VOV4.Bahnar - Bơ̆ jang kiơ̆ nơ̆r pơ tho đơ̆ng Anih jang kơ tĕh đak tang găn jĭ AIDS păng tang găn tơ drong et ma tuý, tĕch hơ kâu kơ dih, năm truh tơ drong tang găn đĭ jĭ AIDS, tang găn jĭ HIV tơ pŏh đơ̆ng mĕ năm tơ̆ kon sơ năm 2030, lơ̆m dôm sơ năm âu ki anih jang pơ gang pơ ma atŭm păng Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn pơ ma adrô̆ hlôi tơ lĕch lơ tơ drong jang tang găn jĭ HIV/AIDS, lơ̆m nŏh kăl năng truh tơ drong hơ tŏk tơ drong tang găn jĭ HIV tơ pŏh đơ̆ng mĕ năm tơ̆ kon. Tơ drong roi tơ băt, pơ tho tơ ƀôh set hơ len jĭ HIV ăn drŏ kăn oei hơ năp păng dôm bơ ngai ƀônh tơ pŏh jĭ đei bơ̆ jang hơ nơ̆ng tôch đei yoa.

Dôm sơ năm tơ jê̆ âu, dôm tơ drong jang tang găn jĭ HIV tơ pŏh đơ̆ng mĕ năm tơ̆ kon đei tơ lĕch jang ‘lơ̆ng đơ̆ng dêh char jur truh tơ̆ tơ ring. Anih jang pơ gang jang hơ doi hăm khul kơ dră tơ ring păng dôm anih jang kơ pal, khul grŭp tơ pôl chă roi tơ băt pơm tơ plih đon tơ chĕng ăn đe drŏ kăn oei hơ năp, atŭm hăm ‘nŏh roi tơ ƀôh, set hơ len jĭ HIV ăn drŏ kăn oei hơ năp, drŏ kăn lơ̆m sơ năm oei rơ nĕh kon. Roi tơ băt găh tơ drong unh om ăn đơ druh dăm, băt hrôih păng hơ met tơ tom dôm tơ drong jĭ tơ pŏh đơ̆ng ngôi băl. Vei rong, khăm nge tơ̆ dôm anih jang pơ gang vă pơm tơ jur ƀiơ̆ tơ drong tơ pŏh jĭ HIV tơ̆ hơ iŏh jur pă hơ la kơ 2% kiơ̆ nơ̆r hơ găt.

Ƀak si CK1 Nguyễn Thị Vinh – Kơ dră chĕp kơ̆l khoa tang găn jĭ HIV/AIDS, Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char ăn tơ băt: “ ‘Mĕh găn đĭ jĭ HIV tơ pŏh đơ̆ng mĕ năm tơ̆ kon bơ̆n athei tơ lĕch jang ‘lơ̆ng tơ drong jang tang găn jĭ HIV tơ pŏh đơ̆ng mĕ năm tơ̆ kon lơ̆m khei bơ̆ jang tơm păng athei hơ tŏk tơ drong tơ roi tơ băt vă pơ hlôh đon ăn kon pơ lei, mă loi ‘nŏh hăm đe drŏ kăn oei hơ năp, hơ kăn bơ ngai jĭ HIV lơ̆m sơ năm oei gơ̆h rơ nĕh kon, drŏ kăn ƀônh tơ pŏh jĭ, găn lê̆ tơ drong jăm joă drŏ kăn oei hơ năp jĭ HIV, hơ tŏk tơ drong set hơ len jĭ ăn drŏ kăn oei hơ năp, hơ tŏk tơ drong ƀơk pơ gang ARV ăn drŏ kăn tơ pŏh jĭ HIV, đei hloi drŏ kăn jĭ HIV ‘mĕh rơ nĕh kon păng drŏ kăn hơ năp jĭ HIV tam mă ƀôh jĭ vă găn tôch ai tơ drong jĭ đơ̆ng mĕ tơ pŏh tơ̆ kon.”

Lơ̆m 6 khei blŭng sơ năm 2021, dôm anih jang pơ gang chă roi tơ ƀôh, set hơ len jĭ ăn 11.673 ‘nu drŏ kăn hơ năp, chă ƀôh 04 ‘nu drŏ kăn oei hơ năp đei jĭ HIV, pơ gơ̆r hơ met hăm ARV hrôih tơ gŭm ăn bơ ngai jĭ pran jăng păng găn jĭ tơ pŏh tơ̆ bơ ngai nai. Kŭm hăm ‘nŏh khăm hơ len hrôih jĭ HIV ăn nge rơ nĕh đơ̆ng bơ ngai mĕ jĭ HIV vă hơ met tơ tom, hơ nhăk jơ hngâm pran ăn ‘lơ̆ng ăn nghe. Khei bơ̆ jang tang găn jĭ tơ pŏh đơ̆ng mĕ năm tơ̆ kon (1/6-30/6), Anih vei lăng jang pơ gang dêh char pơ tho ăn Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn păng dôm anih jang pơ gang hơ tŏk tơ drong tơ roi tơ băt tơ gŭm ăn kon pơ lei băt hơ dăh tơ drong gĭt kăl đơ̆ng tang găn jĭ tơ pŏh đơ̆ng mĕ năm tơ̆ kon vă đơ̆ng nŏh tơ plih ming đon tơ chĕng, băt trong vei lăng jơ hngâm pran. Băt hơ dăh dôm tơ drong đei yoa đơ̆ng set hơ len hrôih jĭ HIV ăn đe drŏ kăn oei hơ năp, khei ‘năr drŏ kăn jĭ HIV gơ̆h nơ năp kon, huei tơ pŏh jĭ HIV ăn kon, đei yoa đơ̆ng hơ met jĭ ARV hrôih ăn bơ ngai jĭ HIV păng drŏ kăn lơ̆m sơ năm oei rơ nĕh, tơ drong hơ len năng pơ rang jĭ HIV hăm drŏ kăn oei hơ năp jĭ HIV vă gơ̆h rơ nĕh đei kon prang jăng, hơ met jĭ hăm ARV ăn hơ iŏh rơ nĕh đơ̆ng bơ ngai mĕ jĭ HIV dăh mă bơ ngai mĕ set hơ len đei jĭ HIV mưh vă rơ nĕh. Gơ nơm thoi nŏh lơ drŏ kăn oei hơ năp đei krao hơ vơn năm khăm nge păng set hơ len jĭ HIV tơ̆ dôm hnam pơ gang.

Ƀak si Nguyễn Thị Vinh – Kơ dră chĕp kơ̆l khoa tang găn jĭ HIV/AIDS, Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char ăn tơ băt dơ̆ng: “Vă bơ̆ jang ‘lơ̆ng tơ drong ‘nâu, ‘ngoăih kơ tơ drong adrin đơ̆ng anih jang pơ gang ‘nŏh kăl đei tơ drong vang jang đơ̆ng dôm anih jang, khul grŭp chinh trĭ, tơ pôl hai, chă roi tơ băt trong tang găn jĭ HIV, et ma túy, tĕch hơ kâu kơ dih, drŏ kăn oei hơ năp athei năm tơ̆ hnam pơ gang hơ met hrôih, roi tơ băt ăn druh dăm bơ̆ jang ‘lơ̆ng dôm tơ drong hơ găt găh arih xa tơ păt ‘lơ̆ng, ưh đei luĕl ƀlal, veh hơ tăih dôm tơ drong kơ nê̆ lơ̆m tơ pôl, vang tơ gop jơ hngâm găn đĭ jĭ HIV tơ pŏh đơ̆ng mĕ năm tơ̆ kon lơ̆m tơ pôl.”

Hrei ‘nâu, 4 anih jang tang găn jĭ HIV tơ pŏh đơ̆ng mĕ năm tơ̆ kon ‘nŏh: Anih vei lăng tơ dỏng jĭ jăn dêh char, Hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên, Hnam pơ gang Đa khoa Thiện Hạnh păng Hnam pơ gang Đa khoa plt Buôn Ma Thuột hlôi bơ̆ jang khăm hơ len hrôih jĭ HIV tơ̆ đe hơ iŏh rơ nĕh đơ̆ng mĕ jĭ HIV, hơ met hăm ARV hrôih ăn đĭ đăng hơ iŏh jĭ HIV yoa tơ pŏh đơ̆ng mĕ, vei lăng ‘lơ̆ng jơ hngâm pran ăn mĕ hăm kon hloi. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh, lơ̆m dêh char oei đei 05 anih roi tơ ƀôh bơ̆ jang tơ̆ dôm anih jang pơ gang lơ̆m plt Buôn Ma Thuột, apŭng Lắk, Krông Bông, Krông Păch păng Ea Súp pơm lăp hăm tơ drong roi tơ ƀôh, set hơ len jĭ HIV ăn kon pơ lei. Rim sơ năm, roi tơ ƀôh, set hơ len jĭ HIV ăn dang 23 rơ bâu ‘nu drŏ kăn oei hơ năp. Jô̆ truh khei 6.2021, lơ̆m dêh char chă ƀôh 2540 ‘nu bơ ngai jĭ HIV/AIDS, lơ̆m nŏh đei 53 ‘nu bơ ngai jĭ HIV tơ pŏh đơ̆ng mĕ năm tơ̆ kon, iŏk đei 2,14% lơ̆m kơ sô̆ đĭ đăng bơ ngai tơ pŏh jĭ HIV đei băt. Hơ dai hăm dôm tơ dỏng ‘lơ̆ng iŏk đei lơ̆m tơ drong tang găn jĭ HIV tơ pŏh đơ̆ng mĕ năm tơ̆ kon, kŭm oei đei lơ tơ drong mơ mat tat kăl bơ̆ jang mă brĕ hlŏh dơ̆ng.

Ƀak si Nguyễn Thị Vinh – Kơ dră chĕp kơ̆l khoa tang găn jĭ HIV/AIDS, Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char tơ roi: “Tơ drong mơ mat tat nhen đon hlôh vao đơ̆ng 1 kơ sô̆ drŏ kăn, mă loi ‘nŏh drŏ kăn oei hơ năp, grŭp âu ƀônh đei jĭ tơ pŏh đơ̆ng mĕ năm tơ̆ kon, kăl đei set hơ len jĭ hrôih, lê̆ gô truh rơ nĕh kon kiơ păng oei đei tơ drong jăm joă lu bơ ngai jĭ HIV/AIDS hai. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh, jên tơ lĕch ăn tơ drong jang tang găn jĭ HIV/AIDS ưh kơ lơ, tam mă pơm lăp hăm tơ drong bơ̆ jang lơ̆m tơ pôl. Khul bơ ngai jang tơ̆ tơ ring mă lơ ‘nŏh iŏk jang hloi tơ tơ drong, khul jang tơ gŭm pă đei bơih kơ na tơ drong tơ gŭm ăn bơ ngai jĭ HIV/AIDS tam mă tơ tom.”

Khei jang tơm tang găn jĭ HIV tơ pŏh đơ̆ng mĕ năm tơ̆ kon sơ năm ‘nâu, đei ƀât mă jĭ Covid 19 oei tơ pŏh tôch hơ mơt, Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn Dak Lak pơ tho athei bơ̆ jang dôm trong roi tơ băt mă lăp hăm yăn âu, tang găn ‘lơ̆ng jĭ hai, roi tơ băt tôm tơ drong ăn kon pơ lei găh tơ drong tơ pŏh jĭ HIV đơ̆ng mĕ năm tơ̆ kon hai. Yoa thoi, 1,2 tơ drong jang roi tơ băt akŏm lơ bơ ngai, pơ gơ̆r yak pơ rŏ tơ̆ trong đei tơ plih hăm tơ drong roi tơ băt kiơ̆ radio, internet, pơ tâp pơ hrăm trư̆k tuyê̆n, roi tơ băt kiơ̆ mang tơ pôl mă loi ‘nŏh kiơ̆ facebook, zalo păng kiơ̆ tơ drong jang pơ gang, roi tơ băt mư̆h khăm hơ met jĭ, khăm nge, set hơ len jĭ.

Vă vei kơ jăp păng hơ tŏk tơ drong đei yoa đơ̆ng tang găn jĭ HIV/AIDS, lơ̆m nŏh đei tang găn jĭ đơ̆ng mĕ tơ pŏh tơ̆ kon ‘nŏh athei hơ tŏk đon hlôh vao đơ̆ng kon pơ lei, mă loi ‘nŏh jĭ đe drŏ kăn oei hơ năp, hơ kăn bơ ngai jĭ HIV lơ̆m sơ năm oei rơ nĕh kon, drŏ kăn ƀônh tơ pŏh jĭ ‘nŏh tôch kăl; atŭm hăm ‘nŏh athei roi tơ băt, găn ưh ăn jăm joă hăm drŏ kăn oei hơ năp jĭ HIV păng hơ iŏh rơ nĕh đơ̆ng mĕ jĭ HIV, hơ tŏk tơ drong tơ gŭm đơ̆ng unh hnam, tơ pôl hăm dôm bơ ngai âu vă gơ̆h yak hlŏh đon hrơ mơ lou, arih xa đei yoa. Găh nŏh dơ̆ng, kăl đei tơ drong vang jang đơ̆ng khul kơ dră tơ ring păng tơ pôl, tơ lĕch jên ăn tơ drong jang pơ gang vă hơ tŏk tơ drong roi tơ băt trong tang găn jĭ HIV/AIDS.

Kiơ̆ chih jô̆ đơ̆ng anih jang tang găn jĭ HIV/AIDS, mư̆h  100 ‘nu bơ ngai mĕ jĭ HIV oei hơ năp tơ dăh ư̆h kơ đei hơ met tang găn hiă tơ poh đơ̆ng mĕ tơ̆ kon ‘noh đeu truh 35 hơ ioh rơ neh đei jĭ HIV. Vă hlôh dơ̆ng găh dôm trong jang tang găn tơ poh  HIV đơ̆ng mĕ tơ̆ kon grŭp chih kơ tơ̆ng ang hlôi đei apĭnh ƀak si CK1 Nguyễn Thị Vinh, Kơ dră chĕp kơ̆l khoa tang găn jĭ HIV/AIDS, Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char.

            -Ƀak si ăi tơ poh jĭ HIV đơ̆ng mĕ tơ̆ kon ‘noh jĭ 1 lơ̆m 3 trong tơ poh jĭ HIV, mư̆h lei ƀak si tơ roi ăn kơ mih ma duch nă mơ̆ng brŏ băt dơ̆ng găh trong hiôk păng khei ‘năr gô tơ poh jĭ HIV đơ̆ng mĕ tơ̆ kon lăng?

            - Ƀak si CK1 Nguyễn Thị Vinh: HIV tơ poh đơ̆ng mĕ tơ̆ kon kiơ̆ 3 khei ‘năr: Mă mônh ƀơ̆t oei hơ năp, yŏng jĭ HIV đơ̆ng pham mĕ jĭ HIV kiơ̆ tơ pu kon vă mơ̆t lơ̆m hơ kâu nge. Tơ drong tơ poh jĭ HIV lơ̆m khei ‘năr oei hơ năp gô đei ƀôh hrôih hloi ƀơ̆t nge ‘nao đei 8 giĕng lơ̆m klak păng gô pơ dui đunh lơ̆m khei ‘năr hơ năp. Mă 2 ƀơ̆t rơ neh kon, yŏng HIV đơ̆ng đak ô̆i, đak tơ pu kon, đak yă ‘noh mĕ mơ̆t lơ̆m nge tơ̆ khei ‘năr rơ neh nge kiơ̆ trong yă ‘noh mĕ sư vă lĕch tơ̆ ‘ngoăih. Yŏng jĭ HIV kŭm gô đei đơ̆ng lơ̆m pham mĕ mơ̆t kiơ̆ dôm hơ nih rơ ka tơ̆ yă ‘noh mĕ klep lơ̆m hơ kâu nge ‘nao rơ neh. Dang 50-60% kơ sô̆ nge đei tơ poh đơ̆ng mĕ đei akhan ‘noh jĭ đei tơ poh kiơ̆ ƀơ̆t rơ neh. Mă 3 ƀơ̆t ăn kon mŏm, hăm nồng độ ư̆h kơ lơ mă lei yŏng jĭ HIV oei đei lơ̆m đak toh mĕ kơ na sư gô tơ poh jĭ ăn kơ nge ƀơ̆t sư mŏm đak toh mĕ đei jĭ HIV. Mư̆h nge mŏm mĕ, HIV đơ̆ng đak toh mĕ gô mơ̆t kiơ̆ hơ kar ƀơ̆r, hơ piĕt, lin păng tơ poh jĭ ăn nge, mă loi ‘noh jĭ ƀơ̆t nge đei tơ drong jĭ lơ̆m ƀơ̆r. Dăh mă ƀơ̆t mŏm mĕ đei jĭ, đei rơ ka hơ đang dăh mă ƀơ̆t nge chăt hơ nĕnh kăp pơm ăn lĕch pham ‘noh jĭ HIV gô kiơ̆ pham mơ̆t lơ̆m ƀơ̆r nge, mơ̆t kiơ̆ hơ kar lơ̆m ƀơ̆r păng pơm jĭ HIV ăn kơ nge.

       -Mư̆h lei ƀak si hăm đei dôm nơ̆r pơ tho tơ tă kiơ hăm drŏ kăn vă rơ neh kon hoei kơ đei jĭ HIV?

      - Ƀak si CK1 Nguyễn Thi Vinh: Drŏ kăn ƀơ̆t oei hơ năp kăl kơ hơ len lăng HIV vă băt hrôih tơ drong jĭ HIV păng hơ met tơ tom. Drŏ kăn oei hơ năp hơ len lăng hrôih ăn kơ mĕ vă yak truh tang găn tơ poh ăn kơ kon. Hơ len lăng HIV ăn kơ mĕ jơ hngơ̆m pran ăn kơ kon. Hơ met ARV hrôih ăn kơ mĕ tang găn tơ poh ăn kơ kon. Ưh kơ đei  HIV tơ̆ mĕ ‘noh ư̆h kơ tơ poh ăn kơ kon. Hơ met ARV hrôih tơ gŭm bơ ngai jĭ HIV arih pran jăng tơ jur tơ poh ăn kơ kon.

-Hăm dôm drŏ kăn jĭ HIV ‘mĕh rơ neh kon kăl kơ băt truh dôm tơ drong kiơ?

            - Ƀak si CK1 Nguyễn Thị Vinh : Mă mônh drŏ kăn jĭ HIV kăl đei pơ tho tơ băt vă tơ roi tôm tơ drong kơ tơ̆ng ang vă  đei 1 ‘nu nge pran jăng. mă 2 kăl kơ đei răp hơ len hơ met tôm vă rơ neh kon ư̆h kơ đei jĭ HIV. Mă 3 bơ ngai mĕ jĭ HIV athei đei hơ met ARV păng athei pơm kiơ̆ hơ met vă tơ jur kơ sô̆ yŏng jĭ hơ la kơ 200 bản sao/1ml pham. Mă 4 kăl kơ răp hơ len lăng nge păng pơm kiơ̆ dôm trong tang găn tơ poh jĭ păng hơ met tang găn ăn kơ nge iŏk đơ̆ng ‘nao rơ neh.

          -Lei ah bơ nê kơ ih ƀak si hơ!

Dơ̆ng hăm Thuem: Tơ blơ̆