VOV4.Bahnar - Pơ ma truh tơ drong j^ trong huan plei nuih, đe đa akhan j^ ‘nâu lăp đei tơ\ bơ ngai kră đe\ch. Mă lei kiơ\ tơ drong hơ len năng đơ\ng đe [ak si, kơ so# bơ ngai mơ lôh đei tơ drong j^ trong huan, plei nuih roi lơ. Tơ drong tơm ‘no\h yoa tơ drong arih xa ‘nao, hăm lơ tơ drong juăt ưh kơ ‘lơ\ng nhen so\ng xa lơ rơ mă, et tơ drô, [ier, et hât, ưh gan pơ tâp hơ kâu jăn.

J^ trong huan, plei nuih ‘no\h j^ 1 gru\p j^ [ơm truh tơ\ plei nuih păng huan pham. Dôm tơ drong j^ găh trong huan, plei nuih đa đei ‘no\h: j^ mạch vành, pham bluh tơ\ ‘ngok, j^ plei nuih đơ\ng nge, pơ pông huan pham, j^ plei nuih rơ mơ\n… Kiơ\ An^h vei lăng jang pơ gang apu\ng plenh te\h (WHO), j^ trong huan, plei nuih [ônh lôch dêh hlo\h lơ\m dôm tơ drong j^ ưh đei tơ po\h, lơ hlo\h kơ j^ ung thư dơ\ng.

Jo# păh lăp 1 năr Nội tim mạch, Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên khăm, hơ met j^ ăn vă je# 50 ‘nu bơ ngai j^ [ich tơ\ hnam pơ gang, hơ met ăn bro\k tơ\ hnam hăm 80 ‘nu bơ ngai j^, mă lơ ‘no\h đơ\ng 50 sơ năm to\k tơ\ kơ pal. Lơ\m kơ so# âu, đei dang 10% ‘no\h bơ ngai mơ lôh, đơ\ng 30-35 sơ năm. {ak si Vũ Văn Trường Thắng, Pho\ Kơ dră khoa Nội Tim mạch, Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên ăn tơ băt:

“Hrei ‘nâu tơ drong j^ găh trong huan plei nuih nhen vă đei tơ\ lơ bơ ngai mơ lôh, mă loi tơ\ dôm te\h đak oei vă to\k pơ dro\ng nhen nhen te\h đak bơ\n. Tơ drong tơm ‘no\h yoa đơ\ng arih xa, et tơ drô [ier, et hât lơ. Lơ\m hơ kâu jăn bơ\n đei lơ tơ drong tôch kăl nhen plei nuih, klơm, tơ so\h, plei le\n. Lơ\m no\h, plei nuih g^t kăl hlo\h yoa sư pơ truh pham rong hơ kâu jăn. Yoa thoi no\h, mưh plei nuih đei tơ drong kiơ ‘no\h sư [ơm ưh ‘lơ\ng truh lơ tơ drong, pơm ăn plei le\n, tơ so\h ưh gơ\h bơ\ jang.

Mă đơ\ng j^ âu tôch hơ mơt ră mă lei trong tang găn j^, mă loi ‘no\h hăm bơ ngai oei mơ lôh tam đei năng kăl. Mo\ Phan Thị Hiên (36 sơ năm) tơ\ apu\ng Đak Mil, dêh char Đak Nông ‘no\h j^ 1 pơ tih gia. Mo\ Hiên chơ năm tơ\ khoa Nội tim mạch, Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên [ât sư dui jơ hngâm mơ mat, jơ\ng ti gơ\. Kiơ\ đơ\ng khăm hơ len [ak si khan mo\ j^ plei nuih rơ mơ\n, klơm đei rơ mă, trong huan pơ pông, van plei nuih pơih 2 hlak. Mo\ Hiên đei tơ drong j^ huyêt ap to\k hai, đa tơ tơ\, plei nuih tơ te\h dêh mưh tơ che\ng lơ, kơ hret mă lei yoa ưh kơ chăng, akhan kơ dih kâu oei ‘lơ\p kơ na ưh pơ ngơ\t truh jơ hngâm pran păng ưh đei tơ che\ng kơ dih kâu đei j^ trong huan plei nuih ‘năi kơ na ưh đei tơ tăm truh tơ drong j^. Mă hơ tuch ‘no\h mo\ athei chơ tơ\ hnam pơ gang [ât ưh pă jăng, hơ ngơ\t bơih. Mo\ Phan Thị Hiên tơ roi:

“Hơ kâu jăn tôch lap, yơ yak mơ mat tat, jang yă kiơ ku\m ưh gơ\h, [ât lăp cho# so\k ku\m ưh gơ\h, ưh gơ\h tưk ti tơ\ kơ pal. To\k kum athei mơ mo\ đe\ch ưh gơ\h hơ yak to\k, jâng hơ răng đ^, đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h plei nuih tơ te\h hre\nh, dui jơ hngâm ưh ke\ kơ na năm tơ\ hnam pơ gang.”

Bơ ngai nai ‘no\h mo\ Nguyễn Thị Kim Thúy (29 sơ năm) tơ\ phương Thống Nhất, th^ xăh Buôn Hồ, dêh char Đak Lak. Mo\ Thúy băt kơ dih kâu đei j^ plei nuih đơ\ng ro\ng kơ rơ ne\h kon kơ dră đei 2 khei. Adrol kơ ‘no\h, mo\ hơ nơ\ng j^ kơ\l, ving măt, dui jơ hngâm mơ mat, yơ yak mơ mat tat. Blu\ng a mo\ tơ che\ng yoa đơ\ng rơ ne\h kon, ưh kơ măh pham, ưh kơ măh canxi kơ na ưh đei pơ ngơ\t. Khei ‘năr tơ je# âu, mưh [ôh jơ hngâm pran roi đunh roi rơ mơ\n, chă yơ yak mơ mat tat, ku\m hăm đa tro\ng kơ măng yoa kon pơ lo\ kơ na mo\ pơ\k hơ ngơ\t păng đei bơ ngai lơ\m hnam chơ năm tơ\ hnam pơ gang. Kiơ\ đơ\ng khăm hơ len, pơ to\ plei nuih, [ak si akhan mo\ j^ plei nuih rơ mơ\n đo# 3, plei nuih hơ nat vă klăih ‘lơ\ng. Mo\ Nguyễn Thị Kim Thúy ăn tơ băt:

“Yoa [ât o\h hơ năp ki o\h đa ưh măh canxi, tơ che\ng thoi no\h hmă đe\ch kơ na o\h ưh đei tơ tăm. O|h hơ nơ\ng năm tơ\ hnam pơ gang lơ ‘măng, huch pơ gang hơ nơ\ng, jơ hngâm pran ưh kơ ‘lơ\ng, [ôh gleh lap ưh đei jơ.”

Kiơ\ [ak si Vũ Văn Trường Thắng, Pho\ Kơ dră khoa Nội Tim mạch, Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên, dôm tơ drong pơm hơ to\k tơ drong j^ găh trong huan plei nuih klăih song pơm 2 gru\p. Gru\p đei tơ drong ưh tơ plih ‘no\h đei: sơ năm ‘lo\, dro\ kăn dro\ nglo păng j^ tơ po\h. Gru\p đei tơ drong gơ\h tơ plih ‘no\h đei: trong arih, et xa. Bơ ngai mơ lôh gơ\h găn đei tơ drong j^ kiơ\ gru\p mă 2, tơ jur [iơ\ tơ drong krê đei j^ trong huan plei nuih kiơ\ đơ\ng: le# gan et tơ drô [ier, le# gan xa lơ kơ chơ\t bek, rơ mă, tơ mam xa hre\nh; le# et hât; pơ tâp hơ kâu jăn mă hơ nơ\ng; le# ăn hơ kâu bek plên…

Pơ tho tơ tă tang găn dôm tơ drong j^ trong hoan, plei nu\ih.

J^ hoan, plei nu\ih ư\h pă jing tơ drong j^ tơ\ bơ ngai kră mă bơ ngai mơ lo#h ku\m đei j^ tơ drong j^ âu. ‘Nâu j^ đei [o#h lơ j^ krê hơ mơt, kơ so# bơ ngai lôch lơ, yua thoi no\h, rim ‘nu bơ\n kăl kơ hơ met ăn kơ d^h dôm tơ drong hlo#h vao găh j^ hoan plei nu\ih păng đei trong tang găn jơ nei.

J^ hoan plei nu\ih đa đei [o#h liơ?

J^ hoan, plei nu\ih đei [o#h lơ tơ drong j^. Mă lei tơ\ khei ‘năr blu\ng, dôm tơ drong đei [o#h j^ ư\h kơ rơ đăh, kơ na bơ ngai j^ ư\h kơ băt, [ônh kơ pơm pơ hơi. Tơ drong ‘nâu pơm ăn hơ mơt kơ j^ jing ăl, hơ nat hơ met hlo\h, hoach jên hlo\h. Yua thoi no\h, rim ‘nu bơ\n kăl kơ bơ ngơ\t tru\h, răp mơ\ng hơ kâu jăn kơ d^h, lăng tru\h dôm tơ drong j^ đa tơ [ơ\p đơ\ng j^ plei nu\ih nhen tơ\ hơ la âu:

- J^ kơ tơ\h: Tơ drong [o#h j^ âu [ơ\t lăp [o#h vơch đe\ch mă lei sư tôch krê hơ mơt. Gô hơ nhăk tru\h pham blu\h tơ\ plei nu\ih.

- Chhơ chhưu: ‘no\h j^ plei nu\ih tơ te\h ư\h kơ ‘lơ\ng, tơ te\nh [ơ\t hre\nh [ơ\t hiơ\.

- Hơ ving măt: Tơ drong j^ âu [ônh kơ hơ vơ\l hăm ư\h kơ măh pham yua đơ\ng ưh kơ măh săt, mă loi ‘no\h dro\ kăn. Mă lei, hơ ving măt gô đei [o#h đơ\ng pơ plei trong hoan, plei nu\ih tơ te\h ư\h kơ ‘lơ\ng, pơ\k.

- Hơ ngơ\t: Đei lơ tơ drong tơm pơm ăn hơ nhăk tru\h hơ ngơ\t, mă lei, ‘no\h jing tơ [o#h tơ drong j^ hoan plei nu\ih krê hơ mơt, tơ drong tơm pơm ăn ro\ lăng yua đơ\ng plei nu\ih tơ te\h hiơ\, trong hoan tơm ie\... Hơ ngơ\t yua đơ\ng j^ hoan plei nu\ih gô hơ nhăk tru\h pơ\k lôch.

- Lap rơ mơ\n păng ‘me\h tep tơ\ kơ ‘năr: Lap rơ mơ\n ro\ lăng j^ đei [o#h đơ\ng ư\h kơ ‘lơ\ng plei nu\ih.

- Dui jơ hngơ\m mơ mat: Tơ drong ‘nâu đa tơ [ơ\p tơ\ bơ ngai j^ plei nu\ih ư\h kơ ‘lơ\ng păng j^ hoan pham. {o#h dui jơ hngơ\m mơ mat đa đei [o#h mư\h hơ drin dui jơ hngơ\m.

Tơ drong tơm hơ yơ pơm ăn dôm tơ drong j^ găh j^ hoan plei nu\ih?

Đei 2 gru\p tơm hơ mơt kơ pơm ăn dôm tơ drong j^ găh j^ hoan plei nu\h.

Mă mônh ‘no\h gru\p tơ\ sơ năm kră, đa tơ [ơ\p tơ\ bơ ngai đơ\ng 50 sơ năm tơ\ kơ pal, đei bơ ngai lơ\m u\nh hnam j^ hơ drol. Kon sâu đei hơ mơt kơ j^ plei nu\ih tơ dăh lơ\m u\nh hnam đei [a\, me\ dăh [ok, yă đei j^ ‘nâu. Dro\ nglo đa j^ hoan plei nu\ih lơ hlo\h kơ dro\ kăn.

Mă 2 ‘no\h gru\p tơ\ ư\h kơ gan pơ hrăm hơ kâu jăn, rơ kăh j^, bek plên, sa lơ kơ chơ\t bek, tơ mam sa hre\nh, huch lơ tơ drô [ier, tơ che\ng lơ đunh năr…

‘Ngoăih kơ ‘no\h, dôm bơ ngai j^ hơ yô s^k păng huêt ap to\k đei hơ mơt kơ j^ găh hoan plei nu\ih lơ hlo\h pơ têng hăm dôm bơ ngai hmă.

Tang găn j^ hoan plei nu\ih thoi yơ?

Kiơ\ kơ đe [ak si joăt jang, j^ hoan plei nu\ih gơ\h tang găn tơ dăh bơ\n vei lăng ‘lơ\ng hăm tơ drong khăm jơ hngơ\m jăn hơ nơ\ng, vei lăng dôm tơ drong tơm pơm hơ mơt đơ\ng trong ar^h păng trong so\ng sa, pơ hrăm hơ kâu jăn. Bơ ngơ\t tru\h vei lăng jơ hngơ\m jăn păng năm tơ\ hnam pơ gang tơ tom mư\h lăng [o#h hơ kâu đei j^ hoan plei nu\ih. Vei lăng hơ kâu trăp, huêt ap, s^k pham păng cholesterol pham. Pơm kiơ\ dôm tơ drong joăt đei yua ‘lơ\ng tơ\ hơ la âu: ‘Ne\ et hơ\t, pơ tâp hơ kâu jăn to\ se\t hlo\h 30 pơ n^t rim năr, so\ng sa ‘lơ\ng ( sa lơ ‘nhot, tơ jur [o\h păng [ier hơ lăk).

Kim Oanh – Đình Thi: Ch^h

Dơ\ng hăm Thuem: Tơ blơ\