VOV4.Sêdang - Kơ’nâi 25 hơnăm pêi pro tiô tơdroăng “Ngế nâ pêi hnoăng cheăng ngăn vâi kơdrâi mơhum” dêi thôn pơlê, kơxô̆ mơngế nôu hlâ hiăng kơdroh 4 hdroh. Nôkố lâp tơnêi têa ai lối 2.600 ngế nâ cheăng ngăn vâi kơdrâi mơhum pêi cheăng a thôn pơlê trâm hên xơpá. Mơ-eăm tơkâ luâ xơpá, rơpâu ngế vâi nâ cheăng ngăn vâi kơdrâi mơhum kuăn ‘nĕng a thôn pơlê dế veăng ‘no hnê hnoăng cheăng tung rak ngăn ivá vâi nôu, vâi hdrêng a kơpong hdroâng kuăn ngo.

Mâu ngế krâ a kơpong hơngế, hơngo kong pơlê Kon Tum tối ăm ‘nâi, kơtăn kố lối 20 hơnăm, vâi krâ hmâ mơhum kuăn a hngêi, ai ngế ki chiâng ngăn mơhum kuăn ngá veăng kum. Ki rơhêng vâ tối, vâi krâ hdroâng kuăn ngo, tâng mơhum lối pá, hmâ tro châi tamo, mê krếo jâ lơ pôa pơchâu troh xối xeăng. Tơdroăng ki hmâ mê ai tung tơdroăng rêh ối mâu hdroâng kuăn ngo. Nâ Y Bốp, hdroâng kuăn ngo Rơteăng, ối a kong pơlê Kon Tum tối ăm ‘nâi:

‘’Drêng lâi á châi tamo, hiăng vâ mơhum kuăn ngá mê lăm xo tung kong kơxái khêi klêi mê pâm troh drêng gá hiăng ai têa, pik lâp tung châ, mê cho ‘’vâ ăm gá hliâk’’. Ai kơxái a kơpêng, vâi kât, ăm pin râng, ối chong krong. Kơtăn kố xuân dâng 2 – 3 hơnăm xuân ai tơdroăng môi tiah mê, mơhum xêh a hngêi, ôh tá ai rak ngăn ôh’’.

Tiô xêo, dâng sap ing mâu hơnăm 90 troh hơnăm 2.000, kơxô̆ hlâ a mơngế nôu a mâu kơpong hơngế, hơngo, kơpong vâi krâ hdroâng kuăn ngo đi đo a kơlo ki hên. Kơxô̆ hlâ a mơngế nôu a vâi krâ hdroâng kuăn ngo hên tâ châ 4 xôh tâng pơchông hdroâng kuăn ngo Xuăn. Yăo sư, Tiê̆n sih Nguyễn Thị Ngọc Phượng, kăn pơkuâ Hngêi pơkeăng Từ Dũ, Pơlê kong kân Hồ Chí Minh, tối ăm ‘nâi:

‘’Á đi đo lăm troh mâu kong pơlê, ki má lối cho mâu kơpong pá puât, mê nếo trâm môi roh ‘mé môi ngế nôu hơnăm ối nếo, nếo lối 20 hơnăm, tá hâi troh 30 hơnăm. Kơ-êng: Ti lâi lơ hlâ? Mê tối: ‘’xua mơhum kuăn ngá ôh tá kâi lo klêi mê krếo pơchâu xối xeăng klêi ôh tá chiâng ôh há mê nếo djâ a cheăm, to a tơring klêi mê tâk a kong pơlê. Drêng troh a kong pơlê mê ngế nôu hiăng hlâ’’.

Mâu ngế hriăn plĕng khoa hok xuân tối nhên mâu xiâm kối hlâ mơngế nôu cho hên, mê cho troăng thông, troăng rơnâk, prôk lăm pá puât, ôh tá ai rơxế pơto. Kơ’nâi mê pá ‘na tơdroăng cheăng kâ, pá ‘na khôi túa, vêa vong. Pơtih môi tiah: loi a xeăng tâ loi kăn ƀô̆ ƀok thái pơkeăng. Thăm nếo, a vâi krâ hdroâng kuăn ngo tơdroăng ‘’pro mơngế nôu tơniăn’’ tá hâi tơtro ƀă khôi túa vêa vong kong pơlê; ôh tá ‘nâi rơkong tơpui pơla kăn ƀô̆ khăm pơlât ƀă kuăn pơlê cho tơdroăng ki pá kân.

Ing mê, Hngêi pơkeăng Từ Dũ ƀă mâu kơ koan khăm pơlât, mâu khu tơrŭm cheăng kong têa ê hiăng tơmiât mơjiâng ‘’Ngế mơhum kuăn ngá a thôn’’. Hâi apoăng, tâi tâng ai dâng 37 ngế troh ing hdroâng kuăn ngo Tày, Mnông, S’Tiêng veăng. Mâu nâ pơrá xua Khu pơkuâ vâi kơdrâi mơhnhôk ƀă djâ lăm hnê mơjiâng. Tiô tơdroăng mê mâu nâ troh Pơlê kong kân Hồ Chí Minh hriâm tung 6 khế ‘na kih thuât rak ngăn ivá mơhum kuăn ngá vâi kơdrâi.

Mâu hâi apoăng pêi pro tơdroăng tơkêa bro kố trâm hên pá puât xua mơngế vâi krâ kuăn ngo iâ prôk hơngế lo ing thôn pơlê, hơngế rơpŏng tung môi pơla ton. Má péa nếo cho rah mâu ngế hriâm lâm kân mê ôh tá châ ôh tá, xua mơngế hriâm lâm kân, vâi hiăng ai cheăng pêi ƀă lăm tíu ki ê pêi cheăng. Xua mê, ki hên mâu nâ o veăng lâm hnê mơjiâng kố, mê hriâm bu lâm 3 troh lâm 5. Xua mê tơdroăng rah xo troăng hnê mơjiâng râng kŏng hnê cheăng pêi. Mâu ngế hriâm lĭ thuyê̆t ‘nâng ‘nâi laga ai hên chôu pêi khât a hngêi pơkeăng. Rêm ngế mơhum kuăn ngá a hngêi pơkeăng kô pro ăm péa ngế. Tơdroăng hnê mơjiâng cho hnê ăm nâ o ‘nâi troăng rak ngăn ngế nôu hdrối, tung ƀă kơ’nâi mơhum kuăn ngá.

Tơkâ hluâ mâu tơdroăng pá puât, tơdroăng hnê mơjiâng hiăng châ tơƀrê ƀă veăng kum tung tơdroăng ki rak ngăn ivá châ chăn ngế nôu, vâi hdrêng a kơpong vâi krâ hdroâng kuăn ngo, kơpong cheăng kâ pá puât. Rêm ngế nâ o klêi kơ’nâi hnê mơjiâng vêh a pơlê hiăng chiâng kăn ƀô̆ khăm pơlât. Nâ Thào Thị Se, hdroâng mơngế Mông kong pơlê Hà Giang tối:

‘’Drêng lâi xuân ai tơmeăm vâ mơhum kuăn ngá krúa lĕm tung kơtong drêng lăm ulâi. Kố cho kơtong ‘’ngế mơhum kuăn ngá thôn pơlê’’. Drêng prôk thế râng kơxop mơ-éa, loăng chêh djâ tơvế tung châ vâ chêh tơbleăng ăm hngêi pơkeăng cheăm. Kố cho tơmeăm ki vâ rak ngăn mơhum ƀă kơnĕp. Kố cho kơmăi vâ khăm ngăn mơheăm kơtâu. Klŏng tơmâng plâi nuih mơ-êa kuăn ngá. Mơ-éa lĭt vâ ‘nâi mơ-êa dế to lâi khế vâ ‘nâi hâi ki mơhum kuăn ngá. Môi ngế nôu mơhum kuăn ngá kơtăn kố péa khế, ahdrối kuăn ngá lo mê kuăn ngá ngiâ péa prâp tâi tâng, ôh tá chiâng hiâm. Mê á thế pro tâi tâng tơdroăng pơlât ki hdrối mê hriâm a hngêi trung mâu cô yăo hnê, klêi 15 phut mê kuăn ngá nếo kâi hiâm ƀă krôu. Nôkố kuăn prếi nôu tơniăn lĕm, mê xuân ôh tá ai tơdroăng klâi’’.

Mâu ngế mơhum kuăn ngá tung pơlê hiăng mơjiâng châ tơdroăng loi tơngah ƀă vâi krâ nhŏng o tung thôn, tung pơlê ƀă ing tơdroăng pêi tá hiâm mơno ƀă chiâng pêi dêi tơná. Ing tơdroăng khât, mơngế vâi krâ hdroâng kuăn ngo loi tơngah ƀă tơmâng vâi hnê mơhno. Ai mơ-êa mê lăm khăm ngăn. Mơhum mê troh hngêi pơkeăng cheăm. Thế pâk pơkeăng. Thế tơ’nôm trếo piê kơhiâm tung dế pơla mơ-êa. Tâng lơ pá ‘lo mê thế krếo mâu ngế mơhum kuăn ngá tung thôn pơlê vâ vâi troh a hngêi khăm ngăn ƀă pâk pơkeăng ăm. Krâ pơlê Điểu Khí, thôn Dak Xuyên, cheăm Dak Nhau, tơring Bù Đăng, kong pơlê Bình Phước tối:

‘’Mơngế khăm pơlât pơlê pơla dêi pin xuân achê ƀă vâi krâ nhŏng o tung pơlê. Ki lâi pá mê khu khăm pơlât pơlê pơla dêi pin troh rak ngăn’’.

Troh nôkố, klêi kơ’nâi 25 hơnăm pêi pro tơdroăng ngế mơhum kuăn ngá thôn pơlê, mê kơxô̆ mơngế nôu mơhum kuăn ngá hlâ hiăng kơdroh 4 xôh. Nôkố lâp tơnêi têa ai dâng lối 2.600 ngế mơhum kuăn ngá pêi cheăng tung mâu thôn pơlê ki pá puât. Tơdroăng  pơtối rak troăng pêi ‘’ngế mơhum kuăn ngá tung thôn pơlê’’ veăng kum rak tơdroăng châ tơƀrê pêi pro mâu pơkâ mơnhông mơdêk rơpâu hơnăm ƀă tơmiât pêi pro mâu pơkâ mơnhông mơdêk krá tơniăn ‘na ivá ngế nôu, vâi hdrêng a hơnăm 2030 dêi Việt Nam.

VOV4 rah chêh

A Sa Ly tơplôu ƀă tơbleăng