâ kuăn vêh troh a tơnếi tơníu. Tâng á nôu hlâ xuân hiăng tơniăn, la nôkố ối á nôu, rơhêng vâ ăm ngế kuăn mê vêh vâ á nôu châ trâm”.

Hiăng ai lối hrĭng rơpâu rơpŏng hiăng hơniâp ro, châ pôu, rak ngăn, chôu nhang, châ tơdah mâu ngoh, mâu nâ vêh dêi ngi pơlê xiâm klêi kơ’nâi lối chât hơnăm tơbrê tơbrêh tí tăng. Sap ing klêi kơ’nâi tơplâ xâ Mih hơnăm 1975, troh hơnăm 1992, tơnêi têa pin hiăng tí tăng, tơkŭm châ 767 rơpâu to kơxêng kiâ mố đô̆i.

Vâ mơdêk rơdêi hnoăng cheăng pâ mơnê troh mâu ngế ai hnoăng, Khu xiâm pơkuâ tơdroăng kal kí pơkâ ‘na tí tăng, tơkŭm kơxêng kiâ mố đô̆i; Ngế pro xiâm hnê ngăn Chin phuh pơkâ kĭ Tơdroăng tí tăng, tơkŭm kơxêng kiâ mố đô̆i ƀă tơdroăng tơkêa mơnhên inâi kơxêng kiâ mố đô̆i ki tá hâi ‘nâi tŭm inâi, veăng kum rak vế ăm hnoăng cheăng tí tăng, tơkŭm kơxêng kiâ mố đô̆i. Kơnôm mê, sap ing tơdroăng pơkâ châ kĭ hơnăm 2013 nah troh nôkố, mâu kong pơlê, tíu pêi cheăng hiăng tí tăng, tơkŭm châ dâng 17 rơpâu to kơxêng kiâ mố đô̆i, tơdah xo lối 38 rơpâu túa kơxêng ƀă túa kế tơmeăm xúa tung châ dêi ngế mố đô̆i; tơpui leăng, rak ‘măn ADN châ lối 23 rơpâu túa; mơnhên inâi kơxêng kiâ mố đô̆i ki tá hâi ‘nâi nhên tơdroăng châ lối 4 rơpâu ngế.

Leh tơdah xo ƀă tâp ‘mế kơxêng kiâ mố đô̆i Nguyễn Hữu Nhạ vêh pơlê xiâm a cheăm Hải Cường, Hải Hậu, Nam Định

Nôkố lâp tơnêi têa ối dâng 53 rơtuh kơxêng kiâ mố đô̆i tá hâi mơnhên inâi, tung mê, ai 22 rơtuh mố đô̆i dế ối tâp a mâu tíu tơplâ nah. Hnoăng cheăng tí tăng kơxêng kiâ mố đô̆i, mơnhên inâi kiâ mố đô̆i xuân dế ối lăm tí tăng, xua tơdroăng ki tơkôm, tơbrê tơbrêh dêi nhŏng o, rơpŏng hngêi dêi mâu ngế mố đô̆i ki hlâ. Tung mê, hên nôu hiăng ôh tá kâi kôm xếo xua hơnăm hiăng hên vâ tơkôm kuăn vêh. ‘Na rŏng mâu nôu cho mâu ngế kơdrâi, ngế kuăn, ngế ngoh xuân dế ối tơkôm tơmiât ai môi hâi ki lâi ‘lo kô tăng hlo, châ rak ngăn tơnâp, tâp nhang dêi mâu kuăn, dêi kơnốu, dêi pâ, dêi ngoh, o, vâi pú.

Hên nôu hiăng hên hơnăm vâ chê 100 hơnăm lơ hiăng 100 hơnăm, hiăng ôh tá kâi pâ xếo ‘na kơxo ƀă kơxê, piu piu, pâ pâ, la mâu tíu dế ối tơmiât troh dêi kuăn dêi mâu nôu môi tiah: Bến Cát – Bình Dương; tíu tơplâ peăng Hdroh; Salavan (Lếo) lơ a tíu tơplâ Vị Xuyên mê mâu nôu ôh tá kâi piu. Nôu ngế mố đô̆i Trần Công Lập cheăm Cổ Đô, tơring Ba Vì, Hà Nội xuân dế ối tơkôm rơhêng vâ hlo kơxêng dêi kuăn nếo hmiân tuăn.

“Nôkố á bu rơhêng vâ châ tơdah xo kuăn vêh xo, á hlâ xuân hiăng hmiân tuăn. Hdrối hâi ga hlâ vâi tối gá ối a Bến Cát”.

Ngoh dêi ngế mố đô̆i Trần Mạnh Hùng, a Bình Dương tối ‘na tơdroăng ki rơhêng vâ môi tiah hrĭng rơpâu mâu rơpŏng ki ai mố đô̆i hlâ ki ê:

“Tơdroăng ki á rơhêng vâ cho lăm tí tăng, hiâm mơno xuân tơmiât troh ngế ó hên khât. Mê nôu á gá châi heăng. Sap ing peăng Hdroh lo troh akố rơhêng vâ pro tiah lâi tăng hlo ó á, lăm troh akố ngăn hlo kơxêng tơnêi ngo môi tiah kố á xuân hlo xơpá khât, rơhêng vâ mâu tíu pêi cheăng lêng mơ-eăm tŏng kum rơpŏng tăng hlo o Trần Mạnh Hùng”.

Leh tơdah xo mơdâm, ‘mế kơxêng kiâ mố đô̆i Phạm Văn Sự vêh pơlê xiâm a cheăm Gia Xuân, tơring Gia Viễn, kong pơlê Ninh Bình

Pêi pro tơdroăng tí tăng, tơkŭm ƀă mơnhên inâi kơxêng kiâ mố đô̆i, hên khu ki tăng, tơkŭm kơxêng kiâ mố đô̆i dêi Khu xiâm pơkuâ ngăn lêng châ mơjiâng, tí tăng a mâu tíu tơplâ ki xiâm môi tiah tíu tơplâ peăng Hdroh, tíu tơplâ a Lếo, Kul ƀă mâu tíu tơplâ tơkăng kong peăng Kơnhŏng. Laga, tơdroăng ki tí tăng ƀă mơnhên inâi kơxêng kiâ mố đô̆i ki tá hâi ‘nâi nhên mâu inâi ối trâm hên xơpá xua tơplâ hiăng tơkâ luâ ton, hâi khế gá hiăng ton luâ râ mê kơxêng kiâ mố đô̆i ôh tá ai tŭm tơdroăng ki vâ séa ngăn ADN; tơdroăng ki hơ’lêh kân ‘na tơnêi tơníu pro xơpá ăm mâu vâi pú tung hnoăng cheăng tí tăng, tơkŭm; hên tíu tơplâ ối tro ‘mêi ‘na ƀom, mìn tá hâi chiâng vâ tí tăng.

Thươ̆ng tă Phùng Văn Đức, Đô̆i trưởng đô̆i tí tăng tơkŭm kơxêng kiâ mố đô̆i, Khu pơkuâ ngăn lêng kong pơlê Hà Giang ăm ‘nâi:

“Tung pơla tí tăng hên tơdroăng ngin ôh tá châ tăng hlo, xua khế hơnăm tơplâ hiăng tơkâ luâ ton, kong prâi tơnêi tơníu pá puât, kong tô, kong mêi mê kơxêng dêi mâu vâi ngoh hiăng prôk, mê pro khât ăm ngin, pro tiah lâi vâ tăng hlo. Rơhêng vâ khât nôkố mê cho tơnêi tơníu hên tơdroăng ki pá, pro pá ăm tơdroăng ki tí tăng. Má péa, mâu ngoh hlâ a tíu tơplâ, ối a rŏng tơnêi, ki hên môi tiah ôh tá tăng hlo. Vâ tăng hlo mâu ngoh hiăng hlâ a tíu tơplâ nôkố ki ối tung kiâp mê mâu kế tơmeăm, rơxế tá hâi pêi pro châ tơdroăng”.

Sap ing tơdroăng ki ai khât hên hơnăm tí tăng, Trung tươ̆ng Hoàng Khánh Hưng, Kăn hnê ngăn Khu tŏng kum rơpŏng mố đô̆i Việt Nam pâ thế:

“Kơxêng kiâ mố đô̆i mê u ối dâng 40, 50 hơnăm cho xuân xơpá. Tiah mê, tâng ôh tá rĕng, ôh tá rĕng tăng mê 53 rơtuh ngế mố đô̆i kố xơpá vâ ‘nâi inâi ăm mâu vâi ngoh. Á hiăng pâ thế ƀă mâu kơ koan ki ai tơdjâk hôm chiâng há Tơnêi têa pin athế mơjiâng tíu ki ‘măn chôu gen. Tâng mơjiâng châ Tíu ki ‘măn tơkŭm gen mê pin pêi dâng 10 hơnăm gá chiâng, ôh ti xê ton nếo mê xơpá gá ối chiâng vâ mơdrếo inâi ăm mâu vâi ngoh”.

Hnoăng cheăng tí tăng, tơkŭm ƀă mơnhên inâi kơxêng kiâ mố đô̆i rế hía rế xơpá la Đảng ƀă Tơnêi têa đi đo mơnhên kố cho tơdroăng cheăng ki tĭng, ai pơxúa, cho tơdroăng ki pâ mơnê ƀă mâu ngoh ki khên tơnôu hiăng hlâ xua tơniăn krê dêi tơnêi têa, mê xơpá troh lâi xuân athế pêi. Péa túa pơkâ mơnhên inâi mâu mố đô̆i châ xúa ki hên cho séa ngăn ADN ƀă túa pơkâ pêi pro mơnhên.  Vâ mơdêk rĕng, Khu pơkuâ ngăn lêng dế pơkâ thế Chin phuh ăm xúa pêi pro tơdroăng ‘mơnhên inâi kơxêng kiâ mố đô̆i ki tá hâi ‘nâi tŭm inâi tung mâu ilâng tung lâp tơnêi têa.

Hnoăng cheăng tơkŭm ƀă tăng kô pơtối châ Khu pơkuâ ngăn lêng, Khu xiâm ngăn cheăng pêi mố đô̆i tro rong rơtế ƀă mâu khu xiâm, kơvâ cheăng, kong pơlê mơdêk pêi pro. Pôa Nguyễn Bá Hoan, ngế xiâm phŏ ngăn cheăng pêi mố đô̆i tro rong ƀă rêh ối pơlê pơla ăm ‘nâi:

“Tơnêi tíu hiăng xơpá, ƀă tơdroăng mơnhên inâi xuân xơpá tâ xua mâu tơdroăng ki vâ ‘nâi ki vâi ‘măn chôu dêi mâu mố đô̆i gá bu iâ, mâu kế tơmeăm vâ tí tăng ‘nâi xuân ôh tá nhên, mê túa pơkâ mơnhên ƀă ADN nôkố gá cho ki xiâm, hbrâ rơnáu sap ing Khu xiâm ngăn cheăng pêi mố đô̆i tro rong ƀă rêh ối pơlê pơla, Khu xiâm pơkuâ ngăn lêng mê nếo Khu xiâm ngăn Kŏng an.

Laga, xua kế tơmeăm gá hiăng ton luâ râ, khế hơnăm hiăng ton mê tơdroăng ki mơnhên inâi kơxêng kiâ mố đô̆i xuân xơpá khât. Tơdroăng kố, Khu xuân kô kơhnâ, hbrâ rơnáu tơrŭm ƀă mâu kơ koan pêi pro tro hnoăng cheăng tung la ngiâ, pro tiah lâi vâ mơdrếo inâi ăm mâu vâi ngoh ki hiăng hlâ rế hên rế tro, rĕng rế ‘ló xua tơdroăng tơplâ hiăng ai xếo, hâi khế mê hiăng ton”.

Chin phuh xuân hiăng pơkâ túa tí tăng, tơkŭm kơxêng kiâ mố đô̆i ƀă mơnhên inâi kơxêng kiâ mố đô̆i ki tá hâi ai tŭm tơdroăng troh hơnăm 2030 ƀă mâu hơnăm ki pơtối. Ƀă tơdroăng pơkâ troh hơnăm 2030 tí tăng, tơkŭm dâng 15 rơpâu kiâ mố đô̆i; Mơnhên inâi kơxêng kiâ mố đô̆i ki tá hâi ai tŭm tơdroăng ƀă ADN ăm dâng 20 rơpâu túa kơxêng kiâ mố đô̆i.

Mơgêi hnoăng cheăng tí tăng, tơkŭm kơxêng kiâ mố đô̆i a kong têa ê; Mơ-eăm mơnhên, mơgêi 60% tơnâp ki tá hâi ai tŭm tơdroăng tung mâu ilâng ƀă túa pơkâ mơnhên. Sap ing hơnăm 2031 ngi hía: Pơtối tí tăng, tơkŭm kơxêng kiâ mố đô̆i hlâ troh drêng ôh tá ai mâu tơdroăng ‘na kơxêng kiâ mố đô̆i, tơnâp kiâ mố đô̆i; Pơtối mơnhên inâi kơxêng kiâ mố đô̆i ƀă mâu tơnâp ki tá hâi ‘nâi inâi.

Ƀă tâi tâng hnoăng cheăng ƀă hiâm mơno, hnoăng cheăng tí tăng ƀă mơnhên inâi kơxêng kiâ mố đô̆i ki tá hâi ‘nâi tŭm tơdroăng dế châ pơtối mơdêk, pêi pro rơhêng vâ dêi kuăn pơlê, rak tơniăn tŭm hiâm mơno ƀă mâu ngế ki hiăng hlâ xua Tơnêi têa.

VOV1

Katarina Nga tơplôu ƀă tơbleăng