VOV4.Bahnar - Đơ\ng rơbau sơnăm sơ\, tơ\ groi te\h Tây Nguyên đei [o#h păng vei răk m^nh tơmam tôn re\h tôch g^t kăl, ‘no\h ch^ng tơmo. Jơva ch^ng tơmo đei ‘măng ơ u\ dang le\ kial tơhlu lơ\m bri kơdrơ\ng, đei ‘măng chrang rơrăo dang le\ đak kơtăh. Nhen vă tơbăt nơ\r chă tơroi, hơlêm, đei ‘măng chơt hơ iă ‘nă hal, đei ‘măng sơ ‘nhôi sơ ‘ngon lơ\m tơdrong er^h sa kơ kon pơlei.

Sơnăm 1949, dôm bơngai jang pơm trong đei [o#h tơ\ Ndut Liêng Krak, dêh char Dak Lăk, Tây Nguyên m^nh hơmru\k tơmo đei 11 hlak kul go#h, [o#h hrơ hrơnh nhen đơ\ng tơpang ti kon bơngai pơm, t^h ie\ đơ\ng t^h tru\h tơ\ ie\.

Georges Condomimas, bơngai Phalăng, m^nh ‘nu bơngai bơ\ jang tơchă hơlen mu\k drăm kră sơ\ bơ\ jang tơ\ Viện Viễn Đông Bác Cổ hlôi hơnhăk dôm tơmo au v^h tơ\ Paris chă tơche\ng hơlen păng sơkơ\t hơdăh, hăp ư\h kơ nhen dôm tơmam tơmo tôn re\h ayơ mă khoa ho\k hlôi băt. Dang ei, hơmru\k ch^ng tơmo au đei pơdă lơ\m Dơno\ an^h mong răk mu\k drăm kon bơngai Paris te\h đak Phalăng. Đơ\ng no\h tru\h dang ei, rim bơngai chă tơche\ng hơlen, tơchă răk ch^ng chêng tơmo hlôi tơchă đei 200 to\ tơmo răh rap tơ\ rim dêh char tơring găh Pơbăh Tây Nguyên, rim hơmru\k tơmo au đei đơ\ng 3 tru\h 15 to\.

Mă lei, đe ư hơnhang ang hơnhăk hlo\h ‘no\h ch^ng tơmo Khánh Sơn, ch^ng tơmo Bắc Ái, ch^ng tơmo Tuy An, ch^ng tơmo Bình Đa (krao kiơ\ anăn tơring đei [o#h tơmo au). Hơlen kiơ\ lơ\m ch^ng tơmo đei tơchă [o#h lơ\m ‘măng sir tơchă mu\k drăm kră sơ\ tơ\ Bình Đa, rim bơngai khoa ho\k tơbăt, dôm tơmo vă pơm ch^ng au hăp đei đơ\ng dang 3.000 sơnăm. Rim bơngai chă tơche\ng hơlen, lăp đơ\ng ro\ng sir tơchă mu\k drăm kră sơ\ păng dăr lăng hơlen tơ\ loe\l kông Dốc Gạo, găh pơlei Tô Hạp, tơring Trung Hạp, Khánh Sơn hlôi tơchă [o#h lơ gru gra kră sơ\ hlôi pơm tơle\ch ch^ng tơmo đơ\ng au păng bơngai Raglai ‘no\h jing bơngai tơ ‘ngla tơpă kơ ch^ng tơmo au. Yă Phạm Thanh Bình kang [o#, Dơno\ an^h ve\i răk mu\k drăm dêh char Khánh Hòa, tơbăt: "Rim bơngai bơ\ jang tơchă mu\k drăm kră sơ\ tơbăt, an^h au jing m^nh an^h t^h chă pơm tơle\ch ch^ng tơmo kơ bơngai kră sơ\, kơ yuơ đe ư\h khan lăp tơchă [o#h dôm hlak tơmo oei ‘lơ\ng, mă lei oe\i [o#h dôm kơche\h tơmo pơchăh tăp dăr đơ\ng kon bơngai chă te\h tôn. Rim bơngai bơ\ jang hơlen akhan ‘nau jing an^h tơm pơm pơjing ch^ng tơmo.”  

Gơnơm gơ\h hơgei hlo#h vao găh tơdra re, rim hơdrung tơring te\h Tây Nguyên hlôi pơm pơjing đei dôm tơmo hmă jing đei tơdrong tơbăt mơ\t le\ch d^h băl. Dôm tơmo vă pơm ch^ng tơmo ‘no\h tơmo kông u\nh, tơmo chăt tơ ‘mlơ\k. Đei chă tôn ming hơmet tôch hơlen. Dôm tơmo kơ jung, kơ đe\h, hơ [ơ\l, hơtăng phara d^h băl vă đei re dur jrang phara d^h băl mư\h chă tôn. Ch^ng tơmo kră sơ\ đei chă tôn vă tơpu\h sem bri, ve\i lăng [a hơ [o pro hơmre\ păng đơ\ng ro\ng au chă tôn lơ\m dôm năr kơ\m kang kơnang gie\ng au to kơ pơlei pơla.

Kră sơ\ akhan jơva ch^ng tơmo vă tơgoăt d^h băl klo\h kle\ch ple\nh te\h, [ar păh kon bơngai hăm yang hơbang, [ar păh dang ei hăm sơ\ ki. Kơ yuơ lơ lo\h, ch^ng tơmo đei chă tôn lơ\m năr pơgơ\r et jur sa, et sa [a lơ, ko\h sa kơpô, năr kơ\m kang kơnang gie\ng … Ch^ng tơmo nhen le\ tơbăt ăn jơhngơ\m đon kon pơlei Tây Nuyên. Rim jơva ch^ng tơmo, đe jei nhen vă băt hơdăh bơngai Tây Nguyên pơtru\h [ơ\r đon lơ\m tơmo, jơna ch^ng tơmo nhen jơva pol plơ\ đơ\ng sơ\ ki.

Dôm sơnăm tơ je# au rim bơngai chă tơche\ng hơlen oei [o#h dơ\ng ch^ng tơmo tôch g^t kăl. Nhen ch^ng tơmo tơ\ An^h tơmang pơ hiơ\ Yang Bay, dêh char Khánh Hòa. {ok Phạm Quốc Tuấn kang [o# ve\i lăng an^h tơmang pơ hiơ\ au, tơroi tơbăt:“Tơ\ tơring au sơ\ ato\k tơ iung ‘moi kiơ\ oe\i sa jo\h ayo\ hơdre\ch hơdrung, lơ\m au đei 90% măt bơngai kơ hơdrung Raglai, kơna tơdrong oe\i sa jo\h ayo\ kơ bơngai Raglai kăl hlo\h. Lơ\m dôm tơmam tôn re\h kơ bơngai Raglai ‘no\h hơmru\k ch^ng tơmo đei tơ kle\p đơ\ng me\ [a\ yă [ok đe sư păng jing m^nh lơ\m dôm tơmam tôn re\h g^t kăl hlo\h tơ\ Việt Nam. Mă kăl hơmru\k ch^ng tơmo tơ\ au pơm ăn tơmoi tơmang pơ hiơ\ chă mơ\ng lăp đon.”

Tơdrong hơ iă hlo\h dơ\ng ‘no\h hơmru\k ch^ng tơmo au hăp dur chrang tôm tơdrong, gơ\h chă tôn dôm [ai tôn ch^ng chêng kră sơ\ păng gơ\h chă tôn hloi dôm [ai hơri hrei au, [ai hơri te\h đak đe dơ\ng.

Rim năr hơmru\k ch^ng tơmo au re rơrăo pơm ăn lơ tơmoi hlêng hlang jơhngơ\m đon. Yă Natalia, m^nh ‘nu bơngai tơmang pơ hiơ\ te\h đak Nga năm tru\h tơ\ An^h tơmang pơ hiơ\ Yang Bay, pơma tơbăt: "&nh lăng hơ iă dêh hơmru\k ch^ng tơmo ie\m au. &nh hlôi chă năm tơmang pơ hiơ\ lơ tơring tơrang ră bơih mă lei ‘nau ‘măng mă blu\ng đei chă mơ\ng dôm tơdrong jo\h hơri đei chă tôn hăm ch^ng tơmo lơ lau. Mư\h bơngai tôn ch^ng tơmo chă tôn [ai hơri te\h đak Nga joăt joe kơ nhôn ‘no\h ^nh [o#h Việt Nam hăm te\h đak Nga sa tơ klep d^h băl kơ jăp hlo\h dơ\ng. Tơdra la boa ch^ng tơmo krao ako\m lu bơ\n oe\i tơ je# d^h băl hlo\h dơ\ng."

Hlo\h đơ\ng rơbau sơnăm, mă đơ\ng hlôi đei tơpl^h chă tôn re\h hăm ch^ng chêng kong, mă lei bơngai Tây Nguyên oei ling lang che\p răk tơ [a\k mong ch^ng tơmo kră sơ\ đe\ch. Tơdrong joăt tôn ch^ng tơmo oei vei kơ jăp đơ\ng jơhnơr mă au tru\h jơhnơr mă to kơ hưodre\ch hơdrung po. Hrei au ch^ng tơmo Tây Nguyên đei UNESCO ch^h tơmơ\t lơ\m anăn rim tơmam tôn re\h g^t kăl hlo\h lơ\m tơdrong chă tôn ch^ng chêng Tây Nguyên, mu\k drăm jo\h ayo\ g^t kăl dăr sơnăm kơ kon char gơmar.

Bơngai ch^h: Tô Tuấn

Huệ kơpi io\k đơ\ng vovworld.vn

Blơ\ nơ\r: Amazưt