VOV4.Bahnar - Hơ tăih kơ an^h kơ drơ\m apu\ng dang 25 km, Cư Pui ‘no\h j^ 1 lơ\m dôm xăh dơ nu\h hin hlo\h kơ apu\ng Krông Bông de#h char Dak Lak. ‘Nâu j^ tơ ring đei bơ ngai Mông ar^h sa lơ hlo\h. 1 păh yua kơ trong nơ năm mơ mat tat, kon pơ lei oei tơ\ xăh đa rơ ne\h kon tơ\ hnam. Tơ drong ‘nâu oei đei [o#h đ^ lơ sơ năm păng hiơ\ đei tơ pl^h, pơm ăn tơ drong jang vei lăng jơ hngơ\m jăn bơ ngai me\ păng hơ io\h tơ\ xăh Cư Pui tơ [ơ\p lơ mơ mat tat.

U|nh hnam mo\ Dương Thị Su (38 sơ năm) oei tơ\ thôn Cư Rang, xăh Cư Pui, ‘nao rơ ne\h kon mă 7 đunh kơ âu vă je# 1 khei. Ku\m nhen lơ u\nh hnam bơ ngai Mông nai, u\nh hnam mo\ ‘me\h rơ ne\h lơ kon vă đei bơ ngai jang. Mă lei pơ đ^ 7 ‘măng rơ ne\h, mo\ Su tă kơ đei klo sư, ‘nho\ng Dương Văn Chúng io\k rơ ne\h tơ\ hnam ngăl. Lăp gơ\h pơ ma 2,3 nơ\r yuăn đe\ch, bơ ngai dro\ ‘nglo 37 sơ năm âu tam mă biơ\h đei pơ hrăm dăh mă đei bu tơ pho tơ [o#h ăn trong io\k rơ ne\h. ‘Nho\ng Dương Văn Chúng tơ băt rim ‘măng hơ kăn sư toe\nh rơ ne\h, ‘nho\ng lăp pơm kiơ\ tơ drong joăt. ‘Măng mă blu\ng ‘no\h dai hli mơ\n ră mă lei dôm ‘măng đơ\ng ro\ng ‘no\h joăt bơ\ih.

Hơ tăih kơ ‘no\h 2,3 to\ hnam, o\h Vương Thị Má (19 sơ năm) ku\m ‘nao rơ ne\h kon mă [ar. ‘Nao lăp ho\k đ^ lăm 4, chă klo [ơ\t ‘nao 16 sơ năm, Vương Thị Má ư\h kơ đei hlo#h vao kiơ găh vei lăng jơ hngơ\m jăn. Pơ đ^ 2 ‘măng rơ ne\h, o\h tă kơ đei me\ klo sư io\k rơ ne\h tơ\ hnam ngăl:  

O|h mơ\ng đe tơ roi rơ ne\h kon tơ\ hnam pơ gang hoach jên, mă hnam o\h ư\h kơ đei jên kơ na rơ ne\h tơ\ hnam đe\ch!

Plei Cư Rang đei 157 u\nh hnam, vă je# 1.200 măt bơ ngai, tă kơ bơ ngai kon kông năm mơ\t oei đơ\ng tơ ring găh tu ngăl. Pơ lei đei hlo\h 80% kơ so# u\nh hnam găh dơ nu\h hin. Kiơ\ kơ ‘nho\ng Thào Văn Đại, bơ ngai jang pơ gang kơ plei Cư Rang, tơ\ pơ lei âu, jo# păh lăp mư\h 3 ‘nu dro\ kăn rơ ne\h kon ‘no\h đei 1 ‘nu rơ ne\h to\ hnam, mă vă đ^ đăng ‘no\h j^ yua đơ\ng dôm bơ ngai lơ\m u\nh hnam io\k rơ ne\h. Tơ drong ‘nâu 1 păh ‘no\h yua đơ\ng tơ drong joăt oei sa, kon pơ lei tơ che\ng tơ drong rơ ne\h ư\h kơ gơ\h đei tơ drong vang đei măt đơ\ng bơ ngai ‘ngoăih, jo# hloi kang [o# jang pơ gang. Pu\n ai ‘no\h lơ sơ năm kơ âu tơ\ pơ lei tam mă đei bơ ngai đei j^ dăh mă jo jăn tơ\ nge ‘nao rơ ne\h. ‘Nho\ng Thào Văn Đại akhan, kon pơ lei ư\h kơ gơ\h pơ hơi, yua kơ ư\h kơ băt hơ drol dôm tơ drong krê hơ mơt gô đei [o#h hăm pơ đ^ me\ păng kon mư\h rơ ne\h tơ\ hnam.  

Rim khei ^nh đa năm tơ roi tơ băt ăn kon pơ lei akhan tơ dăh rơ ne\h tơ\ hnam đei đei [o#h j^ kiơ ‘no\h bơ\n ư\h kơ gơ\h hơ met kơ na athei rơ ne\h tơ\ hnam pơ gang xăh. Mă lei kon pơ lei tơ\ âu mu\k drăm mơ mat tat, đe sư akhan ư\h kơ đei jên, ^nh ku\m ư\h kơ băt pơm thoi yơ bơ\ih. Tơ\ pơ lei nhôn, jo# păh lăp 3 ‘nu rơ ne\h ‘no\h đei 1 ‘nu rơ ne\h tơ\ hnam. Đe oei băt thoi no\h ‘no\h ư\h kơ ‘lơ\ng mă lei lăp băt tơ tre\h kơ\l ‘no\h ư\h kơ đei jên.

Tơ\ tơ ring hơ tăih hơ to\ kơ apu\ng Krông Bông, xăh Cư Pui đei kơ so# u\nh hnam dơ nu\h hin đei hlo\h 1 puăt, hăm vă đ^ đăng măt kon pơ lei ‘no\h bơ ngai kon kông. Sơ năm 2017, lơ\m xăh hlôi đei 86 ‘nu rơ ne\h kon tơ\ hnam, đei 1/3 kơ so# bơ ngai rơ ne\h. 6 khei blu\ng sơ năm 2018, kơ so# rơ ne\h kon tơ\ hnam hơ nơ\ng kơ to\k, hăm 46 ‘nu.

Mo\ Châu Thị Kim Hòa, Joăt jang vei lăng jơ hngơ\m jăn rơ ne\h – bek ‘lơ\ng, hnam pơ gang xăh Cư Pui, tơ băt, lơ sơ năm kơ âu, jo# păh lăp rim khei kang [o# kơ hnam pơ gang athei năm tru\h tơ\ 6 pơ lei bơ ngai Mông dang 15 năr vă tơ roi tơ băt trong vei lăng jơ hngơ\m jăn, dôm tơ drong krê hơ mơt mư\h rơ ne\h kon tơ\ hnam păng krao hơ vơn rim u\nh hnam ba dro\ kăn năm tơ\ hnam pơ gang khăm nge oei lơ\m klak, rơ ne\h kon. Mă lei, tơ drong ‘nâu hiơ\ đei tơ pl^h ming:  

Tơ drong joăt oei sa kơ bơ ngai Mông ‘no\h j^ rơ ne\h kon tơ\ hnam. Hơ dai hăm ‘no\h, yua đơ\ng mu\k drăm mơ mat tat, ư\h kơ đei gre năm v^h vơ\t, 1 păh dơ\ng yua kơ trong tôch kơ hơ tăih, trong nơ năm mơ mat tat, mă loi ‘no\h pơ yan ‘mi, [ơ\t mă athei năm tru\h 10 km ‘mơ\i mă tru\h tơ\ hnam pơ gang xăh, kơ na găh lơ đe sư rơ\ih rơ ne\h kon tơ\ hnam.

Kiơ\ kơ mo\ Châu Thị Kim Hòa, tơ drong mă tơ\ tơ ring âu tam đei [o#h j^ jo jăn tơ\ nge ‘nao rơ ne\h yua kơ hnam pơ gang xăh vei sơ đơ\ng đei kơ so# dro\ kăn oei hơ năp đei [et pơ gang vaccine. Mă lei, lơ\m kơ plăh rơ ne\h kon tơ\ hnam, bơ ngai me\ gô tơ [ơ\p [ơm lơ tơ drong j^ krê hơ mơt, lơ\m no\h đei [o#h hlo\h ‘no\h j^ tơ lu\h pham đơ\ng ro\ng rơ ne\h. Tơ dăh tơ [ơ\p [ơm tơ drong j^ âu, yua kơ oei hơ tăih kơ hnam pơ gang xăh, bơ ngai me\ gô đei hơ mơt kơ lôch lơ tơ dăh ư\h kơ đei kâp kư\u, găn pham tơ tom.  

Tơ\ hơ năp kơnh, kang [o# hnam pơ gang xăh Cư Pui hơ nơ\ng tu\n pran tơ drong jang tơ roi tơ băt, hơ to\k ‘lơ\ng đon hlo#h vao păng tơ pl^h đon ư\h kơ ‘lơ\ng đơ\ng kon pơ lei. Hơ nơ\ng năm ngôi tơ u\nh hnam, tơ tă ăn bơ ngai dro\ kăn băt hro#ih dôm tơ drong đei [o#h toe\nh rơ ne\h vă năm tơ\ hnam pơ gang xăh tơ tom. Hơ dai hăm ku\m tơ ge\ch yua jên đơ\ng 1,2 tơ drong jang [ơm tru\h tơ drong jang vei lăng jơ hngơ\m jăn bơ ngai me\ păng hơ io\h, tơ gu\m jên năm v^h vơ\t, so\ng sa ăn kơ dôm bơ ngai rơ ne\h kon tơ\ hnam pơ gang xăh vă tơ jur [iơ\ pu\ trăp mu\k drăm ăn kon pơ lei, pơ tru\t đe sư rơ\ih io\k hnam pơ gang xăh vă rơ ne\h kon, tang găn [iơ\ tơ drong rơ ne\h tơ\ hnam.

Dôm tơ drong krê mưh rơ ne\h kon tơ\ hnam

Rơ ne\h kon ‘no\h j^ 1 tơ drong tôch mơ mat păng krê hơ mơt, mă loi j^ tơ\ dôm tơ ring atăih yăih, an^h hơ tăih kơ hnam pơ gang. Rơ ne\h kon tơ\ hnam, bơ ngai me\ hăm nge athei tơ jră hăm dôm tơ drong krê kiơ? {ak si chuyên khoa 2 Hoàng Ngọc Anh Tuấn, Kơ dră khoa hơ met j^ ăl ăn Hơ io\h păng nge ‘nao rơ ne\h, Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên, roi tơ băt rơ đăh [iơ\ găh tơ drong ‘nâu, hơ pơi…

- {ak si ăi! Mưh rơ ne\h kon tơ\ hnam, me\ păng nge gô tơ [âp dôm tơ drong krê kiơ?

- {ak si Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Rơ ne\h kon tơ\ hnam ưh lăp [ơm ưh ‘lơ\ng truh jơ hngâm jăn nge đe\ch mă jơ hngâm pran kơ bơ ngai me\ ku\m ưh kơ ‘lơ\ng ‘năi. Lơ\m tơ drong hơ met j^ nhôn đa tơ [âp ‘no\h j^, j^ gơ\ hơ kâu tơ\ nge ‘nao rơ ne\h. Yoa mưh rơ ne\h tơ\ hnam, rim bơ ngai hio\ng io\k nge ưh đei ho\k ngăl. Mă 2 tơ mam hio\ng io\k nge, kăt klo\k, hum hơ met ăn nge ưh đei rơ go\h ‘lơ\ng, ưh đei pơ lôch pơ rang j^. Hăm bơ ngai me\, tơ drong đa [ôh lơ hlo\h j^ pham luh, đơ\ng ro\ng rơ ne\h, [ơm pơ rang j^ đơ\ng ro\ng kơ rơ ne\h, tơ dăh ưh đei hơ met tơ tom, pham hiong lơ ‘no\h bơ ngai me\ gô lôch hloi. ‘Ngoăih kơ ‘no\h tôch kơ krê tơ po\h lơ tơ drong j^ nai hai, bơ\n băt bơih jơ hngâm pran bơ ngai ‘nao rơ ne\h tôch rơ mơ\n, ưh kơ jăng dang đe dro\ kăn nai.

- Tơ drong răm đơ\ng j^ gơ\ hơ kâu tơ\ nge ‘no\h yă kiơ hă [ak si?

- {ak si Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Gơ\h pơ ma dôm ‘nu nge j^ gơ\ hơ kâu, tơ dăh j^ đei roi hre\nh ‘no\h j^ roi ăl. Hrei ‘nâu tơ\ khoa nhôn oei hơ met ăn 2 ‘nu nge j^ gơ\ hơ kâu. Đei nge hơ met hlo\h 1 khei bơih mă lei oei athei dui jơ hngâm hăm kơ măy đe\ch, 1 ‘nu nge nai ‘no\h dui jơ hngâm hăm kơ [inh oxy. Mă lei, mă bơ\n đ^ adrin do\ng đei nge ră bơih, mă lei tơ drong răm đơ\ng j^ oei đei đe\ch. Tơ drong răm âu tôch mơ mat, [ât lăp hơ kâu nge ưh kơ ‘lơ\ng thoi đe, nhen thoi j^ hơ ven lơ\m ‘ngok. Tơ drong ưh lăp pơm mơ mat tat ăn u\nh hnam lơ\m tơ drong vei rong đe\ch mă oei pơm pơ trăp truh tơ\ tơ pôl hai.

- Bơ ngai me\ oei hơ năp păng hnam tơ no\, mă loi j^ tơ\ tơ ring hơ tăih kơ hnam pơ gang athei kơ chăng truh tơ drong kiơ vă huei kơ rơ ne\h kơ dih tơ\ hnam?

- {ak si Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Găh tơ drong ‘nâu, kiơ\ inh đei 2 tơ drong kăl. M^nh j^ kăn [o# jang pơ gang. Khul âu athei adrin jang ‘lơ\ng tơ drong tơ roi tơ băt, jang hơ doi hăm kăn [o# vei lăng kơ so# măt bơ ngai pơm thoi yơ vă kon pơ lei băt, rơ ne\h kon tơ\ hnam j^ tơ drong krê, kơnh pơm ưh ‘lơ\ng truh jơ hngâm pran kơ bơ ngai me\ păng kon nge hai. Mă 2 ‘no\h hăm đe me\ păng hnam tơ no\, tơ drong kăl hlo\h j^ đon hlôh vao. ‘Ngoăih kơ so\ng xa tôm tơ mam, tep, pơ dơ\h, tơ drong năm khăm nge lơ\m klak kiơ\ khei j^ tơ drong tôch g^t kăl. Lơ\m khei ‘năr oei hơ năp, tơ dăh bơ ngai me\ [ôh tơ drong kiơ hl^ch ‘no\h athei jăh năm tơ\ hnam pơ gang hloi. Inh hơ pơi, hăm tơ drong hơ to\k đon hlôh vao ku\m hăm roi tơ băt ‘lơ\ng đơ\ng đe kăn [o# jang pơ gang tơ\ tơ ring gô găn tôch ai bơ ngai rơ ne\h kon kơ dih tơ\ hnam.

- & ah, bơ nê kơ ih [ak si hơ!

Thuem hăm Dơ\ng: Tơ blơ\