VOV4.bahnar – Ch^ng chêng Tây Nguyên đe\i UNESCO drơ\ng jing tơmam jo\h ayo\ kơdo\ soang g^t kăl tang măt ăn kon char gơmar. Ch^ng chêng kơ rim hơdrung tơring Tây Nguyên je\i đe\i tơdrong le\i lăi păng đe\i hloi tơdrong phara d^h băl, pơ jing đe\i dôm tơdrong g^t kăl hlo\h.

Bơngai Jarai oe\i tơ\ Dak Lăk đe\i dang 16.000 ‘nu bơnbgai, ako\m găh lơ tơ\ rim apu\ng Ea H’Leo, Ea Sup, Buôn Đôn… Lơ\m tơdrong er^h sa păng tơdrong lui kơ yang, bơngai Jarai je\i lui kiơ\ lơ yang păng ch^ng chêng je\i tơ klep hăm kon pơlei, lơ\m rim tơdrong kơ\m kang kơnang gie\ng kơ chăl er^h kon bơngai păng chăl sơnăm kơ [a. Tơ\ rim pơlei pơla hre\i au oe\i đe\i lơ u\nh hnam io\k yua ch^ng chêng păng mă le\i je\i hlôi đe\i trong tơpl^h vă lăp hăm tơdrong er^h sa chăl hle. Mă hơdăh ‘no\h ch^ng chêng bơngai Jarai tơ\ apu\ng Ea Su\p hăm 2 kơ loăi ch^ng chêng ‘no\h: Ch^ng chêng Arap păng ch^ng chêng Pên.

Ch^ng Arap ‘no\h kơ loăi ch^ng chêng kră sơ\, m^nh ‘nu hmă hmă che\p m^nh pôm vă chă tôn. Hmă hmă chă tôn ch^ng chêng lơ\m năr kơ\m kang kơnang gie\ng nhen: Kơ\m pơlei, đe ne# kau, brư\ yang đang pơsat. M^nh hơ mru\k ch^ng chêng Arap hmă hmă đe\i 13 hlak, atu\m hăm m^nh sơgơ\r păng 3 to\ khiar. Hơmru\k chêng đe\i: 1 to\ đe\i anăn Ana, 1 to\ đe\i anăn Chi, 3 to\ đe\i anăn Bi-ong, 3 to\ anăn Zơt, 3 to\ anăn Kơ\i păng 2 to\ anăn Hip. Kiơ\ đơ\ng [ok Y Mjut Ksor (anăn ngăl krao ‘no\h Ama Đun), oe\i lơ\m buôn A1, th^ trân Ea Súp, ‘no\h akhan ư\h khan Arap ayơ je\i đe\i 13 hlak, mă le\i oe\i kiơ\ kơ loăi, đe\i kơ loăi 12 hlak, đe\i kơ loăi 16 hlak: “Ch^ng chêng au, kiơ\ tơdrong joăt kơ bơngai Jarai tơ\ au, mă blu\ng đe io\k yua lơ\m năr ne# kau, mă [ar năr brư\, mă 3 ‘no\h pơlei pơgơ\r ko\h sa kơpô kơna mă io\k ch^ng chêng au chă tôn. Găh tơdrong chă soi hơbe\h kơ mir [a sơ\ je\i io\k tôn ch^ng chêng mơ\n mă le\i hui bơih. Găh dôm tơdrong anai nhen lăp chă et sa chơt hơ iă au to ‘no\h ư\h kơ io\k tôn ch^ng chêng au chă tôn ôh. Mă le\i tơdăh pơgơ\r et sa t^h đe\i soi tơbe\h hăm kơpô dăh mă brư\ yang ‘no\h đe je\i io\k tôn mơ\n, mă le\i ư\h kơ chă tôn tru\h hơdăh ôh, đe\i pơlei ‘no\h chă tôn đơ\ng pơgê tru\h tơ\ kơsơ\”

Tơ\ anăp dôm tơdrong pơgơ\r yă kiơ kăl vă io\k yua ch^ng chêng le\i dôm bơngai băt tôn ch^ng chêng năm đơ\ng hrôih vă pơ pro\ hơmet hăp, mă kăl ‘no\h chă ming hơmet ch^ng chêng vă kơ hăp hoe\i chă pre\o. Nghệ nhân Y Biô Kpă (ngăl chă krao akhan Ama Biă) tơbăt, mut ie\ ‘no\h io\k yua chă hơmet ch^ng chêng. Bơngai pơjau hơmet j^ng chêng chă tôn lăng ch^ng chêng, tơdăh pre\o ‘no\h chă hơmet, gômơ\ng kiơ\ ch^ng chêng kơna chă te\h găh lăm dăh mă găh ‘ngăih ch^ng chêng vă hăp re hiôk, đe\i ‘măng je\i io\k săng chă hơkôih ch^ng chêng vă re hiôk, [lep tơdra tôn:

Tiếng Việt:“ Mư\h hơmet ch^ng chêng ‘no\h vă hăp re jăng, hiôk, hơbôn hlo\h. Vă hăp re hơbôn ‘no\h bơ\n chă te\h găh lăm, vă re jăng ‘no\h bơ\n te\h tơ\ găh ‘ngoăih au. Sơ\ ^nh ho\k tôn ch^ng chêng tơ\ Plei Ku, lơ\m m^nh pơlei Plang Glah. Tơ\ Gia Lai, ^nh hăm [a\, sư chă pơtho ăn kơ ^nh hơmet ch^ng chêng, tôn ch^ng chêng kơna tru\h dang ei ^nh mă băt chă tôn păng ming hơmet ch^ng chêng”

Hăm ch^ng chêng Arap sơ\ kon pơlei io\k yua chă tôn lơ\m năr kơ\m kang kơnăng gie\ng pơlei. Hre\i au kon pơlei je\i io\k yua lơ\m năr chă tơ [ơ\p, gơmăng pơgơ\r jo\h ayo\ kơdo\ soang păng lăng hăp nhen le\ m^nh tơdrong pơgơ\r jo\h ayo\ kơdo\ soang hăm ch^ng chêng Arap, Krâk păng lơ kơ loăi ch^ng chêng anai. Lơ\m jơ ‘năr pơgơ\r pơlong tôn ch^ng chêng, rim nghệ nhân hlôi chă tôn 3 [ai phara d^h băl. ‘No\h đe\i [ai Dro nhen le\ nơ\r krao hơvơn ăn pơgơ\r blu\ng kơ\m kang kơnang gie\ng, jơna rơdu hơbôn. Đơ\ng ro\ng ‘no\h [ai HDrơ Mui tôn re\nh hlo\h [iơ\, tơbăt ăn tơdrong er^h sa chơt hơ iă ‘nă hal kơ rim răih bơngai, đơ\ng ro\ng gleh hrat lơ\m jang sa ‘no\h yak hơdoi hăm ch^ng chêng vă hơnơ\ng pơ jing đe\i jơhngơ\m hưch hanh hơmanh bơnê hlo\h dơ\ng. {ai chêng koh sa kơpô, chă tôn re\nh hlo\h [iơ\, tơbăt ăn jơhgơ\m pran kơtang pơm ăn kon xem je\i.

Tơ\ th^ trân Ea Su\p, dêh char Dak Lăk, đe\i 5 pơlei kon kông kơtă găh lơ no\h bơngai Jarai. Hre\i au ch^ng chêng lơ\m pơlei pă gan lơ, đe\i bơngai hlôi te\ch, đe\i u\nh hnam pă tôm kơ yuơ kiơ\ tơdrong joăt mư\h chă lôch ‘no\h pơ kiơ\ ăn bơngai lôch. Hơmru\k ch^ng chêng oe\i tôm păng oe\i gơ\h chă tôn lăp pă 3 hơmru\k mă le\i lăp pă 2 hơmru\k ‘no\h chă tôn hơnơ\ng. Tơ\ anăp ch^ng chêng kơ bơngai Jarai roi năr roi hiong răm, dôm sơnăm au ki Đoàn hơdru\h tơdăm tơ\ apu\ng Ea Su\p hlôi pơm ju\k yu\k trong hơlau lơ\m tơdrong jang ve\i răk tơ [a\k mong ch^ng chêng. Dôm kang [o# sơnăm mơlo#h kơ Đoàn hlôi ho\k pơ hrăm tôn ch^ng chêng, băt tơchă răt ch^ng chêng păng pơgơ\r ăn rim bơngai gơ\h tôn ch^ng chêng chă pơtho ăn đe tơdăm tôn c^ng chêng, pơ jing m^nh khu\l tôn ch^ng chêng mơlo#h kơtă lơ\m th^ trân hloi. ‘Nho\ng Lê Hồng Hạnh, Bí thư Đoàn apu\ng Ea Súp, dêh char Dak Lăk tơbăt: “ Hăm ch^ng chêng Arap ‘no\h m^nh kơ loăi ch^ng chêng kră sơ\, kơloăi ch^ng chêng tơ klep hăm kon pơlei đunh sơnăm tăm kơ rach, ‘no\h hre\i au vă hiong dong, kơ yuơ ‘nau jing hơmru\k ch^ng chêng tơ klep hăm m^nh jơhnơr er^h kơ rim bơngai, mư\h bơngai hiong ‘no\h [u\ pơ kiơ\ sư ch^ng chêng au. Kơ yuơ lơ lo\h, tơdrong ve\i lăng tơ [a\k mong ch^ng chêng kơ bơngai Jarai ‘no\h tôch g^t kăl păng kăl hơnơ\ng iung jang. Hăm sơnong jang j^ an^h Đoàn hơdru\h tưdăm le\i nhôn je\i hmơ\n chă tơle\ch ăn, ‘măng mă blu\ng ‘no\h ăn dôm bơngai tơdăm lơ\m pơlei păng hơvơ\h đe kră băt tôn ch^ng chêng chă pơtho ăn. Chă pơtho ăn đe tơdăm đơ\ng no\h pơtho ăn đe hơ io\h chă ho\k pơ hrăm dôm [ai ch^ng chêng kră sơ\, vă đơ\ng ro\ng au kơnh, mư\h đe ‘lo\ kră pă đe\i ‘no\h je\i oe\i ve\i kơ jăp dôm hơmru\k ch^ng chêng Arap păng ch^ng chêng Pên vă hăp ling lang tơklep ge\i kơ jăp hăm kon pơlei tơ\ apu\ng Ea Su\p au”. 

Mư\h đe mơ lo#h băt hưch hanh hơmanh bơnê hăm dôm tơdrong joăt joe g^t kăl đơ\ng sơ\, ‘no\h tơdrong jang ve\i răk tơ [a\k mong ch^ng chêng ‘no\h ư\h kơ jor je\i jơne\i tơpă ôh. ‘Nau ‘no\h jing tơdrong ‘lơ\ng hơ iă hlo\h, trong jang [lep hlo\h lơ\m ve\i răk tơ [a\k mong tơdrong tôn ch^ng chêng kơ bơngai Jarai tơ\ apu\ng Ea Su\p, dêh char Dak Lak.

Bơngai tơchă io\k [ai ch^h: Roza

Tơblơ\ nơ\r: Amazưt