VOV4.Bahnar - HIV/AIDS sơ\ đei khei ‘năr jing tơ drong j^ pơm ăn kơ triu ‘nu bơ ngai lôch păng jing tơ drong ơ\h sơ ‘ngon, hli pơ ngơ\t đơ\ng kơ băt dôm yơ unh hnam. Đei lơ bơ ngai yoa ưh đei đon adrin hlôi pră hơ chăng tơ drong arih mă lei ku\m đei bơ ngai băt ‘mêm tơ drong arih, adrin yak hlo\h mơ mat tat, năm truh tơ drong arih ‘lơ\ng [\iơ\ tơ\ hơ năp kơnh. Tơ drong tơ roi tơ\ hơ la âu j^ 1 lơ\m dôm bơ ngai đei đon adrin yak hlo\h mơ mat tat đơ\ng bơ ngai j^ HIV. Tơ drong adrin đơ\ng đe sư pơm ăn tơ pôl [ôh, dôm bơ ngai j^ HIV ku\m gơ\h đei tơ drong arih xa nhen thoi dôm bơ ngai hmă ‘năi:

Hlo\h 7 sơ năm ‘nâu, hơ nơ\ng rim khei 1 ‘măng, klo kăn ‘nho\ng Nguyễn Văn T. păng mo\ Nguyễn Thị A. chông băl yak trong hơ tăih vă je# 60km đơ\ng xăh Ea Kly, apu\ng Krông Pach năm tơ\ An^h tang găn j^ HIV/AIDS, dang ei ‘no\h khoa tang găn j^  HIV/AIDS – An^h vei lăng tơ drong j^ jăn Dak Lak khăm păng io\k pơ gang ARV. Ưh đei nhen lơ bơ ngai j^ HIV nai, hơ nơ\ng hrơ mơ lou kơ dôm bơ ngai ju\m dăr, ‘nho\ng T. păng mo\ A. tôch rơ hău, [ơ\r pơ ma hiek hơ nơ\ng.

Đunh kơ âu hlo\h 7 sơ năm, [ât oei jang thuê tơ\ Gia Lai, ‘nho\ng Nguyễn Văn T. [ôh hơ kâu jăn lap, rơ mơ\n, đa yuh tơ\ kơ sơ\ kơ na pơ dơ\h jang vih tơ\ hnam hơ met j^, pơ dơ\h ngôi, mă lei roi hơ met, j^ rôi dêh, nge\h ưh kơ ke\ klăih kiơ. Lăp dang 2 khei, ‘nho\ng jur k^ truh 20k^. 2 ‘nu klo kăn chông băl năm tơ\ hnam pơ gang Chợ Rẫy (plt Hồ Chí Minh) khăm. Tơ\ âu đe [ak si ăn tơ băt ‘nho\ng tơ po\h HIV. ‘Nao 30 sơ năm, j^ bơ ngai jang tơm lơ\m hnam dơ\ng, ‘nho\ng ơ\h pă băt dang yơ. Kơ plăh âu, hơ kăn păng 2 ‘nu kon dro\ nglo, 1 ‘nu 6 sơnăm, 1 ‘nu ‘nao 3 sơ năm truh set hơ len pham tơ\ An^h tang găn j^ HIV/AIDS dêh char Dak Lak. Pu\n ai 2 ‘nu kon ưh đei tơ po\h j^ HIV. Mưh đei [ak si tơ\ An^h âu roi tơ [ôh, ‘nho\ng chu hơ met hăm pơ gang ARV. Đơ\ng ro\ng 2,3 khei, ‘nho\ng T. [ôh jơ hngâm pran kơ dih roi to\k ‘lơ\ng. 1 sơ năm đơ\ng ro\ng, kăn ‘nho\ng ku\m hơ met kiơ\ trong yoa pơ gang ARV ‘năi.

‘Nho\ng Nguyễn Văn T. tơ roi: “{ât do\h sơ\ oh tơ che\ng ưh jor kơ dih kâu gô lôch hloi yoa j^ đ^ dêh bơih. Kơ plăh ‘no\h hơ kăn păng unh hnam chơ ba 2 ‘nu kon năm khăm tơ\ 46 Hoàng Diệu păng hơ pơi ‘me\h 2 ‘nu kon huei đei tơ drong kiơ. Mưh băt 2 ‘nu kon ưh đei j^ ‘no\h kơ dih kâu o\h [ôh pran dơ\ng păng tơ tă ăn kơ dih athei adrin arih, bơ\ jang vă rong ‘me kon ho\k, ‘no\h j^ tơ drong adrin hơ dai đơ\ng klo kăn măr nhi.”

Mă đơ\ng đei lơ\m hơ kâu tơ drong j^ tôch hơ mơt mă lei klo kăn ‘nho\ng T. ưh đei hrơ kơ dơ\, dăh mă ôn kơ bơ ngai ju\m dăr yă kiơ mă hơ nơ\ng oei xa hơ dai ‘lơ\ng hăm rim bơ ngai. Yoa thoi noh mă đ^ đăng kon pơ lei tơ\ xăh Ea Kly adoi băt truh bre sư păng ‘mêm, ku\p yom đon adrin đơ\ng bre sư. Đ^ 7 sơ năm hlo\h bôh, klo kăn măr sư oei arih xa chơt hơ iă, arih xa ‘lơ\ng, adrin rong kon năm ho\k.

Mo\ Nguyễn Thị Hoa, rông [ôt klo kăn ‘nho\ng T. tơ roi: “Inh oei tơ [âp rim bơ ngai, năm jang đe mo\ o\h pai por ‘nho\t, so\ng xa hơ dai, tơ gu\m băl mưh j^ jăn. Dôm bơ ngai lơ\m pơ lei bu bu ku\m băt, mưh băt ‘no\h đe truh ngôi, pơ lung, nhen ưh kơ đei bu vih ro\ng kiơ. Lơ\m pơ lei bu bu ku\m oei xa hơ dai tôch ‘lơ\ng, ưh đei bu roi [ơm klo kăn măr hăp đei tơ drong j^ yoa klo kăn măr sư pran jăng ngăl, pơ gang ‘no\h năm io\k, huch hơ nơ\ng.”

Nhen thoi klo kăn ‘nho\ng Nguyễn Văn T. păng mo\ Nguyễn Thị A., ‘nho\ng Hồ Văn V. tơ\ phương Thành Nhất, plt Buôn Ma Thuột ku\m hơ met j^ hăm pơ gang ARV đei hlo\h 4 sơ năm. Mưh băt kơ dih kâu j^ HIV, đơ\ng 1 ‘nu bơ ngai pran jăng, ‘mêm kơ kon kăn, ‘nho\ng lao đon, ưh pơ ngơ\t kơ tơ drong arih xa kơ dih hloi, j^ roi đunh roi dêh, hơ ke\ hơ kong păng tơ po\h dơ\ng lơ tơ drong j^ nai, rơ ka plư\ plơ\ [e\nh hơ kâu. Gơ nơm unh hnam păng ‘nho\ng o\h găn khă, tơ gu\m, ‘nho\ng chu hơ met hăm pơ gang ARV păng đei dơ\ng đon ‘me\h arih. Jơ hngâm pran roi đunh roi ‘lơ\ng, ‘nho\ng adrin jang xa păng man đei hnam ‘nao kơ jăp ‘lơ\ng, xă gơ glơng vă sơng me\ [ă kăn sư vih oei xa hơ dai. Sơ năm sơ\, klo kăn ‘nho\ng chơt hơ iă rơ ne\h kon dro\ nglo mă 2, dang ei mon đei 1 sơ năm bơih, bek, pran jăng grăng hơ kâu. Rim năr, klo kăn ‘nho\ng pơ lung băl adrin jang xa, arih xa mă ‘lơ\ng vă rong kon truh ‘lo\.

‘Nho\ng Hồ Văn V. tơ roi: “Blu\ng a inh mơ lou dêh, năm io\k pơ gang tơ [âp bơ ngai juăt tôch pơ lou, dang ei đ^ juăt bơih. Mưh truh khei ‘no\h năm io\k pơ gang, oei adrol ki đa athei hơ kăn năm io\k. Yoa dang ei ba đei kon bơih, đei hnam tơ no\ ‘no\h ba athei băt vei lăng kơ dih păng hnam tơ no\, ba athei adrin, đe tơ che\ng thoi yơ mơ\ng kơ đe.”

Pơ ma găh tơ drong j^ dang ei kơ ‘nho\ng Hồ Văn V., [ak si Huỳnh Thị Hồng Sinh, khoa tang găn j^ HIV/AIDS – An^h vei lăng tơ drong j^ jăn Dak Lak ăn tơ băt: “Bơ ngai j^ âu gơ nơm pơm kiơ\ ‘lơ\ng trong hơ met, huch pơ gang hơ nơ\ng, vei kơ jăp năr năm khăm, set hơ len j^ yoa thoi noh, tơ drong j^ roi da [iơ\, bơ ngai j^ đei et sike mă lei ku\m hơ met klăih bơih păng ‘nao đei kon hai, hơ kăn sư ưh đei tơ po\h j^ kiơ. E|nh hu\t si ke, păng ‘nao man hnam, ‘nao đei kon dơ\ng, hơ kăn ‘no\h ưh đei tơ po\h j^, sư chu pơm kiơ\ trong hơ met j^, nhôn [ôh tôch hơ iă hăm bơ ngai j^ âu.”

Kiơ\ kơ so# chih jo# đơ\ng An^h vei lăng jang pơ gang dêh char Dak Lak, hrei ‘nâu lơ\m dêh char đei vă je# 600 ‘nu bơ ngai HIV oei hơ met hăm pơ gang ARV mă lei lơ bơ ngai lơ\m kơ so# âu oei hrơ mơ lou, ưh gan pơ\n le\ch ngôi hơ dai hăm tơ pôl. Đơ\ng tơ drong hrơ mơ lou âu pơm ăn lơ bơ ngai kuă hơ met, ưh chu hơ met j^. ‘Nâu j^ tơ drong tơm pơm ăn j^ HIV jing tơ drong j^ lôch. Tơ dăh rim bơ ngai đei đon hlôh vao tro\, pơ\n pơih jơ hngâm đon kơ dih, pơ\n yak hlo\h tơ drong sơ ‘ngon nhen dôm bơ ngai ‘nao đei tơ roi kơ pal ‘no\h ưh jor đe sư gô đei 1 tơ drong arih ‘lơ\ng nhen thoi dôm bơ ngai hmă nai hai.

Hơ met hăm pơ gang ARV dang ei ‘no\h j^ trong hơ met ‘lơ\ng hlo\h tơ gu\m dôm bơ ngai j^ HIV ar^h pran păng đunh đai. Mă lei, vă đei io\k yua đơ\ng lơ\m hơ met pơ gang ARV, bơ ngai j^ HIV kăl hơ drin pơm kiơ\ trong hơ met. Jơ pơ ma dơ nu\h hăm [ak si Huỳnh Thị Hồng Sinh, khoa tang găn j^ HIV/AIDS – an^h vei lăng j^ jăn Dak lak găh hơ met tơ drong j^ âu.

-{ak si hăm gơ\h roi tơ băt tơ drong tơm đơ\ng tơ drong hơ met hăm pơ gang ARV hăm bơ ngai j^ HIV ‘no\h kiơ?

-{ak si Sinh: Tơ drong tơm đơ\ng tơ drong hơ met hăm pơ gang ARV hăm bơ ngai j^ HIV đei 2 tơ drong tơm, blu\ng a ‘no\h sư pơ găn tơ drong tơ iung păng ranh roi de#h đơ\ng vi rus HIV lơ\m hơ kâu bơ ngai. Mă 2 ‘no\h j^ hơ to\k tơ drong pran, hơ to\k ư\h kơ đei pơ rang j^ đơ\ng hơ kâu. Yua kơ vi rus HIV mư\h mơ\t lơ\m hơ kâu bơ ngai gô phă tế bào T-CD4, ‘nâu j^ tế bào ư\h kơ đei pơ rang đơ\ng hơ kâu jăn. Mư\h kơ loăi vi rus âu phă hu\t đ^ tế bào T-CD4 gô hơ nhăk tru\h tơ jur tơ drong ư\h kơ đei pơ rang j^ dăh mă tơ drong j^ tơ jur ư\h kơ đei pơ rang j^ đei j^ [ơm.

-Tơ drong hơ met hăm pơ gang ARV hro#ih đei [ơm ‘lơ\ng kiơ hăm bơ ngai j^ HIV?

-{ak si Sinh: Tơ drong hơ met hăm pơ gang ARV hro#ih đei tơ drong jang tôch kơ g^t kăl hăm bơ ngai j^ HIV. Tơ drong mă blu\ng ‘no\h pơm tơ jur tơ drong hơ mơt kơ đei j^ ăl ăn bơ ngai j^. Mă 2 ‘no\h pơm tơ jur tơ drong tơ po\h đơ\ng bơ ngai âu tơ\ bơ ngai nai, pơ t^h gia nhen klo kăn, bơ ngai hưch, dôm bơ ngai vang [et hơ dai. Mă 3 ‘no\h tơ jur tơ drong hơ mơt kơ tơ po\h đơ\ng me\ tơ\ kon. ‘No\h j^ 3 tơ drong đei yua tơm mư\h hơ met hăm pơ gang ARV hro#ih, yua thoi no\h bơ ngai j^ kăl hơ met roi hro#ih roi ‘lơ\ng.

-Lai yơ đei athei hơ met hăm pơ gang ARV hă [ak si?

-{ak si: Kiơ\ tơ chơ\t hơ drol âu ‘no\h tế bào T-CD4 hơ la kơ 500 tế bào lơ\m 1 mm3 ‘no\h mă đei athei hơ met hăm pơ gang ARV. Mă lei hrei ‘nâu, pơ tơm đơ\ng sơ năm 2017 ‘no\h đ^ đăng dôm bơ ngai j^ mư\h hơ len lăng băt hơ dăh đei j^ HIV ‘no\h gô tơ mơ\t lơ\m hơ met hăm pơ gang ARV hloi, đơ\ng ro\ng pơm kiơ\ 1,2 hơ len lăng nhen klơm, plei le\n, pham. ‘No\h j^ tơ drong đơ\ng bơ ngai hmă. Oei hăm dôm bơ ngai đei dôm tơ drong j^ pơ chu\ng nai nhen hie\n hiang, j^ klơm B,C ‘no\h gô hơ met j^ pơ chu\ng đang ‘mơ\i mă hơ met hăm pơ gang ARV. Hăm dro\ kăn oei hơ năp, mư\h pơ long lăng HIV chă [o#h đei j^ ‘no\h ư\h kơ kăl hơ len lăng kiơ thim mă ăn hơ met hăm pơ gang ARV hloi đe\ch. Đơ\ng ro\ng kơ băt hơ dăh dơ\ng tơ dăh ư\h kơ đei j^ pơ dơ\h hơ met, oei tơ dăh đei j^ ‘no\h hơ nơ\ng hơ met.

- Vă hơ met hăm pơ gang ARV đei io\k yua, bơ ngai j^ HIV kăl kơ pơm kiơ\ dôm tơ drong kiơ hă [ak si?

-{ak si: Đ^ đăng dôm bơ ngai j^ hơ met hăm pơ gang ARV kăl kơ pơm kiơ\ hơ met ‘lơ\ng. Yua kơ ‘nâu ư\h kơ s^ pơ gang kháng sinh mă jing pơ gang tơ jră vi rus, yua thoi no\h mư\h đei pơ gang mơ\t lơ\m hơ kâu ‘no\h sư mă tơ jră đei vi rus  ư\h kơ chek lar. Pơm kiơ\ hơ met ‘lơ\ng ‘no\h 3 hơ yak: mă mônh ‘no\h pơm kiơ\ găh athei yua pơ gang. Pơm kiơ\ găh pơ gang ‘no\h athei huch [lep pơ gang, [lep kơ liêu, [lep jơ, [lep trong păng huch hơ nơ\ng đ^ chăl ar^h. Mă 2 ‘no\h pơm kiơ\ găh năr hơ len lăng, vă khan 6 khei athei hơ len lăng pham, klơm, plei le\, bào TCD4 păng hơ len lăng kơ so# vi rus. Pơ t^h gia [ak si ăn 1 khei huch pơ gang ‘no\h [lep năr io\k pơ gang athei năm khăm, gơ\h năm hro#ih 1 năr dăh đơ\ng ro\ng 1 năr.

- Tơ dăh ư\h kơ pơm kiơ\ hơ met ‘no\h bơ ngai j^ HIV gô tơ [ơ\p tơ dỏng răm kiơ hă [ak si?

-{ak si: Tơ dăh ư\h kơ pơm kiơ\ hơ met ‘lơ\ng ‘no\h kơ so# lơn pơ gang tôch kơ lơ. Yua kơ ‘nâu j^ pơ gang tang găn tơ drong chek lar, pơm lơ đơ\ng vi rus, yua thoi no\h tơ dăh ư\h kơ đei pơ gang ‘no\h vi rus gô hơ nơ\ng chek lar păng jing kơ loăi vi rus lơn pơ gang, kơ l^h thoi no\h kơ loăi hơ met jăl 1 ư\h pă đei yua. Lơ bơ ngai hut hơ met, đơ\ng ro\ng 1 khei ‘năr vơ\t hơ lơ\k dơ\ng ‘no\h hơ mơt lơn pơ gang tôch kơ lơ, tơ drong tơ pl^h j^ tôch kơ hre\nh. Hăm trong hơ met jăl 1 ‘no\h tôch kơ [ônh, rim năr bơ ngai j^ lăp kăl kơ huch 1 găr pơ gang mă lei hăm trong hơ met jăl 2 ‘no\h jên hơ met lơ [iơ\, yua pơ gang ku\m lơ [iơ\, 1 năr athei yua 2 ‘măng pơ gang păng mơ\ng kiơ\ lơ\m bơ ngai, rim ‘măng gơ\h huch ‘no\h 4 tru\h 5 găr.

Tơ dăh bơ ngai j^ pơm kiơ\ hơ met ‘lơ\ng ‘no\h jơ hngơ\m pran kơ đe sư tôch kơ ‘lơ\ng. Đei lơ bơ ngai j^ [ơ\t tru\h tơ\ âu to\k bo\k tơ\ j^ ăl mă 3,4 vă khan đei lơ tơ drong j^ hloi mă lei đơ\ng ro\ng kơ đe sư pơm kiơ\ hơ met ‘lơ\ng huch pơ gang ARV hơ nơ\ng ‘no\h jơ hngơ\m jăn gô tơ pl^h tơ\ tơ drong j^ mă 1, khan khan lei lăi nhen bơ ngai hmă, tế bào T-CD4 tôch kơ lơ, đe sư ku\m lei lăi nhen dôm bơ ngai hmă nai, [ơ\t lăp oei pran hlo\h, ư\h kơ đei dôm tơ drong bơ\n hơ nơ\k âu to.  

-{ak si đei nơ\r pơ tho akhan hơ yơ ‘măn ăn dôm bơ ngai j^ HIV hrei ‘nâu oei to\k bo\k kơ dơ\ ư\h kơ pơ\n păng ư\h kơ iă kơ d^h kâu?

-{ak si Sinh: Mă tơ pă dôm bơ ngai j^ HIV mư\h tru\h tơ\ an^h khăm bu bu ku\m hli. Hli akhan mư\h đe sư tru\h tơ\ âu gô đei tơ roi ăn tơ\ ‘ngoăih đang kơ ‘no\h kon hơ ‘lơ\p đe sư ho\k ư\h kơ gơ\h, hli kơ đei tơ le\ch jang. Kơ l^h đơ\ng tơ drong hli ‘no\h j^ tơ drong hơ mơt ăn tơ pôl. Đe sư ư\h kơ năm hơ len lăng pham, đe sư ư\h kơ băt tơ drong đei j^ đơ\ng kơ d^h. Tơ dăh đe sư băt păng hơ met hro#ih ‘no\h đe sư gô ư\h kơ đei j^ ăl hlo\h, ư\h kơ đei j^ dôm tơ drong j^ pơ chu\ng păng kơ so# tơ po\h ăn tơ pôl ku\m tôch kơ to\ se\t. &nh đa ap^nh dôm bơ ngai j^ ‘no\h tơ\ tơ ring sư ku\m đei lơ bơ ngai j^ HIV, lei ^h hăm băt đe sư ư\h, Bơ ngai j^ tơl ‘no\h ư\h kơ bu. Lei ‘no\h pơm liơ đe sư gơ\h băt kơ ^h, yua thoi no\h ^nh athei dôm đe buăl athei ar^h pran ă, oei ar^h ‘lơ\ng vă rim bơ ngai [o#h akhan ^h thoi no\h mă lei oei hơ drin ar^h, oei chơt hơ iă, oei ngôi hơ dai hăm rim bơ ngai ‘no\h gô ư\h kơ đei bu ư\h kơ ‘me\h ngôi hăm ^h o#h. .

Bơ nê kơ [ak si hơ!

Dơ\ng hăm Thuem: Tơ blơ\