VOV4.Bahnar - J^ trong dui jơ hngâm yoa kơ loăi pơ rang j^ ‘nao virus Corona (COVID-19) roi đunh roi tơ po\h truh tơ\ lơ te\h đak lơ\m apu\ng plenh te\h, păng oei đei tôch krê tơ\ Việt Nam. An^h jang pơ gang Dak Lak tơ tă ăn kon pơ lei athei hơ nơ\ng đei đon kơ chăng, bơ\ jang ‘lơ\ng dôm trong tang găn j^, vei lăng jơ hngâm pran kơ dih kâu, hnam tơ no\ păng tơ pôl.

J^ trong dui jơhngâm yoa pơ rang j^ ‘nao virus Corona hlôi đei An^h vei lăng jang pơ gang apu\ng plenh te\h chă ăn hơ năn COVID-19 păng virus Corona ‘nao pơm tơ le\ch j^ ‘no\h SARS-CoV-2. COVID-19 ‘no\h j^ tơ drong j^ yoa đơ\ng vi rút Corona pơm tơ le\ch. Kiơ\ dôm bơ ngai juăt jang pơ gang ‘nâu j^ kơ loăi virus vă lei lăi hăm virus hlôi pơm tơ le\ch lơ tơ drong j^ krê hơ mơt nai nhen J^ trong dui jơ hngâm ăl (SARS), J^ trong dui jơ hngâm tơ ring Trung Đông (MERS-CoV).

Virus Corona tơ po\h đơ\ng bơ ngai năm tơ\ bơ ngai kiơ\ đơ\ng trong dui jơ hngâm, kiơ\ đơ\ng chă pơ ma nuh j^ hăm bơ ngai j^ (dang 2m). Bơ ngai ưh đei j^ ku\m gơ\h tơ po\h mưh pel [ơm bơ\n đak hai, đak muh bơ ngai j^, pel [ơm dôm tơ mam đei virus j^. Dôm tơ mam yoa [ônh pơm tơ po\h j^ ‘no\h, ‘long tue\nh ‘măng hnam, ‘long hơ boch [ât kung, kơ [ang t^t kơ so# lơ\m kung kơ măy… ‘Nâu ‘no\h tơ drong j^ tôch hơ mơt, tơ po\h tôch dêh, mă lei tơ drong krê hlo\h dơ\ng ‘no\h tơ drong j^ âu vă nhen thoi dôm tơ drong j^ hơ nơ\k, hơ drap hmă nai đe\ch… kơ tôch mơ mat vă gơ\h băt bơ ngai tơ po\h virus Corona dăh mă ưh. Pơ ma truh tơ drong đa [ôh mưh đei j^ âu, [ak si Trịnh Quang Trí, Pho\ Kơ dră An^h vei lăng tơ drong j^ jăn Dak Lak ăn tơ băt:

“Tơ drong đa [ôh đơ\ng j^ trong dui jơ hngâm yoa virus Corona ưh kơ đei pha kiơ hăm dôm tơ drong j^ hơ nơ\k, hơ drap hmă, blu\ng a ‘no\h yuh, đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h hie\n, j^ ăl [iơ\ ‘no\h dui jơ hngâm mơ mat, ăl hlo\h dơ\ng sư j^ lơ\m tơ so\h păng athei jăn chơ ba tơ\ hnam pơ gang. Yoa thoi no\h vă gơ\h băt 1 ‘nu bơ ngai đei j^ virus Corona dăh mă ưh. Mă 1 athei khăm hơ len tơ\ yăn âu, mă 2 bơ ngai ‘no\h truh đơ\ng dôm tơ ring đei j^. Dôm bơ ngai đei jâu thoi âu athei ăn oei hơ dro# păng set hơ len bơ\n pham ‘mơ\i mă gơ\h băt sư đei j^ virus Corona dăh mă ưh.”

COVID-19 j^ tơ drong j^ tơ po\h gru\p A, dang ei tam đei pơ gang hơ met klăih ku\m nhen vắc xin vă tang găn hơ drol hai. Tơ drong j^ âu tôch hơ mơt hăm dôm bơ ngai nhen: bơ ngai kră, bơ ngai j^ bơ\n huyêt ap to\k,hơ yô đak s^k, j^ plei nuih.., j^ pơm ăn jơ hngâm pran rơ mơ\n, ưh kơ jăng. Nơ\r tơ tă đơ\ng An^h tơm vei lăng jang pơ gang vă tang găn, veh ver tơ drong j^ ‘nâu ‘no\h athei vei rơ go\h hơ kâu jăn kiơ\ đơ\ng hơ nơ\ng ôp ti hăm sơ [o\ng pơ lôch pơ rang j^ dăh mă hăm đak pơ gang mă loi [ât adrol kơ so\ng xa, adrol kơ pai go\; adrol păng đơ\ng ro\ng kơ vei rong nge; đơ\ng ro\ng kơ ‘nglăih kâu, chă pơ yơ\ng.

‘Ngoăih kơ ‘no\h, athei pơm kiơ\ dôm trong tang găn j^ nhen gom muh măt mă tro\ vă huei kơ huach păng pơm ăn jơ hngâm sơ đơ\ng. Kiơ\ [ak si, hrei ‘nâu tơ\ Dak Lak tam đei bơ ngai j^ COVID-19 păng tơ drong j^ âu to\k bo\k đei an^h jang pơ gang tang găn ‘lơ\ng, yoa thoi no\h, kon pơ lei athei yoa che gom hmă ku\m huei, ưh kơ kăl yoa che gom pơ gang pơ lôch pơ rang j^ mưh ưh gan kăl. Lăp yoa che gom tang găn j^ mưh: Tơ [âp, vei lăng bơ ngai j^ dăh mă  jâu đei j^ virus Corona đe\ch; Mưh vei lăng bơ ngai nhen thoi tơ po\h j^ trong dui jơ hngâm; Mưh io\k đei nơ\r athei vei lăng kơ dih, oei hơ dro# tơ\ hnam dăh mă năm tơ\ dôm hnam pơ gang khăm hơ met j^. 

Vă tơ drong gom che gom muh măt tang găn j^ tro\ [lep, đe [ak si pơ tho thoi âu: Che gom tang găn j^ đei 3 tăl: tăl tơ\ đăih (đa đei kơ mâu) đak ưh gơ\h mât, tăl to\k bo\k ‘no\h j^ che hlo\ng virus păng pơ rang j^, tăl tơ\ lăm ‘no\h che kơ mâu kok. Mưh gom ‘no\h ăn che đak ưh kơ mât tơ\ đăih, tơ drong tơm ‘no\h vă găn đak hai, đak kơ se\h păr mât [ơm, sư ku\m vă găn bơ\n đak hai, kơ se\h, hơ nơ\k đơ\ng bơ ngai gom le\ch tơ\ ‘ngoăih hai. Găh ‘long nhôm găh kơpal che gom ‘no\h vă kơ t^t [ât muh mă kle\p ‘lơ\ng mưh gom. Mưh gom ưh gơ\h io\k ti pơ pel tơ\ che gom; ưh gơ\h dui che gom jur hơ la [ơ\r mưh so\ng xa, pơ ma nuh. Mưh đ^ dui che gom hơ la [ơ\r, muh bơih ‘no\h athei hu\t sư hloi, io\k che gom nai gom dơ\ng. Che gom pơ gang tang găn j^, jo# hloi che gom N95, N96 lăp yoa 1 ‘măng. Tơ drong yoa che gom hơ lơ\k hơ le nhen lơ bơ ngai juăt sư ưh lăp pơm ăn che gom ke\ tang găn j^ đe\ch mă [ât lăp sư pơm tơ po\h j^ dơ\ng.

‘Ngoăih kơ ‘no\h, vă tang găn j^, rim bơ ngai athei hơ to\k jơ hngâm pran kiơ\ đơ\ng so\ng xa tôm kơ chơ\t, huch thim Vitamin C, pơ tâp pơ hrăm hơ kâu jăn. {ak si Trịnh Quang Trí, Pho\ Kơ dră An^h vei lăng tơ drong j^ jăn Dak Lak ăn tơ băt:

“Kiơ\ kơ so# chih jo# đơ\ng An^h vei lăng tơ drong jang pơ gang apu\ng plenh te\h, đei 1 tơ drong j^ mă đơ\ng kơ so# bơ ngai lôch ưh kơ lơ mă lei kơ so# bơ ngai tơ po\h tôch lơ ‘no\h, j^ hơ nơ\k. Kơ plăh dang ei, bơ\n tôch hơ nat vă gơ\h băt hơ yơ ‘no\h j^ hơ nơ\k, hơ yơ ‘no\h j^ virus Corona. Dang ei bơ\n đ^ đei pơ gang vắc xin tang găn j^ hơ nơ\k bơih. Yoa thoi no\h, tơ tă ăn dôm bơ ngai ‘lo\, mă loi j^ hăm đe hơ io\h athei [et pơ gang vắc xin tang găn j^ hơ nơ\k rim sơ năm. Mưh bơ\n [et vắc xin ‘no\h sư gô pơm hơ to\k kơ sư\k tang găn j^, hơ to\k kơ sư\k vei lăng hơ kâu jăn păng gơ\h găn 1,2 tơ drong j^ yoa virus nai pơm tơ le\ch hai.”

Kơ plăh khei ‘năr hrei ‘nâu, an^h jang pơ gang ku\m tơ tă ăn kon pơ lei le# kơ năm tơ\ dôm tơ ring đei j^; Le# tơ [âp, ngôi hơ dai hăm dôm bơ ngai hie\n, yuh; Le# rôp dăh mă [uh xa sem bri brăh; Mưh [ôh kơ dih kâu nhen tơ po\h j^ ‘no\h jăh năm khăm hơ len tơ\ dôm an^h jang pơ gang hloi…

Tơ\ hơ la âu ‘no\h 1, 2 nơ\r pơ tho đơ\ng An^h tơm vei lăng găh jang pơ gang tang găn j^ trong dui jơ hngơ\m yua đơ\ng vi rus Corona

-J^ trong dui jơ hngơ\m yua đơ\ng vi rus Corona đei [o#h j^ hro#ih lei lăi j^ hơ nơ\k hmă nhen: yu\h, hie\n. dui jơ hngơ\m mơ mat. J^ tơ po\h kiơ\ trong dui jơ hngơ\m yua đơ\ng ngôi tơ je# hăm đak mu\h đak hai bơ ngai j^ mư\h pơ ma dơ nu\h, hie\n dăh mă kơ se\h. J^ đei [o#h ăl gô hơ nhăk j^ tơ so\h, dui jơ hngơ\m kơ gơ\h, tơ dăh ư\h kơ hơ met tơ tom gô hơ nhăk tru\h lôch. Dang ei, tam mă đei pơ gang  vaccine tang găn j^ păng pơ gang hơ met klăih. Vă kơ chăng tang găn j^ trong dui jơ hngơ\m yua đơ\ng vi rus Corona, An^h tơm vei lăng găh jang pơ gang tơ tă kơ kon pơ lei pơm kiơ\ ‘lơ\ng trong tơ\ hơ la âu:

- Vei rơ go\h hơ kâu jăn kơ d^h; ôp ti hăm sơ [o\ng păng đak rơ go\h;

- Pe\ng [ơ\r, mu\h mư\h hie\n dăh mă kơ se\h, gom mu\h măt tơ\ an^h tơ pôl.

- Pơ tâp hơ kâu jăn, sa s^n, nhă to\ păng tôm kơ chơ\t vă hơ to\k jơ hngơ\m pran.

- Hơ nơ\ng sut hơ met hơ nă hnam, ‘long hơ boch, ‘long rôp ‘măng, pơm rơ go\h dôm tơ mam hăm kơ chơ\t ôp rơ go\h, hơ to\k loi dơ\ng pơm rơ hơi lăm.

- ‘Ne\ kơ ngôi tơ je# hăm bơ ngai đei [o#h hơ nơ\k, bơ ngai đei jâu j^, ‘ne\ kơ năm tơ mang lăng tru\h tơ\ an^h lơ bơ ngai.

- Kăl năm hloi tơ\ hnam pơ gang mư\h đei [o#h yu\h, hie\n, dui jơ hngơ\m mơ mat.

Dơ\ng hăm Thuem: Tơ blơ\