VOV4.Bahnar - Tơ drong ‘mi kial hơ bu\t đak lơ\p pơ dui đunh pơm ‘me# ‘mach cham char yua đơ\ng đak đơ\ng dôm an^h chă pơ yơ\ng, hơ n^h mong đak blai, jro\h ba ^ch, râm re\k, hơ kâu xem tơ rong… ‘Nâu j^ tơ drong hiôk vă kơ dôm kơ loăi pơ rang chek lar păng pơm j^ ăn kơ kon bơ ngai.

Đơ\ng ro\ng kơ ‘mi kial hơ bu\t đak lơ\p, cham char ar^h ‘me# ‘mach, 1,2 tơ drong j^ đoa tơ [ơ\p ‘no\h j^:  

J^ klak chro\h, j^ pơ rang trong klak:

Yua đơ\ng kon pơ lei athei yua đak ‘me# ‘mach, tơ mam sa đei pơ rang kơ na [ônh kơ j^ klak chro\h, j^ trong klak. Dôm tơ drong j^ nhen j^ klak chro\h, j^ klak ^ch rơ mă, thương hàn, pơ nhu\l tơ mam sa yua đơ\ng dôm kơ loăi pơ rang (E.coli, Campylobacter...).  Dôm tơ drong j^ nhen j^ klak, tơ dre\n ^ch, j^ klak chro\h… Bơ ngai j^ klak chro\h ku\m [ônh kơ tơ po\h đơ\ng bơ ngai âu tru\h tơ\ bơ ngai nai yua đơ\ng ngôi tơ je# ^ch đơ\ng bơ ngai j^. Dôm kơ loăi j^ âu ư\h kơ băt hro#ih, đei trong Chơ met, ăn oei hơ dro# tơ tom gô đei hơ mơt kơ tơ po\h jing pơ rang.

J^ pơ lo\ le\ch đe:

Cham char hngôm hơ yu\ih, ‘me# ‘mach, đak tơ\ng ‘no\h j^ tơ drong hiôk ăn kơ mur chek lar, yua thoi no\h j^ pơ lo\ le\ch đe tôch kơ [ônh kơ đei [o#h. J^ kơ [ônh kơ tơ po\h păng đei [o#h jơ\p jang. Pơ yan ‘mi kial hơ bu\t rim sơ năm hơ dai hăm ‘no\h ku\m jing pơ yan pơ rang j^ pơ lo\ le\ch đe tơ\ lơ tơ ring. Vă tang găn j^, rim hnam kăl kơ hu\t le# an^h chek lar đơ\ng mur, hơ met hu\t dôm tơ mam mong đak tơ\ng, pơ lôch klanh. Athei vei rơ go\h hnam oei păng jum dar an^h oei mă rơ go\h ‘ne\ kơ le# đak tơ\ng pơm an^h chek lar ăn kơ mur.  

J^ hơ nơ\k păng j^ trong dui jơ hngơ\m

Dôm năr ‘mi pơ dui đunh [ônh kơ pơm roi to\k dôm tơ drong j^ trong dui jơ hngơ\m. Bơ ngai đoa tơ [ơ\p hlo\h ‘no\h j^ bơ ngai kră, hơ io\h păng bơ ngai đei dôm tơ drong j^ đunh hơ met ư\h kơ klăih găh trong dui jơ hngơ\m. J^ đao tơ [ơ\p hlo\h ‘no\h j^ hơ lo\ng, hơ nơ\k. Tơ dăh ư\h kơ đei hơ met klăih hloi păng đei trong vei lăng so\ng sa kơ chơ\t bek ‘lơ\ng gô đei [o#h j^ jing j^ tơ so\h pơm mơ mat tat lơ\m hơ met j^.

Dôm tơ drong vă băt kơ đei j^ trong dui jơ hngơ\m ‘no\h: j^ hơ lo\ng mư\h luăn, khor hơ lo\ng, yu\h, kher [ơ\r, hie\n, hơ nơ\k, dui jơ hngơ\m mơ mat. Mư\h tơ [ơ\p dôm tơ drong j^ ‘nao tơ roi kơ pal, rim ‘nu bơ\n kăl kơ năm tơ\ hnam pơ gang vă hơ met, ve\h ver kơ đei [o#h krê hơ mơt.  

J^ măt [rê

J^ măt [rê ‘no\h j^ tơ drong j^ đoa tơ [ơ\t tơ\ pơ đ^ bơ ngai ‘lo\ păng hơ io\h ie\ hloi. J^ [ônh kơ j^ păng [ônh kơ đei [o#h jing pơ rang j^ tơ\ dôm an^h ư\h kơ rơ go\h, đak ư\h kơ vei lăng rơ go\h ‘lơ\ng. Lơ\m pơ yan ‘mi kial hơ bu\t, hơ yu\h to\ hngôm pơ jing tơ drong hiôk ăn kơ virus chek lar, kiơ\ ba ‘no\h j^ tơ drong athei yua đak kuey đei ‘me# ‘mach. ‘Nâu j^ dôm tơ drong tơm pơm ăn kơ so# bơ ngai j^ măt [rê to\k lơ lơ\m pơ yan ‘mi kial hơ bu\t.  

Dôm tơ drong j^ găh hơ kar

Đơ\ng ro\ng kơ pơ yan ‘mi, yua đơ\ng tơ drong pơm rơ go\h ư\h kơ ‘lơ\ng, cham char, đak đei ‘me# ‘mach păng mong răk lơ pơ rang pơm ăn j^. 1,2 tơ drong tơ drong j^ tơ\ hơ kar đoa tơ [ơ\p pơ yan ‘mi nhen: tơ sa hơ lam jơ\ng, ti, tơ [och, j^ lak, brông, đak sa jơ\ng ( yua đơ\ng pơ rang pơm ăn), pơ ko\ih đơ đik, pơ tôch…

J^ klơm E

J^ klơm E ‘no\h j^ tơ drong j^ tơ poh kiơ\ tơ mam sa, đak nhă. Lơ\m pơ yan ‘mi kial hơ bu\t đak lơ\p, râm re\k, đak ‘me# ‘mach ro đei dôm pơ rang pơm ăn j^, lơ\m no\h đei virus j^ klơm E, [ơm lơ\m đak yua.

J^ pơ lo\ hơ kar dreng

J^ pơ lo\ hơ kar dreng le\ch pham đơ\ng ro\ng kơ ‘mi kial hơ bu\t đak lơ\p yua đơ\ng pơ rang Leptospira pơm ăn, đei [ơm kơ tă tru\h đak hơ yô đơ\ng dôm kơ loăi kơ ne hơ nhăk pơ rang j^ Leptospira. Lơ\m păng đơ\ng ro\ng kơ ‘mi kial hơ bu\t đak lơ\p, tơ dăh tong hơ kâu, jơ\ng ti đunh lơ\m đak ‘no\h pơ rang Leptospira [ônh kơ mơ\t kiơ\ hơ kar lơ\m hơ kâu păng pơm ăn j^.

Trong tang găn j^ lơ\m păng đơ\ng ro\ng kơ ‘mi kial hơ bu\t đak lơ\p.

Đơ\ng ro\ng kơ ‘mi kial hơ bu\t đak lơ\p, kon pơ lei kăl kơ chăng pơm kiơ\ dôm trong tang găn pơ rang j^ đei [o#h:  

- So\ng sa rơ go\h:  Pơm kiơ\ sa s^n, nhă s^n, vei sơ đơ\ng rơ go\h tơ mam sa, hơ nơ\ng ôp jơ\ng ti hăm sơ [o\ng.

- Pơm rơ go\h đak yua:  Pơm kiơ\ kơ thao ôp, an^h mong đak, đak kuey, tơ mam mong đak păng yua dôm pơ gang hóa chất nhen cloramin B dăh mă pơ gang gar aquatabs vă pơm rơ go\h đak yua ăn pai go\, nhă păng hum hơ rao ‘nhao hơ pe\ch.

- Vei sơ đơ\ng rơ go\h cham char:  Pơm kiơ\ tơ drong kăl đak och tru\h dang yơ pơm rơ go\h cham char tru\h dang no\h, pơ du\ ako\m tơ mam pă yua, pơm rơ go\h jum dăr an^h hnam oei, pru\ih pơ gang hóa chất pơm rơ go\h cham char vă tang găn hơ mơt kơ đei [o#h pơ rang j^.

- Vei rơ go\h hơ kâu jăn, yua tơ mam vei lăng mư\h pơm rơ go\h cham char, ‘ne\ kơ ngôi tơ je# hăm pơ rang j^.  

-  Mư\h đei [o#h j^ kăl kơ năm hloi tơ\ hnam pơ gang vă khăm păng hơ met j^. Jang hơ dai ‘lơ\ng hăm an^h jang pơ gang vă tơ tom chă [o#h păng tang găn dôm pơ rang j^ tơ po\h nhen j^ klak chro\h, j^ măt [rê, j^ trong dui jơ hngơ\m, đak sa jơ\ng, hơ nơ\k, mă loi ‘no\h kăl kơ tang găn pơ rang j^ klak chro\h, thương hàn...

                                                                                    Thuem tơ blơ\