VOV4.Bahnar - Jĭ Lao tơ̆ đak đe bơ̆n oei trăp trĭn, dơ̆ng mă 12 lơ̆m kơ sô̆ 22 teh đak đei jĭ lao lơ hloh, mă 14 lơ̆m kơ sô̆ 27 teh đak đei pŭ trăp jĭ lao lơn pơ gang lơ hloh apŭng plĕnh teh. Jĭ lao dang ei hlôi ưh pă jing tơ drong jĭ hơ met ưh kơ klăih. Hăm tơ drong hơ gei đơ̆ng y học ‘noh jĭ lao hlôi đei kĕ tang găn păng hơ met klăih tơ dăh chă ƀôh hrôih păng pơm kiơ̆ trong hơ met.

Lao ‘noh jĭ tơ poh yua đơ̆ng yŏng jĭ lao pơm ăn. Jĭ tơ poh lanh yua đơ̆ng yŏng jĭ lao tơ lĕch ăn tơ̆ ‘ngoăih mưh bơ ngai jĭ lao tơ soh hiĕn, pơ ma, kơ seh, khoak kơ soh mă ưh kơ ê bơ ngai tơ jê̆ ‘noh gô đei hiup pơm ăn jĭ tơ̆ tơ soh. Đơ̆ng tơ soh, yŏng jĭ lao gô kiơ̆ trong pham mơ̆t lơ̆m hơ kâu păng pơm ăn jĭ tơ noh. Vă hơ met klăih jĭ lao kăl kơ pơm kiơ̆ trong hơ met. Mŏ Hoàng Thị Vân, oei tơ̆ thị trấn Buôn Trấp, apŭng Krông Ana, dêh char Dak Lak tơ roi:

“Đunh kơ âu dang 4 khei, inh đa đei hiĕn, lap, Ngêh kơ jĭ hơ nơ̆k hmă kơ na chă răt kơ dih pơ gang brŏk huch. Mă lei, hiĕn oei pơ dui đunh ưh kơ đĭ kơ na inh năm tơ̆ Hnam pơ gang apŭng Krông Ana khăm jĭ ‘noh đei ƀak si roi tơ ƀôh năm hơ len lăng lao tơ̆ Hnam pơ gang Lao păng jĭ tơ soh dêh char Dak Lak. Mă lei, đei ƀak si pơ tho tơ ƀôh tơ dăh hơ met ƀlep trong ‘noh jĭ gô klăih kơ na inh kŭm sơ đơ̆ng jơ hngơ̆m ƀiơ̆. Lăp đơ̆ng rŏng 1 khei hơ met, hiĕn hlôi dă ƀiơ̆. Dang ei inh oei hơ met kiơ̆ ƀlep athei đơ̆ng ƀak si vă jăh klăih kơ jĭ.”

Kiơ̆ đe ƀak si, tơ drong ƀôh jĭ đơ̆ng jĭ lao tơ soh ưh kơ sĭ hơ nat lăng băt, mă lei lơ bơ ngai ưh kơ lăng truh chă ƀôh păng hơ met hrôih, truh ƀơ̆t jĭ dêh bơ̆ih mă năm khăm. Lơ̆m dôm kơ loăi jĭ lao, bơ ngai jĭ lao tơ soh đei ƀôh hloh 80%, uơ oei dơ̆ng ‘noh đei dôm tơ drong jĭ lao ‘ngoăih kơ tơ poh ( lao kơ ting, lao ‘ngok, lao plei lĕn...). Lao tơ soh đei ƀôh jĭ ‘noh hiĕn, hiĕn lĕch pham pơ dui đunh hloh 2 giĕng huch pơ gang kháng sinh ưh kơ klăih; đei khoak; yuh păh lăp tơ̆ kơ sơ̆ dang 37,5-38⁰C (tơ dăh đei bội nhiễm mă yuh dêh hloh); jur kĭ đei hloi lap rơ mơ̆n.... Jĭ đei hơ mơt tơ poh lơ hăm dôm bơ ngai nhen: bơ ngai jĭ HIV/AIDS, bơ ngai tŏk bŏk hóa trị, xạ trị ung thư, hơ ioh iĕ dăh mă bơ ngai kră.... Ƀak si Nông Thị Điểm - Kơ dră khoa Nội 3, Hnam pơ gang hơ met jĭ Lao păng jĭ Tơ soh dêh char Dak Lak tơ băt:

“Bơ ngai jĭ gô hiĕn, khoak hloh 2 giĕng, hơ kĕ jur kĭ păng yuh tơ̆ kơ sơ̆ păng gơ măng, hiĕn lĕch pham. Tơ dăh bơ ngai jĭ đei dôm tơ drong jĭ âu, gô đei khăm păng pơm hơ len lăng khoak kơ tă tơ chă AFB dăh mă pơm hơ len lăng Xpert, ‘nâu jĭ trong ‘nao kơ na kơ sô̆ hơ len lăng băt kơ năl jĭ tôch kơ kơ tang, hloh  90%”.

Tơ drong jang hơ met jĭ lao hrei ‘nâu kŭm tơ ƀơ̆p lơ mơ mat tat pơ tơm đơ̆ng bơ ngai jĭ ưh kơ pơm kiơ̆ hơ met, 1,2 kơ loăi pơ gang pơm lap rơ mơ̆n pơm ăn bơ ngai hŭt pơ gang ưh kơ huch, yua pơ gang ưh kơ ƀlep tơ drong hơ găt, huch pơ gang ưh kơ ƀlep kơ liêu ‘noh tơ drong tơm pơm ăn hơ nhăk truh lao lơn pơ gang. Lao lơn pơ gang ‘noh jĭ tơ drong krê hơ mơt hăm tơ pôl yua ƀônh kơ tơ poh lanh, tơ drong hơ met gô tôch kơ mơ mat tat păng hoach lơ jên. Yua thoi noh, hăm dôm bơ ngai đei jĭ lao hmă kăl kơ pơm kiơ̆ nơ̆r pơ tho đơ̆ng ƀak si. Lơ̆m kơ plăh hơ met, gô tơ ƀơ̆p 1,2 tơ drong ưh kơ ‘lơ̆ng yua đơ̆ng pơ gang pơm ăn kơ na nhen pơ gơ̆n, ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh klơm, plei lĕn, trong klak, măt lăng, đon kơ tơ̆ng, kơ ting..., bơ ngai jĭ kăl tơ ƀơ̆p ƀak si vă đei trong hơ met tơ tom. Ƀak si Nông Thị Điểm - Kơ dră khoa Nội 3, Hnam pơ gang hơ met jĭ Lao păng jĭ Tơ soh dêh char Dak Lak tơ roi:

“Bơ ngai jĭ lao kăl kơ sŏng sa tôm kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng, sa lơ hloh kơ hmă, ‘nĕ kơ et hơ̆t păng et tơ drô. Bơ ngai jĭ hlôi đei jĭ lao, tơ drong chă ƀôh hrôih, hơ met tơ tom, ƀlep trong đơ̆ng tơ drong jang tơ jră lao teh đak gô klăih đĭ lơ̆m 6 khei. Tơ dăh ưh kơ hơ met tôm tơ drong ‘noh jĭ gô dêh păng đei ƀơm jĭ nhen lao ‘ngok, lao lơn pơ gang. Lao lơn pơ gang gô athei hơ met  mơ mat hloh”.

Lơ̆m yan âu, lơ bơ ngai oei pơm pơ hơi hăm jơ hngơ̆m jăn, lơ bơ ngai hiĕn pơ dui đunh mă lei ưh kơ năm khăm, lăp mưh jĭ đĭ dêh, jur kĭ, hơ kâu lăp ‘mơ̆i mă năm khăm ‘noh jĭ đĭ dêh. Ƀơ̆t dou, tơ drong hơ met gô tơ ƀơ̆p mơ mat hloh tôch kơ lơ. Yua thoi noh, kon pơ lei mưh đei ƀôh hiĕn pơ dui đunh, yuh, kơ kĕ jur kĭ kăl kơ năm khăm hloi vă đe ƀak si hơ len lăng păng hơ met tơ tom.

 jĭ Lao ‘nŏh jĭ tơ drong jĭ tơ pŏh yoa pơ rang jĭ pơm tơ lĕch. Jĭ lao tơ dăh ưh đei băt hrôih păng hơ met trŏ trong ‘nŏh sư pơ răm truh tơ̆ tơ sŏh, trong dui jơ hngâm tôch hơ mơt hăm bơ ngai jĭ. Mă loi jĭ lao tơ dăh ưh đei hơ met trŏ trong ƀônh pơm ăn jĭ jing lơn pơ gang, jĭ tơ drong tôch hơ mơt yoa jĭ ƀônh tơ pŏh, tơ drong hơ met jing mơ mat tat păng huach lơ. Ƀak si Rmah Lương – Phŏ Kơ dră chĕp kơ̆l Hnam pơ gang hơ met jĭ Lao păng jĭ tơ sŏh dêh char Dak Lak roi tơ ƀôh ăn mih ma duch nă păng bôl boăl kiơ̆ đơ̆ng tơ drong pơ ma nuh tơ̆ hơ la âu:

-Apinh ih roi tơ băt vă hơ met klăih jĭ lao athei pơm kiơ̆ trong hơ met thoi yơ?

-Ƀak si Rmah Lương: Mưh khăm đĭ băt đei jĭ lao bơih, mưh hơ met athei pơm kiơ̆ 4 tơ drong ‘nâu. Mă 1: athei yoa hrâu pơ gang, tŏ sĕt hlŏh ‘nŏh lơ̆m jăl khei ‘năr hơ met pơ lôch pơ rang jĭ, hrâu đơ̆ng 3 kơ loăi pơ gang tŏk tơ̆ kơ pal, lơ̆m khei ‘năr găn jĭ đơ̆ng 2 kơ loăi pơ gang tŏk tơ̆ kơ pal; Mă 2: athei huch pơ gang trŏ kơ liêu; Mă 3: athei huch pơ gang hơ nơ̆ng rim năr, tôm khei ƀât lăp 6 khei, 10 khei, 12 khei, oei hăm jĭ lao lơn pơ gang ƀât lăp truh 18 khei mă ưh ‘nŏh 24 khei; Mă 4: năm khăm hơ nơ̆ng rim khei, đơ̆ng rŏng kơ hơ met pơ lôch pơ rang jĭ athei năm khăm dơ̆ng tơ̆ Hnam pơ gang jĭ Lao păng jĭ tơ sŏh mă ưh ‘nŏh dôm hnam pơ gang nai.

-Yoa kiơ athei pơm kiơ̆ trong hơ met jĭ thoi âu hă ƀak si?

-Ƀak si Rmah Lương: Hăm jĭ lao, hrei ‘nâu lơ bơ ngai đơ̆ng rŏng kơ hơ met jĭ dang 3 truh 4 khei, đơ̆ng rŏng kơ khăm hơ len ưh pă đei ƀôh pơ rang jĭ lao ‘nŏh đe đa kuă huch pơ gang dơ̆ng, tơ drong ưh pă đei hơ met jĭ âu tôch ƀônh pơm ăn jĭ lao lơn pơ gang. Yoa pơ rang jĭ lao chek lar tôch hiơ̆, yoa thoi nŏh athei hơ met mă đunh, tôm kơ liêu, tôm khei ‘năr hơ găt tŏ sĕt hlŏh ‘nŏh 6 khei. Đơ̆ng rŏng 6 khei, khăm hơ len ưh pă đei pơ rang jĭ lao lơ̆m tơ sŏh ‘nŏh jĭ klăih đĭ hloi bơih.

- Vă tang găn jĭ lao tơ pŏh athei pơm thoi yơ hă ƀak si?

- Ƀak si Rmah Lương: Hrei ‘nâu, kon pơ lei mă lơ ‘nŏh yoa hăt bơ̆ jang ưh đei jơ, đa hiĕn, sŏh đak khoak đunh hlŏh 3 giĕng mă lei ưh đei năm khăm, truh đĭ lăp dêh bơih ‘nŏh ‘nao năm khăm, kơ plăh âu đĭ klui bơih, jĭ dêh bơih. Chă ƀôh hrôih jĭ lao gô găn ƀiơ̆ jĭ tơ pŏh lơ̆m tơ pôl. Tơ dăh 1 ‘nu jĭ lao mă ưh đei hơ met jĭ gô pơm tơ pŏh lơ̆m tơ pôl dang 10 ‘nu bơ ngai lơ̆m 1 sơ năm. Jĭ lao tơ pŏh kiơ̆ trong dui jơ hngâm, tơ pŏh kiơ̆ đak hai tơ prăh, kiơ̆ đak khoak đơ̆ng sŏh hŭt kư̆ kă. Mưh đei jâu tơ pŏh jĭ lao ‘nŏh jăh năm khăm tơ̆ hnam pơ gang jê̆ hlŏh vă đei khăm hơ met, phĭn hơ len, set lăng đak khoak. Tơ dăh băt kơ dih kâu đei jĭ hrôih ‘nŏh athei pơm kiơ̆ trong hơ met jĭ păng tang găn jĭ tơ pŏh ăn dôm bơ ngai nai lơ̆m hnam. Lê̆ sŏh hŭt đak khoak kư̆ kă lơ̆m hnam, mă athei sŏh hŭt trŏ anih, sŏh hŭt lơ̆m ƀô đei tơ nglơ̆p, đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh ôp hơ met mă rơ gŏh.

-Lei a, bơ nê kơ ih Ƀak si!

Thuem hăm Dơ̆ng: Tơ blơ̆