VOV4.Bahnar - Hrei ‘nâu, ung thư to\h ‘no\h j^ 1 lơ\m 10 kơ loăi ung thư đoa tơ [ơ\p hlo\h tơ\ dro\ kăn păng đei kơ so# bơ ngai lôch lơ. Kiơ\ kơ rim bơ ngai joăt jang pơ gang, ung thư to\h tơ dăh chă [o#h j^ klui, tơ drong hơ met j^ găh lơ ‘no\h vă tơ jur [iơ\ dôm tơ drong jang jăn păng pơ dui đunh tơ drong ar^h. Mă lei, tơ dăh đei chă [o#h hro#ih, tơ drong hơ met ư\h khan lăp [ônh [o\, dă [iơ\ kơ hoach mă oei ke\ hơ met hlăih lơ. Kơ l^h thoi no\h, tơ drong chă [o#h j^ hro#ih ‘no\h j^ tơ drong tôch kơ g^t kăl.

Ung thư to\h ‘no\h j^ tơ drong dôm pham lơ\m to\h blu\h ư\h kơ ‘lơ\ng, krao ‘no\h j^ dôm pham ung thư. Tơ dăh ư\h kơ đei băt hro#ih păng hơ met tơ tom, dôm pham ung thư gô [ơm tru\h tơ\ se\ch hơ kar nai lơ\m hơ kâu jăn păng tuch luch pơm ăn lôch răm. Kiơ\ ch^h jo#, dang ei, rim sơ năm lơ\m apu\ng ple\nh te\h đei dang 1 triệu ‘nu dro\ kăn đei hơ len lăng j^ ung thư to\h păng 458 rơ bâu ‘nu lôch yua đơ\ng tơ drong j^ âu. Việt Nam đei An^h jang pơ gang apu\ng ple\nh te\h ch^h tơ mơ\t lơ\m gru\p te\h đak đei kơ so# bơ ngai j^ ung thư lơ hlo\h apu\ng ple\nh te\h, jo# păh lăp mư\h 100 rơ ‘nâu ‘nu kon pơ lei ‘no\h đei 30 ‘nu j^ ung thư to\h păng tơ roi tơ băt hơ drol đei [o#h hơ nơ\ng kơ to\k. 

Kiơ\ ch^h jo# sơ năm 2016, Khoa Ung bướu, Hnam pơ gang đa khoa de#h char Dak Lak, hlôi khăm păng hơ met ăn kơ 371 ‘nu đei ung thư to\h, mă lei đei dang 75% lơ\m kơ so# âu [^ch tơ\ hnam pơ gang j^ ăl bơ\ih. Kơ plăh do\h, tơ drong hơ met  ư\h pă hơ nhăk ăn io\k yua nhen ‘me\h vă bơ\ih. Bơ ngai j^ H’Blôk Knul tơ\ xăh Ea Knuếc, apu\ng Krông Pach, ‘no\h j^ pơ t^h gia. Băt kơ j^ đ^ ăl bơ\ih, ư\h kơ pơm kiơ\ hơ met kiơ\ pơ tho đơ\ng thây pơ gang dơ\ng, kơ na jơ hngơ\m jăn bơ ngai j^ to\k bo\k roi ‘năr roi kơ ne#.

{ak si Huỳnh Thị Như Huệ, khoa Ung Bướu, tơ roi tơ băt: “ Bơ ngai j^ H’Blôk Knul đei hơ len lăng ‘no\h j^ ung thư to\h jăl mă 3 lơ\m dang to\k bo\k sơ năm 2016. {ơ\t do\h, đe [ak si hơ len lăng păng tơ le\ch ăn trong hơ met ‘no\h j^ hóa trị tơ gu\m hơ drol kơ lăng năng tơ drong lăp hăm hơ kâu jăn, đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h yak tru\h kăt hu\t to\h vă bơ ngai j^ gơ\h ar^h sot đunh [iơ\. Mă lei yua ư\h kơ pơm kiơ\ hơ met kơ na blu\ng sơ năm 2017, [ơ\t bơ ngai j^ năm hơ lơ\k tơ\ hnam pơ gang ‘no\h j^ đ^ roi ăl bơ\ih, pham ung thư đ^ mơ\t đ^ tơ\ tơ so\h păng kơ ting. Tơ\ khei ‘năr âu, nhôn lăp gơ\h hơ met vă tơ jur [iơ\ j^ jăn đe\ch.”

Yă Nguyễn Thị Túy Hồng, oei tơ\ phường Khánh Xuân, pơ lei tơm Buôn Ma Thuột, de#h char Dak Lak, ‘no\h j^ 1 lơ\m kơ so# to\ se\t bơ ngai j^ ung thư to\h đei băt hro#ih păng hơ met tơ tom. Đe [ak si khoa Ung Bướu tơ roi tơ băt, đơ\ng ro\ng băt kơ j^, yă Hồng hlôi đei tơ chơ\t răih, đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h hơ met  hóa trị hơ dai hăm huch pơ gang. Tru\h dang ei jơ hngơ\m jăn yă to\k bo\k roi sơ đơ\ng.

Yă Nguyễn Thị Túy Hồng tơ roi tơ băt: “ &nh băt kơ d^h đei j^ đunh kơ âu hlo\h 1 khei. {ơ\t do\h, ^nh lăp [o#h j^ păh lăp đang kơ ‘no\h năm khăm [ak si. Hơ len lăng pham ăn [o#h ^nh j^ pơ plei krê hơ mơt. Hơ drol ‘no\h ^nh lăp [o#h j^ păh lăp đe\ch, oei so\ng sa, năm jang hmă. Đơ\ng ro\ng 4 năr răih, ^nh [o#h jơ hngơ\m jăn đ^ ‘lơ\ng [iơ\ bơ\ih.”

Kiơ\ kơ rim bơ ngai joăt jang pơ gang, ung thư to\h ‘no\h j^ tơ drong j^ ke\ hơ met klăih lơ hlo\h lơ\m dôm kơ loăi ung thư tơ dăh đei băt hro#ih. Mư\h băt hro#ih tơ\ ‘nao blu\ng a, tơ drong hơ met klăih ‘no\h j^ 90%; tơ\ jăl mă 2, kơ so# âu ‘no\h j^ 60%; jăl mă 3, tơ drong hơ met klăih gô to\ se\t. Tru\h jăl mă 4 ‘nao băt ‘no\h tơ drong hơ met gô vă lăp pơ dui đunh tơ drong ar^h, tơ jur [iơ\ dôm tơ drong j^ jăn ăn bơ ngai j^.

Vă gơ\h băt hro#ih j^ ung thư to\h, {ak si Huỳnh Thị Như Huệ tơ tă ăn kơ mo\ o\h kăl kơ hơ nơ\ng hơ len lăng dôm tơ drong tơ pl^h ư\h kơ ‘lơ\ng đơ\ng to\h: “ {o#h hơ dăh hlo\h ‘no\h j^ 1 pôm pơ plei hơ răng tơ\ to\h. Dôm tơ drong [o#h j^ nai nhen: 2 păh to\h ư\h kơ hơ to\ băl, hơ kar to\h đei tơ pl^h, hmă hmă ‘no\h sư rơ muăn oei tơ\ an^h hơ yơ ‘no\h hơ kar to\h hơ [ơ\l, kơ hro\ih. Hơ to\ng to\h le\ch đak, le\ch pham. Hơ to\ng to\h mơ\t hlom tơ\ lăm. Po\k ak đei [o#h pơ plei, kơ toăl.”

Ung thư to\h ‘no\h j^ tơ drong j^ đei [o#h lơ tơ\ dro\ kăn, hui kơ gan tơ [ơ\p tơ\ dro\ nglo. Đ^ đăng tim ‘nu dro\ kăn adoi đei hơ mơt kơ j^ âu ngăl. 

J^ ung thư to\h gơ\h hơmet klăih tơdăh [o#h hrôih.

Kiơ\ đơ\ng rim [ok thây pơgang, tơdrong j^ kơ j^ ung thư tơso\h hmă hmă ư\h kơ [o#h hơdăh, đe\i ‘măng lăp j^ păh ai [ơ\t to\h, bơgai j^ oe\i chă oe\i sa, ho\k pơ hrăm, jang sa păng so\ng sa hiôk hian. Bơ\n kăl lăng tru\h dôm tơdrong hơmơt đe\i j^, păng đe\i [o#h rim tơdrong chă j^ vă [o#h hrôih.

Đe\i lơ tơdrong pơm ăn chă j^ ‘no\h đe\i:

- Sơnăm: Sơnăm roi ‘lo\ kră tơdrong hơmơt đe\i j^ ung thư to\h roi kơtang, hmă hmă đơ\ng 40 sơnăm năm tơ\ ‘lo\ kră.

- Bơngai lơ\m u\nh hnam đe\i bơngai j^ hơdrol: U|nh hnam đe\i me\, mo\, o\h hlôi đe\i j^ ung thư to\h. Bơngai dro\ kăn đe\i hơ jơ\ng đơ\ng tim mă tru\h 12 sơnăm păng đ^ hơ jơ\ng đơ\ng ro\ng 55 sơnăm. Dro\ kăn ư\h kơ đe\i kon dăh mă đe\i kon hơ ‘lơ\p đơ\ng ro\ng 30 sơnăm.

- Tơdrong so\ng sa păng jang sa tơ plo\ng kơdau: Dro\ kăn hơnơ\ng chă et tơdrô hơlăk [rer, et hơ\t, ư\h gan chă jang sa, chă tơ plo\ng kơdau.

Dôm bơngai lơ\m khu\l hơmơt tơpo\h kơtang kăl năm khăm to\h hơnơ\ng tơ\ rim hnam pơgang vă hơlen tơdrong hơmơt tơpo\h j^ ung thư to\h. 

‘Ngoăih kơ ‘no\h, pơmai o\h je\i gơ\h chă khăm to\h ăn kơ d^h lơ\m 1 khe\i m^nh ‘măng, lơ\m khe\i ‘năr đ^ năr hơ jơ\ng, vă băt hrôih tơdrong j^ au. Hăm trong khăm kơ d^h nhen tơ\ ala au:

Mă 1:  Boăl plôih ao, tơ oe\i tơ ‘mro\h păng lăng hơlen to\h hăm đe\i chă tơ pl^h yă kiơ ư\h: găh t^h ie\ păng tơdrong t^h ie\ [ar păh to\h, akar to\h hăm đe\i bo\ dăh mă ư\h.

Mă 2:  Pơ yar [ar păh ti, tơpang ti le# tơ\ kơ\l, chă lăng năng tơ\ to\h nhen tơroi tơ\ kơpal ‘no\h.

Mă 3:  Tơ [^ch tơ\ giơng, io\k che chơ\p pơ ‘lơ\ng dăh mă io\k ‘long kơn kơ\l le# tơ\ hơ ngie\ng păh ‘ngie\o, io\k ti păh ‘ngie\o le# tơ\ kong ko\i, io\k ti păh ‘ma chă pel lăng to\h. Pơyar pêng to\ hơnglou, tơpe\t hơdar tơ\ kơto\ng to\h, chă hơli lăng hăm đe\i [o#h pơ ‘nge\h dăh mă ư\h, chă hơli lăng to\h đơ\ng lơ\m to\h năm tơ\ ‘ngoăih.

Mă 4:  Đơ\ng no\h chă pel hơli tru\h tơ\ bo\k ak lăng năng hăm đe\i chă kơnol dăh mă ư\h.

Mă 5:  Io\k hơnglau yong păng hơlau iôp chă tơpe\t hơdar kơto\ng to\h lăng năng hăm đe\i đak to\h le\ch dăh mă ư\h. 

Chă tơ pl^h tep cheng hơlen păh ‘ma dơ\ng.

Vă tang găn hơlau j^ ung thư to\h, pơmai o\h kăl kơchăng lơ lau:

-Ư|h kơ et hơ\t, ‘ne\ gan et tơdrô hơlăk, [ier

- Chă so\ng sa ‘nhot lơ ‘ne\ gan sa ‘nhem rơmă

- Kơchăng io\k yua pơgang păng kăl đe\i [ok thây pơgang chă pơtho ăn.

- Kăl hơlen chă tơpu\ hơnhơl mă [lep sơnăm, ‘ne\ chă tơpu\ hơnhơl kon hơ ‘lơ\p klui dêh hnang, kăl chă tơmo\m kon hơ ‘lơ\p hăm đak to\h.

- Ve\h ver oe\i tơ je# hăm cham char ‘me# ‘mach, mă kăl kăl kơ che\l pho\ng xă.

- Hơnơ\ng chă pơ hrăm tơ plo\ng kơdau.

Tơblơ\ : Thuem - Amazư\t