To\k bo\k [e\nh [ang tơdrong jang lơ\m er^h sa, tơdrong jang tanh j^t hre tơlak tơ\ m^nh [ar pơlei bơngai Xơdang roi năr roi hiong hiơt. Mă lei, tơ\ pơlei Ea Mao, tơring Ea Yiêng apu\ng Krông Pach, dêh char Dak Lăk oe\i đe\i lơ kon pơlei chă tanh bơ\n kơđum kơ đong brong jak vă tơgu\m ăn tơdrong er^h sa kơ ‘năr, jang sa kơ u\nh hnam, pơlei, tơgop ve\i răk tơ [a\k mong tơdrong oe\i sa ‘lơ\ng ro\ joăt joe kơ hơdre\ch hơdrung.

Kiơ\ tơdrong joăt joe kơ bơngai Xơdang, rim sơnăm, lơ\m năr rơhơi, mư\h [a tơ\ chu\n mir đ^ hnông, bơngai dro\ nglo, đe tơdăm pơtơm d^h băl mơ\t tơ\ bri chă ko\h pơ o, ‘lao bro\k v^h tanh bơ\n kơđum kơđo\ng brong jak ăn u\nh hnam. Jơ\ng ti chă j^t tanh hơge\i, dôm bơngai dro\ nglo hlôi pơjing đe\i tơmam hơ iă, kơ jăp păng ‘lơ\ng, nhen bơ\n kơđum kơđo\ng, sêng, brong jak …

{ok A Kluh, 70 sơnăm, ‘no\h bơngai Xơdang chă j^t tanh hơge\i lơ\m pơlei Ea Mao, tơring Ea Yiêng, apu\ng Krông Pach, dêh char Dak Lăk. ‘Ngoăih chă jang chu\nm mir, lơ\m mă oe\i tơ\ hnam [ok oe\i hơngu\r chă j^t anh brong jak, kơđum kơđo\ng ăn kôn mon kon sau lơ\m u\nh hnam, kơtum kơto\ng io\k yua. “ Vă đe\i m^nh to\ kơđum, kơđo\ng ‘no\h tơ hiong m^nh măng yak lơ\m bri, to\k kơ kong năm tơchă pơ o, alao. Dôm pơ o alao vă tanh au rơ\ih mă hơlen, tơpăt, kră păh ai, hui kơ pơnu\ng. Hre\i au năm tơchă ko\h pơ o alao pă đei [ônh nhen sơ\ bơih kơ yuơ bri ‘long pă gan đei. Tơdăh ‘me\h vă kơđum kơđo\ng brong jak kơ jăp le\i kăl hur đing, blăh, j^t tơdơ\ng tơnanh, tang găn kơmot sa … Tơdrong chă tanh kơte\ch m^nh [ar gie\ngh ‘mơ\i mă keh đang’’.

Tơdrong chă tanh kơđum sêng vă lei lăi d^h băl đe\ch, hăp tơbu\l. Sêng hăm kơđum je\i chă tanh đơ\ng to\k bo\k đơ\ng no\h tanh le\ch tơ\ ‘ngoăih puăn pang. Mă le\i, [ar tơmam au phara d^h băl găh ti ie\, găh chă tanh păng io\k yua. Vă tơdơ\ng tơnanh ‘lơ\ng, kơ jăp le\i kăl đe\i tơpang ti chă j^t gơ\h đơ\ng bơngai tanh ‘mơ\i. Tơnanh vă tanh sêng ‘no\h đơ\ng pơ o, hơvan, chă j^t mă ‘lơ\ng, tơnanh t^h dang 1cm, hơ [ơ\l 1mm. Tơnanh vă chă tanh kơđum ‘no\h hăm ‘lao, tơtăng, ie\ păng kơ đe\h [iơ\, dang 0,6 – 0,7cm, hơ [ơ\l tim mă tru\h 1mm. Sêng hăp t^h đơ\ng 1,2 – 1,5m. Kơđum hăp ie\, dang đơ\ng 0,6cm – 0,8 cm. Tơroi găh trong chă tanh păng io\k yua sêng, kơđum, [ok A Kluh tơbăt:     “ Mư\h tanh đang tơdơ\ng ‘no\h mă io\k tơdơ\ng dơm kơ jung hlôi j^t đang, hur u\nh, đơ\ng ro\ng ‘no\h mă trôih. Kơđum ie\ hlo\h kơ sêng, pơmai o\h io\k yua chă um phe [a; găh sêng ‘no\h vă chă sơ\k bơ\n [a hơ [o đe\ch. Găh tang je\i chă tanh phara d^h băl. Đe kră sơ\ chă tanh tôch hơ iă oe\i krao akhan “te\n po”, dang e\i lăp pă to\ se\t bơngai băt tanh lơ lau’.

Vă tanh ler, kon pơlei tanh kiơ\ “te\n tê” ‘no\h jing tanh io\k 1 kơt^t 3 dăh mă io\k 3 kơt^t 5. Bơngai hơge\i ‘no\h mă tanh gơ\h ‘lơ\ng. Tơroi găh trong chă tanh sêng, kơđum kiơ\ joăt joe đơ\ng sơ\, [ok A Nuă, 72 sơnăm, bơngai Xdang, oe\i tơ\ pơlei Ea Mao, tơbăt:  “Tơdrong tanh tơdơ\ng le\i đe\i hur tơ\ u\nh hơdrol, do\ng to\k bo\k, găm le\nh ‘lơ\ng. Tăp dăr ‘no\h chă tanh hăm tơnanh hmă, chă tanh io\k 3 kơt^t 1, dăh mă io\k 1 kơt^t 3, gômơ\ng bơngai chă tanh ‘me\h vă. Tanh kơđum ‘no\h io\k 5 kơt^t 2, mă ư\h ‘no\h io\k 2 kơt^t 5, lăng tôch ‘lơ\ng kơ măt hlo\h găh sêng’. 

Mư\h chă găp ‘no\h găp hăm hre vă kơ jăp. Hmă hmă kon pơlei io\k hre hmă đơ\ng bri, chăr j^t hơtănh dang ăi vă hăp kơ jăp. Sêng, kơđum đei kon pơlei Xơdang chă io\k yua phara d^h băl. Kơđum ‘no\h chă um bơ\n [a au to păng chă sơ\k [a hơ [o. Kođum ‘no\h um phe, hơ [o, tơ\h. Tơdăh bơngai bu io\k yua ư\h kơ [lep păng đe kră [o#h lei pơtho khan hloi. Mư\h lơ lo\h ‘no\h đe hăp tim mă băt tơdrong io\k yua vă nhen le\ iok bơ\n kơthăo ôp mong bơ\n pơnhan au to tă khan chă p^h hơbe\n ao ‘me#. Tơdăh io\k yua ư\h kơ [lep le\i chă ôp mă rơgo\h păng sơ\k hre\ng, đơ\ng ro\ng ‘no\h mă gơ\h io\k yua.

Hre\i au, tơdrong chă j^t tanh hre tơlak pă gan đe\i nhen sơ\ bơih kơ yuơ năm tơchă bơ\n pơ o, ‘lao hre tôch tơnap tap. Dôm bơngai tanh kơđum kơđo\ng brong jak hơge\i dang e\i sơnăm đ^ ‘lo\ kră, jơhnơr hơ io\h ư\h gan ‘me\h vă ap^nh ho\k pơhrăm. Mă đơ\ng lơ lo\h ră mă lei tơdrong chă tanh kơđum kơđo\ng brong jak oe\i đe\i lơ bơngai oe\i tơ\ pơlei Ea Mao ve\i răk, nhen le\ [ok A Kluh, A Nuă …

{ok A Điêt, kang [o# ve\i lăng jo\h ayo\ tơring Ea Yiêng, apu\ng Krông Pach, dêh char Dak Lăk akhan, mă đe\i tơ iung pơjing dơ\ng tơdrong tanh kơđum kơđo\ng brong jak kơ bơngai Xơdang, io\k yua lơ\m tơdrong er^h sa hre\i au, te\h đak kăl đe\i trong jang tơgu\m djru, mă kăl tơgoăt d6h băl kơ kon pơlei hăm an^h tơmang pơ hiơ\. Rim bơngai băt chă tanh je\i tơchăr pơjing đe\i tơmam răk mong ‘lơ\ng hơ iă hlo\h vă chă te\ch ăn tơmoi: “Tơ\ pơlei nhôn oe\i ve\i kơ jăp tơdrong chă tanh kơđum kơđo\ng brong jak đe\ch… Mă le\i, vă ato\k kơtang hlo\h dơ\ng, rim bơnggai chă tanh brong jak hơge\i oe\i tơ\ rim pơlei pơla kăl chă pơma dơnu\h d^h băl, vang iung jang atu\m d^h băl, chă rơ\h dôm bơngai tanh hơge\i hlo\h lơ\m rim pơlei pơla vă chă pơtho ăn đe mơlo#h. ‘Ngoăih kơ ‘no\h je\i hơpơi ‘me\h vă Te\h đak hơnơ\ng lăng ba, tơgu\m djru găh kon jên hu vă nhôn đe\i rơvơn pơih lăm ho\k chă pơtho ăn, vă ve\i răk dôm tơdrong jang joăt joe ‘lơ\ng ro\ sơ\ ki tơ\ tơring bơ\n’.

Tơ\ rim pơlei pơla Tây Nguyên hre\i au, tơmam drăm ke\t keng rim tơmam yua pơm hăm nhôm, như\a, nylon, inox … Mă le\i dôm tơmam au ư\h kơ gơ\h vă chă tơpl^h đ^ đăng rim tơmam drăm đe\i pơm tơle\ch hăm hre tơlak [lep hăm tơdrong joăt joe lơ\m tơdrong er^h sa, jang sa đơ\ng rơbau sơnăm kơ au kơ bơngai Xơdang pơma hơdro#, rim hơdre\ch hơdrung kon kông Tây Nguyên pơma atu\m.

Bơngai ch^h: Nhat Lisa

Tơblơ\ nơ\r: Amazưt