AN&H JANG PƠGANG TƠRING IO|K ĐE|I JANG ‘LƠ|NG LƠ|M TE|H ĐAK

Xăh EaNuôl, apu\ng Buôn Đôn, dêh char Dak Lak j^ xăh đei lơ kon pơ lei kon kông oei, tơ drong erih xa kơ kon pơ lei oei lơ mơ mat tat, mă lei tơ drong jang vei lăng jơ hngâm pran, khăm hơ met j^ blu\ng a ăn kon pơ lei đei năng kăl păng jang đei lơ tơ drong ‘lơ\ng. Gơ\h đei thoi au ‘no\h gơ nơm đơ\ng an^h jang đảng, khul kơ dră pơ gơ\r păng dôm an^h jang tơ\ tơ ring hơ nơ\ng tơ rek truh tơ drong pơ jing Hnam pơ gang lăp hăm tơ drong tơ chơ\t kơ te\h đak păng pơ gơ\r bơ\ jang ‘lơ\ng đơ\ng sơ năm 2006 truh dang ei.

Lăp đơ\ng blu\ng pơ gê hro#ih, mo\ H’Ly Buôn Krông tơ\ plri Ea M’thar, xăh EaNuôl, apu\ng Buôn Đôn (de#h char Dak Lak) hlôi pôk kon năm tru\h tơ\ hnam pơ gang xăh vă khăm j^ păng ap^nh pơ gang, yua kơ [o#h kon đei yu\h de#h. Mo\ hli bơ ngơ\t yua kơ mơ\ng aloa xăh tơ roi tơ băt dang ei pơ rang j^ gro\nh to\k bo\k đei [o#h tơ po\h lang xă, kơ na athei ba kon năm khăm tơ tom, mă đơ\ng mon đ^ hlôi [et pơ gang vaccin tang găn j^ io\k đơ\ng 9 khei bơ\ih ră. Mo\  H’Ly ku\m tơ roi tơ băt, xơ năm xơ\, lơ\m pơ lei  đei dôm đe mon j^ jơ\ng ti [ơ\r, mă lei adoi đei hơ met j^ klăih ngăl gơ nag đơ\ng rim đe y [ak si kơ hnam pơ gang xăh. Dang 8 xơ năm kơ âu, kon pơ lei lơ\m pơ lei, rim ‘măng đei j^ pơ lo\ dăh mă rơ ne\h kon hơ ‘lơ\p adoi năm tru\h tơ\ hnam pơ gang xăh ngăl, ư\h pă năm năm tơ\ hnam pơ gang apu\ng Buôn Đôn dăh mă hnam pơ gang de#h char Dak Lak bơ\ih.

    Pơ ma dơ nu\h hăm nhôn, [ak si Lê Thị Mai – Hnam pơ gang xăh EaNuôl, apu\ng Buôn Đôn tơ roi tơ băt: Đei sơ kơ\t an^h jang ‘lơ\ng kơ te\h đak găh jang pơ gang đơ\ng xơ năm 2006 tru\h dang ei, hnam pơ gang xăh đei 9 kang [o# pơ v^h pơ văn, bơ\ jang khăm hơ met j^ ăn kơ vă je# 11 rơ bâu ‘nu kon pơ lei, lơ\m no\h vă je# 50% ‘no\h j^ bơ ngai kon kông. Jo# păh lăp 1 năr, hnam pơ gang xăh xơng io\k khăm, hơ met j^ ăn kơ dang 60 ‘nu bơ ngai j^ lơ\m tơ ring, găh lơ kon pơ lei đei khăm j^ đei The\h bao hiêm y tê. Dang ei, Hnam pơ gang xăh EaNuôl hlôi đei an^h jang kơ jăp ‘lơ\ng hăm 8 lăm bơ\ jang, pơm lơ\m tơ je# trong năm tơ\ apu\ng, hiôk hian ăn tơ drong pơ v^h pơ văn ăn kon pơ lei. Hnam pơ gang xăh đei pơ gar pơ gang hla ‘long, hăm hlo\h 40 kơ loăi ‘long pơ gang kiơ\ hơ năn ch^h đơ\ng an^h tơm vei lăng jang pơ gang, đei tôm bơ\n tơ mam drăm, kơ măy kơ mo\k pơ yua ăn khăm, hơ met j^ păng jang kiơ\ rim tơ drong jang tơm găh pơ gang te\h đak. Xăh hlôi pơ jing đei khu\l jang pơ gang tơ\ pơ lei pơ la, hơ doi hăm ‘no\h jing bơ ngai jang tơ gu\m vei lăng kơ so# măt bơ ngai, bơ ngai jang tơ gu\m rim tơ drong jang pơ gang nhen: tang găn hơ ke\ hơ kong, tang găn pơ lo\ le\ch đe păng bơ ngai jang tơ gu\m vei lăng cham char.  

Hnam pơ gang xăh ling lang jang hơ doi hăm khu\l kơ dră tơ ring, pơ gơ\r tơ roi tơ băt trong tang găn j^ ăn hơ io\h, tang găn hơ ke\ hơ kong, vei lăng jơ hngơ\m jăn rơ ne\h….Gơ nang đơ\ng no\h , kơ so# hơ io\h hơ ke\ hơ kong kơ xăh tơ jur. Rim xơ năm, đei đơ\ng 95 tru\h 98% hơ io\h hơ la kơ 1 xơ năm đei [et pơ gang vaccin tang găn j^ jăn tôm kiơ\ tơ drong tơ chơ\t, dro\ kăn hơ năp adoi đei hơ len lăng păng [et pơ gang tang găn jo jăn, rim bơ ngai rơ ne\h tơ\ hnam pơ gang xăh đei vei lăng sơ đơ\ng ‘lơ\ng. Hăm tơ drong jang tôch kơ lơ, mă lei rim đe kang [o# jang pơ gang kơ hnam pơ gang xăh oei ư\h kơ đei pơ dơ\h vă jang ke\h đang ‘lơ\ng xơ nong jang đei pơ jao.            

Kiơ\ đơ\ng chă hơ len lăng tơ pă yan âu ăn [o#h kon pơ lei tơ\ âu adoi lăp đon hăm jơ hngơ\m đon bơ\ jang pơ v^h pơ văn đơ\ng y [ak si tơ\ hnam pơ gang xăh ngăl. Đơ\ng kang [o# tru\h bơ ngai jang ling lang kiơ\ [lep tơ drong tơ chơ\t pơ ma sa ‘lơ\ng hơ iă hăm bơ ngai j^, pơ nam chơt hơ iă, pơ jing jơ hngơ\m hiôk hăm bơ ngai j^ mư\h năm tru\h tơ\ hnam pơ gang xăh. Kon pơ lei đei pơ tho tơ roi tơ băt hơ dăh găh tơ drong đei yua păng tơ drong gơ\h jang đơ\ng bơ ngai đei the\h bao hiêm y tê, đei pơ tho năm khăm hơ met j^, năm hơ met j^ tơ\ hnam pơ gang kơ pal đei kla jên.

Kiơ\ hơ len lăng đơ\ng an^h jang pơ gang apu\ng Buôn Đôn, hnam pơ gang xăh EaNuôl ‘no\h j^ an^h jang jang kiơ\ ‘lơ\ng tơ drong jang khăm hơ met j^ blu\ng a tơ\ tơ ring, đei khu\l kơ dră tơ ring păng kon pơ lei lơ\m xăh lui nge\h. Gơ nang đơ\ng no\h, hlôi vang tơ gop g^t kăl lơ\m tơ drong vei lăng jơ hngơ\m jăn ăn kon pơ lei tơ\ tơ ring, hơ doi hăm ‘no\h tang găn [iơ\ tơ drong hrăt hrot de#h hnang ăn kơ hnam kơ gang apu\ng, de#h char.

Buôn Đôn j^ apu\ng sơ lam kơ dêh char Dak Lak, mu\k drăm tơ pôl oei lơ mơ mat tat, mă lei tơ drong vei lăng jơ hngâm pran ăn kon pơ lei hơ nơ\ng đei năng kăl. Gơ nơm đei tơ drong tơ gu\m đơ\ng an^h jang đảng, khul kơ dră pơ gơ\r păng dôm an^h jang kơ pal tơ\ âu kơ na Buôn Đôn gơ\h jing apu\ng blu\ng a kơ dêh char Dak Lak jang lăp hăm tơ drong tơ chơ\t kơ te\h đak găh pơ jing hnam pơ gang xăh bơ\ jang rơ gei, đei yoa ‘lơ\ng. Tơ drơng tơ roi “Jơ hngâm pran-tơ drong erih” năr ‘nâu, nhôn đei [ai apinh jet hăm {ak si Phạm Quang Văn – Pho\ Kơ dră che\p kơ\l hnam pơ gang apu\ng Buôn Đôn, dêh char Dak Lak găh tơ drong pơ jing hnam pơ gang lăp hăm tơ drong tơ chơ\t kơ te\h đak tơ\ tơ ring. Hơ pơi kơ mih… vang mơ\ng.

            (Băng phỏng vấn)

            {ak si ăi! Đei băt, Buôn Đôn j^ apu\ng blu\ng a kơ dêh char Dak Lak jang lăp hăm tơ drong tơ chơ\t kơ te\h đak găh hnam pơ gang xăh jang rơ gei ‘lơ\ng, mưh lei apinh ih tơ roi ma hơ dăh [iơ\ găh tơ drong khăm hơ met j^ hrei ‘nâu ăn kon pơ lei tơ\ tơ ring năng?

{ak si Phạm Quang Văn: “Tơ\ xăh hrei ‘nâu nhôn đei 7 to\ hnam pơ gang. Nhôn hlôi jang đang tôm tơ drong tơ chơ\t jang pơ gang đơ\ng te\h đak blu\ng a tơ\ dêh char Dak Lak. Tơ\ xăh nhôn đei [ak si, dro\ kăn hio\ng nghe rơ ne\h ho\k đang trung cấp, bơ ngai hơ met j^ ho\k đang trung cấp, đei kăn [o# jang y ho\k cổ truyền ho\k đang trung cấp păng đei hloi bơ ngai ho\k găh pơ gang hai. Nhôn đei tôm bơ ngai jang pơ gang tơ\ xăh. Hnam pơ gang xăh ku\m đei man kơ jăp ‘lơ\ng, đei 13 lăm bơ\ jang, nhôn răt ăn kơ măy xét nghiệm, kơ măy siêu âm rup 3 pang tôch rơ đăh, đ^ đăng kơ măy tinh đei cho# internet ngăl vă chă tơ roi tơ băt tơ drong j^ tơ\ xăh. Hnam pơ gang tih ‘lơ\ng, lăm bơ\ jang xă, rơ go\h, trong yak hiôk hian kơ na mưh jur tơ\ tơ ring ‘no\h tôch hre\nh. Nhôn đei 40 km trong tơ\ tơ ring sơ lam hăm te\h đak Campuchia, lơ\m no\h đei hnam pơ gang Linh-kon pơ lei jang hơ doi, rim khei pơ gơ\r hop giao [an hăm hnam pơ gang xăh păng 3 khei ‘no\h hop giao [an hăm hnam pơ gang apu\ng. Tơ drong pơ vei đơ\ng linh-kon pơ lei đei vei kơ jăp đơ\ng sơ năm 2003, truh dang ei bơ\ jang tôch ‘lơ\ng.

Mă đơ\ng Buôn Đôn j^ apu\ng sơ lam, mu\k drăm tơ pôl oei mơ mat tat, mă lei đ^ đăng xăh adoi jang lăp hăm tơ drong tơ chơ\t jang pơ gang đơ\ng te\h đak, mưh lei apinh ih tơ roi găh trong jang đơ\ng tơ ring thoi yơ năng?

            {ak si Phạm Quang Văn: “Pơ têng lơ\m dêh char Dak Lak ‘no\h apu\ng nhôn j^ apu\ng tơ nuh, đei 5 xăh tơ ring 3, tôch mơ mat tat. Mă lei nhôn jang đei thoi âu ‘no\h yoa tơ drong tơ rek đơ\ng an^h jang đảng apu\ng, Jơ nu\m pơ gơ\r kon pơ lei, Dơ no\ an^h vei lăng kon pơ lei apu\ng vang tơ gu\m ăn. Khul kăn [o# nhôn đei pơ tho pơ hrăm ‘lơ\ng [iơ\, tơ\ xăh ku\m đei tôm tơ mam pơ yoa ăn tơ drong jang pơ gang, đei [ak si, đei bơ ngai jang ho\k đơ\ng trung cấp ngăl. Yoa thoi no\h tơ drong khăm hơ met j^ ‘no\h j^ tơ drong jang tơm kơ hnam pơ gang xăh, kơ na tơ drong vei lăng jơ hngâm pran blu\ng a đơ\ng nhôn hlôi io\k đei lơ tơ drong ‘lơ\ng. Dôm sơ năm tơ je# âu, j^ pơ lo\ sôt ret, tơ\ tơ ring nhôn ưh kơ đei lơ; kơ so# bơ ngai j^ sôt rét lăp to\ se\t đe\ch, 3 khei blu\ng sơ năm 2014 jâp lơ\m apu\ng lăp đei 21 ‘nu bơ ngai j^ pơ lo\ sôt ret, lơ\m no\h ưh đei bơ ngai j^ ăl. Dro\ kăn rơ ne\h đei khăm vei lăng ‘lơ\ng, ưh đei bơ ngai me\ păng kon nghe yơ lôch đơ\ng ro\ng kơ rơ ne\h. Nhôn hlôi jang ‘lơ\ng tơ drong tang găn j^ jâng ty [ơ\r, ưh ăn đei bơ ngai j^ lôch răm.

Ưh lăp mơ mat tat găh mu\k drăm đe\ch, Buôn Đôn j^ apu\ng sơ lam te\h đak, kơ so# bơ ngai kon kông lơ, mưh lei tơ drong tơ roi tơ băt găh jơ hngâm pran tơ\ âu đei bơ\ jang thoi yơ, hă [ak si?

            {ak si Phạm Quang Văn: “Tơ\ âu nhôn đei truh 60% kơ so# kon pơ lei bơ ngai kon kông, hăm 17 hơ drech ‘nho\ng o\h vang erih xa hơ dai, mă lei tơ drong tơ roi tơ băt hrei ‘nâu ku\m ‘lơ\ng [iơ\ bơih. Hrei ‘nâu đei lơ tơ mam, kơ măy kơ mo\k vă tơ roi tơ băt. Mă loi tơ\ pơ lei pơ la, nhôn đei 99 pơ lei ‘no\h đei 99 ‘nu bơ ngai jang tơ roi tơ băt găh jơ hngâm pran, kơ na tơ drong j^ đei [ôh hrôih păng hơ met tơ tom ngăl. Kon pơ lei roi hlôh vao [iơ\, dôm tơ drong [ơm truh j^ jăn, jơ hngâm pran đe sư hơ nơ\ng chă apinh kăn [o# jang pơ gang tơ\ pơ lei. Mă loi tơ\ hnam pơ gang xăh, hlôi đei lăm tơ roi tơ băt găh jơ hngâm pran, pơ tho tơ [ôh trong vei lăng jơ hngâm pran lơ\m tơ pôl, đei răt ăn aloa păng bro\ catsette vă chă tơ roi ăn kon pơ lei”.

             Mă đơ\ng apu\ng blu\ng a kơ dêh char Dak Lak, đ^ đăng xăh jang lăp hăm tơ drong tơ chơ\t jang pơ gang kơ te\h đak ngăl, mă lei tơ\ hơ năp tơ drong ‘me\h vă roi đunh roi to\k lơ\m tơ drong vei lăng jơ hngâm pran, khăm hơ met j^ đơ\ng kon pơ lei, an^h jang pơ gang apu\ng Buôn Đôn đei trong vă jang to\k thoi yơ, hă [ak si?

{ak si Phạm Quang Văn: “Vă pơm lăp hăm tơ drong ‘me\h vă, dang ei nhôn đei lơ tơ drong jang vă tơ gu\m ăn an^h jang pơ gang tơ\ tơ ring, vă khăm hơ met j^ blu\ng a ‘lơ\ng ‘no\h athei hơ to\k tơ drong hlôh vao ăn khul kăn [o#, răt hơ met tôm kơ măy kơ mo\k. Hrei ‘nâu đei lơ kơ măy kơ mo\k ‘nao, ‘lơ\ng mă lei tơ\ tơ ring tam mă đei bơ ngai gơ\h yoa, yoa thoi no\h, tơ\ tơ ring bơ\n athei pơ gơ\r pơ tho pơ hrăm dơ\ng ăn bơ ngai jang pơ gang tơ\ tơ ring. Mă 2 ‘no\h khul [ok thây pơ gang athei hơ to\k tơ drong rơ gei vă jang ‘lơ\ng hlo\h dơ\ng. Hrei ‘nâu, đei lơ nơ\r pơ ma păng tơ drong vă jang hơ nhăk kơ măy điện quang jur tơ\ xăh, mă lei lăm ming kơ măy hrăt hrot. Jo# hloi hnam pơ gang apu\ng, dang ei tam đei an^h ăn oei hơ dro# tơ dăh đei j^ tơ po\h kơ tang, tơ\ hnam pơ gang xăh thoi no\h mơ\n. Kăn [o# jang pơ gang hrei ‘nâu nhôn ‘nao đei 2 hnam pơ gang xăh đe\ch đei 2 ‘nu [ak si, oei dôm hnam pơ gang nai ‘no\h 1 ‘nu [ak si ngăl, kơ na mưh đei tơ drong j^ ăl vă khăm hơ met ku\m tơ [âp mơ mat tat ‘năi. Tơ\ hnam pơ gang xăh kăl đei man dơ\ng lăm hơ met j^ hơ dro#. To\ se\t hlo\h ‘no\h athei đei 10 to\ giơng j^ păng đei tôm kơ măy vă hơ met, ưh ăn j^ tơ po\h tơ\ nai. Nhôn apinh pơ truh dơ\ng tơ mam drăm, kơ măy kơ mo\k khăm hơ met j^ ăn hnam pơ gang tơ\ tơ ring vă pơm lăp hăm tơ drong ‘me\h vă đơ\ng kon pơ lei. Yoa tơ\ tơ ring ‘no\h j^ an^h khăm hơ met j^ blu\ng a, kơna kăl đei tôm kơ măy ‘lơ\ng vă tơ jur [iơ\ bơ ngai j^ hrăt hrot tơ\ hnam pơ gang kơ pal.”

            Bơngai ch^h kơtơ\ng ang: & àh, bơ nê kơ ih lei hơ!