VOV4.Bahnar - Io\k đơ\ng bơ ngai mă blu\ng j^ HIV đei chă [ôh sơ năm 1990, truh sơ năm 2020, Việt Nam đ^ đei 30 sơ năm tơ jră hăm tơ drong j^ HIV/AIDS. Tơ drong j^ ‘nâu hlôi pơm ăn kơ triu ‘nu bơ ngai lôch, jing tơ drong hli pơ ngơ\t đơ\ng lơ unh hnam bơ ngai Việt, mă loi hăm lơ dro\ kăn ưh pu\n tơ po\h j^ HIV, tơ drong pơm me\ kiơ\ yang tă, jing hiong le# yoa tơ drong j^ ‘nâu. Mă lei, hăm tơ drong jang to\k đơ\ng an^h jang pơ gang, hrei ‘nâu, đe dro\ kăn tơ po\h j^ HIV gơ\h hơ năp păng rơ ne\h kon sơ đơ\ng, pran jăng nhen rim dro\ kăn nai tơ dăh băt trong hơ met j^ hrôih, tang găn j^ HIV tơ po\h đơ\ng me\ năm tơ\ kon.

HIV ‘no\h j^ hơ năn đe chih kơ đeh 1 kơ loăi virus (Human Immunodeficiency Virus) phă an^h tang găn j^ lơ\m hơ kâu jăn. Tơ dăh bơ ngai tơ po\h HIV ưh đei hơ met, virus chek lar tôch hre\nh, phă pơ đ^ an^h tang găn j^ lơ\m hơ kâu jăn, năm truh tơ drong j^ AIDS păng lôch răm. 

HIV tơ po\h đơ\ng bơ ngai năm tơ\ bơ ngai kiơ\ 3 trong tơm đei: trong pham, ngôi băl păng đơ\ng me\ tơ po\h tơ\ kon lơ\m khei ‘năr hơ năp păng rơ ne\h, ăn kon mo\m. Kiơ\ kơ so# chih jo#, mưh đei 100 ‘nu bơ ngai me\ hơ năp tơ po\h HIV ‘no\h gô rơ ne\h đei 30 ‘nu nge j^ HIV. Bơ ngai me\ tơ po\h HIV gơ\h pơm tơ po\h j^ ăn kon kiơ\ 3 jăl khei thoi âu:

- Mưh hơ năp: HIV đơ\ng me\ tơ po\h tơ\ kon kiơ\ klo\k nge mât tơ\ hơ kâu đơ\ng hrôih, [ât nge oei ie\, [ât lăp đơ\ng nge ‘nao 8 gie\ng. Đei dang 17 – 25% nge tơ po\h j^ HIV kơ plăh khei ‘năr âu.

- Mưh rơ ne\h, HIV tơ po\h kiơ\ đak d^k d^r păng pham bơ ngai me\ j^ HIV mât lơ\m hơ kâu nge. Đei dang 50 – 60% nge tơ po\h j^ HIV kơ plăh khei ‘năr âu.

- Mưh ăn kon mo\m, HIV gơ\h tơ po\h kiơ\ đak to\h me\ mă ưh ‘no\h kiơ\ rơ ka [ât to\ng to\h me\ mât tơ\ hơ kâu jăn nge. Đei dang 15 – 25% nge tơ po\h HIV kơ plăh khei ‘năr âu. Yoa thoi no\h, đ^ đăng dro\ kăn j^ HIV đei tơ tă athei rơ ne\h kon kiơ\ đơ\ng răih păng ăn kon mo\m đak to\h tơ\ ‘ngoăih.

Kiơ\ đe [ak si chuyên khoa, kơ so# nge tơ po\h HIV đơ\ng me\ gô jur lơ, [ât lăp lăp đei 1% đe\ch tơ dăh bơ ngai me\ kơ chăng, pơm kiơ\ hrôih dôm trong hơ met, tang găn j^ HIV tơ po\h đơ\ng me\ năm tơ\ kon. Tơ drong khăm hơ len j^ HIV đei tơ tă ăn rim dro\ kăn lơ\m sơ năm oei rơ ne\h kon mư\h ‘me\h chă kon, mă lei, tơ\ đe dro\ kăn [ônh tơ po\h j^ hlo\h nhen bơ ngai te\ch hơ kâu, bơ ngai đei lơ pơ yô ‘no\h roi kăl hlo\h dơ\ng. Pơ gang hơ met j^ HIV (ARV) gơ\h găn tơ drong chek lar đơ\ng virus HIV. Virus lơ\m hơ kâu bơ ngai me\ roi to\ se\t tơ drong krê j^ tơ po\h tơ\ kon roi jur. Yoa thoi no\h, hơ met j^ HIV roi hrôih ‘no\h kơ so# nge rơ ne\h hmă ưh đei j^ roi lơ. Hăm đe dro\ kăn hlôi băt kơ dih kâu đei j^ HIV, mưh oei chă kon athei ap^nh hơ len [ak si hơ met j^ ‘mơ\i.

{ak si Huỳnh Thị Hồng Sinh, khoa tang găn j^ HIV/AIDS, An^h vei lăng tơ drong j^ jăn Dak Lak ăn tơ băt: “Hmă hmă bơ ngai j^ hơ met hlo\h 1 sơ năm ‘no\h hơ kâu jăn sơ đơ\ng, set hơ len virus [ôh ưh kơ lơ, pơm kiơ\ ‘lơ\ng trong hơ met j^, ưh đei dơ\ng tơ drong j^ tơ po\h nai ‘no\h kơ plăh âu gơ\h chă kon. Kơ plăh ây, tơ drong tơ po\h j^ HIV đơ\ng me\ năm tơ\ kon lăp hui đe\ch, dang 0,2% đe\ch. Đ^ đăng dro\ kăn adrol kơ hơ met yoa pơ gang thoi yơ ‘no\h mưh hơ năp oei huch pơ gang thoi no\h đe\ch, pơm kiơ\ ‘lơ\ng trong hơ met, ưh đei tơ plih pơ gang kiơ.”

Đơ\ng ro\ng kơ rơ ne\h đơ\ng 6-12 jơ, nge đei ăn yoa pơ gang hơ met j^ HIV pơ dui đunh đơ\ng 4-6 gie\ng đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h. Tơ drong yoa pơ gang roi hrôih roi ‘lơ\ng, tơ drong tơ gu\m tang găn j^ HIV đơ\ng me\ tơ po\h tơ\ kon. Lơ\m khei ‘năr yoa pơ gang, nge hơ nơ\ng đei set hơ len pham vă gơ\h băt hăm tơ po\h j^ HIV dăh mă ưh. Đơ\ng ro\ng kơ set hơ len to\ se\t hlo\h ‘no\h 2 ‘măng, tơ dăh nge ưh đei j^ HIV ‘no\h ưh kăl yoa pơ gang dơ\ng bơih. Tơ dăh đei j^, nge athei yoa pơ gang truh đ^ jơ hnơr.

Kiơ\ [ak si chuyên khoa, dang ei pơ gang hơ met j^ HIV tôch s^t kơ tang hăm nge. Mă lei, tơ drong pơm kiơ\ trong hơ met ‘nao ‘no\h j^ tơ drong tôch mơ mat. Yoa thoi no\h, đe me\ [ă athei đei đon adrin, kăl hlo\h j^ athei đei jơ hngâm đon ‘mêm ăn kơ kon vă gơ\h tơ gu\m ăn nge klăih đơ\ng tơ drong j^. Tơ dăh đei yoa pơ gang tro\ kơ liêu, tro\ jơ năr hơ găt, hơ nơ\ng lơ\m jơ hnơr arih, ‘no\h nge gơ\h tih vơ\ ‘lơ\ng păng đei jơ hngâm đon hiôk hian nhen thoi đe hơ io\h nai.

M^nh ‘nu bơ ngai me\ ưh pu\n tơ po\h j^ HIV, tơ drong hơ pơi ‘me\h tih hlo\h đơ\ng đe sư ‘no\h rơ ne\h đei 1 ‘nu nge pran jăng, huei đei j^ jăn kiơ. Tơ drong ‘no\h gơ\h đei tơ dăh bơ ngai me\ pơm kiơ\ trong trong hơ met j^ đơ\ng [ak si. {ak si Huỳnh Thị Hồng Sinh, tơ\ khoa tang găn j^ HIV/AIDS, An^h vei lăng tơ drong j^ jăn Dak Lak pơ ma hơ dăh:

“Bơ ngai j^ HIV pơ ma atu\m păng đe dro\ kăn hơ năp pơ ma adro#, vă hơ met tang găn j^ HIV tơ po\h đơ\ng me\ năm tơ\ kon đei jơ nei ‘lơ\ng, mă 1 dro\ kăn ‘no\h athei băt hrôih tơ drong tơ po\h j^ HIV đơ\ng kơ dih. Mă 2, athei hơ met hrôih. Mă 3 athei pơm kiơ\ trong hơ met j^ mă ‘lơ\ng hlo\h. Vă akhan athei huch pơ gang tro\ jpơm tôm kơ liêu mă hơ nơ\ng; pơm kiơ\ năr hơ găt khăm hơ len; pơm kiơ\ năr set hơ len pham thoi no\h sư gơ\h đei jơ nei ‘lơ\ng.”

Pơm me\ j^ yoa yang song ăn bơ ngai dro\ kăn, yoa thoi no\h, dôm bơ ngai ưh pu\n tơ po\h tơ drong j^ krê hơ mơt âu le# lao đon, kuă pơ ngơ\t truh hơ kâu jăn kơ dih mă athei năm chă an^h jang pơ gang juăt hơ met tơ drong j^ ‘nâu vă gơ\h io\k đei nơ\r roi tơ [ôh, tơ gu\m găh pơ gang. Tơ dăh pơm kiơ\ ‘lơ\ng trong hơ met, dro\ kăn tơ po\h j^ HIV oei gơ\h rơ ne\h đei kon pran jăng ‘lơ\ng, tih vơ\, djơ\ ‘lơ\ng găh hơ kâu jăn ku\m nhen jơ hngâm đon thoi đe hơ io\h hmă, ưh đei tơ drong j^ nai ‘năi.

Hơ met hăm pơ gang ARV dang ei ‘no\h j^ trong hơ met ‘lơ\ng hlo\h tơ gu\m bơ ngai j^ HIV ar^h pran păng sot. Mă lei vă đei io\k yua ‘lơ\ng lơ\m hơ met hăm pơ gang ARV, bơ ngai j^ HIV kăl kơ hơ drin pơm kiơ\ trong hơ met j^. Vă đei dơ\ng kơ tơ\ng ang găh tơ drong ‘nâu, gru\p ch^h kơ tơ\ng ang hlôi đei jơ pơ ma dơ nu\h hăm [ak si Huỳnh Thị Hồng Sinh, khoa hơ n^h tang găn j^ HIV/AIDS – Hơ n^h vei lăng j^ jăn Dak Lak.

-{ak si ^h tơ roi tơ băt tơ drong tơm đơ\ng tơ drong hơ met hăm pơ gang ARV hăm bơ ngai j^ HIV ‘no\h kiơ? Păng tơ drong hơ met hăm pơ gang ARV hro#ih đei yua kiơ hăm bơ ngai j^?

-{ak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Tơ drong tơm đơ\ng tơ drong hơ met hăm pơ gang ARV hăm bơ ngai j^ HIV, mă blu\ng ‘no\h sư tang găn tơ drong chek lar păng iung lanh đơ\ng vi rus HIV lơ\m hơ kâu bơ ngai. Mă 2 ‘no\h hơ to\k tơ drong pran đơ\ng hơ kâu jăn. Yua kơ vi rus HIV mư\h mơ\t lơ\m hơ kâu bơ ngai gô tơ dru\t tế bào T-CD4, ‘nâu j^ tế bào ư\h kơ đei tơ drong j^ đơ\ng hơ kâu jăn. Mư\h kơ loăi vi rus âu phă pơ răm đ^ tế bào T-CD4 gô hơ nhăk tru\h tơ jur tơ drong ư\h kơ đei j^. Tơ drong hơ met hăm pơ gang ARV hro#ih đei pơm tôch kơ g^t kăl hăm bơ ngai j^ HIV. Tơ drong mă blu\ng ‘no\h pơm tơ jur hơ mơt kơ đei j^ ăl ăn bơ ngai j^. Mă 2 ‘no\h pơm tơ jur tơ drong tơ po\h đơ\ng bơ ngai âu tơ\ bơ ngai nai, pơ t^h gia nhen klo kăn, bơ ngai hưch, dôm bơ ngai vang [et hơ dai jru\m. Mă pêng ‘no\h tơ jur hơ mơt kơ tơ po\h đơ\ng me\ tơ\ kon. ‘No\h j^ 3 tơ drong đei yua tơm mư\h hơ met hăm pơ gang ARV hro#ih, yua thoi no\h bơ ngai j^ kăl kơ hơ met roi hro#ih roi ‘lơ\ng.

-Dang yơ bơ ngai j^ HIV gơ\h hơ met hăm pơ gang ARV. Vă hơ met hăm pơ gang ARV đei io\k yua, bơ ngai j^ HIV kăl kơ pơm kiơ\ dôm tơ drong kiơ hă [ak si?

-Bác sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh: Kiơ\ kơ tơ drong hơ găt hơ drol sơ\ ‘no\h tế bào T-CD4 hơ la kơ 500 tế bào/mm3 ‘no\h mă đei athei hơ met hăm pơ gang ARV. Mă lei hrei ‘nâu, pơ tơm đơ\ng sơ năm 2017 ‘no\h đ^ đăng dôm bơ ngai j^ mư\h hơ len lăng pham băt hơ dăh đei j^ HIV ‘no\h gô ăn tơ mơ\t lơ\m hơ met hăm pơ gang ARV hloi, đơ\ng ro\ng kơ jang kiơ\ 1 kơ so# hơ len lăng nhen klơm, plei le\n, pham. ‘No\h j^ đei [o#h đơ\ng bơ ngai hmă. Oei hăm dôm bơ ngai đei dôm tơ drong j^ pơ chu\ng nai nhen hie\n hiang, j^ klơm B,C ‘no\h gô hơ met j^ pơ chu\ng đang ‘mơ\i mă hơ met hăm pơ gang ARV. Hăm dro\ kăn oei hơ năp, mư\h pơ long lăng HIV chă [o#h [lep hăm tơ drong j^ ‘no\h ư\h kơ kăl hơ len lăng kiơ dơ\ng mă ăn hơ met hăm pơ gang ARV hloi. Đơ\ng ro\ng kơ hơ len lăng dơ\ng mư\h kơ đei [o#h j^ ‘no\h pơ dơ\h kơ hơ met, oei tơ dăh [lep hăm j^ ‘no\h hơ met dơ\ng.

Đ^ đăng dôm bơ ngai j^ hơ met hăm pơ gang ARV kăl athei pơm kiơ\ hơ met ‘lơ\ng. Yua kơ ‘nâu ư\h kơ s^ pơ gang hơ met j^ mă jing pơ gang tơ jră vi rus, yua thoi no\h mư\h đei pơ gang mơ\t lơ\m kơ hâu ‘no\h sư mă tơ jră đei vi rus ư\h kơ iung ranh. Pơm kiơ\ hơ met ‘lơ\ng ‘no\h đei 3 trong: mă mônh ‘no\h pơm kiơ\ găh athei yua pơ gang. Pơm kiơ\ găh pơ gang ‘no\h j^ athei huch [lep pơ gang, [lep kơ liêu, [lep jơ, [lep trong păng huch hơ nơ\ng đ^ chăl ar^h. Mă 2 ‘no\h pơm kiơ\ găh năr hơ len lăng, vă khan ‘no\h j^ 6 khei athei hơ len lăng pham, klơm, plei le\n, tế bào TCD4 păng hơ len lăng kơ so# vi rus. Mă 3 ‘no\h năm khăm dơ\ng [lep năr pơ kă. Pơ t^h gia [ak si ăn 1 khei huch pơ gang ‘no\h [lep năr io\k pơ gang athei năm khăm, gơ\h năm khăm hro#h 1 năr dăh đơ\ng ro\ng 1 năr.

-Tơ dăh ư\h kơ pơm kiơ\ hơ met ‘no\h bơ ngai j^ HIV gô tơ [ơ\p tơ drong răm kiơ hă [ak si?

-Bác sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh: Tơ dăh pơm kiơ\ hơ met ‘lơ\ng ‘no\h kơ so# tơ jră pơ gang tôch kơ lơ. Yua kơ ‘nâu j^ pơ gang tang găn tơ drong iung lanh păng chek lar đơ\ng vi rus, yua thoi no\h tơ dăh ư\h kơ đei pơ gang ‘no\h vi rus gô hơ nơ\ng chek lar păng jing kơ loăi vi rus tơ jră pơ gang, yua thoi no\h kơ loăi pơ gang pơ gang jăl 1 ư\h pă đei yua. Lơ bơ ngai hu\t hơ met, đơ\ng ro\ng 1 khei ‘năr hơ lơ\k dơ\ng ‘no\h hơ mơt kơ tơ jră pơ gang tôch kơ lơ, tơ drong tơ pl^h j^ ăl tôch kơ hre\nh. Hăm trong hơ met jăl 1 ‘no\h tôch kơ [ônh, 1 năr bơ ngai j^ lăp kăl kơ huch 1 găr pơ gang mă lei hăm trong hơ met jăl 2 ‘no\h jên hơ met lơ [iơ\, yua pơ gang lơ [iơ\, 1 năr athei yua 2 ‘măng păng mơ\ng kiơ\ lơ\m rim bơ ngai, 1 ‘măng [ơ\t lăp ‘no\h 4 tru\h 5 găr.

Tơ dăh bơ ngai j^ pơm kiơ\ hơ met ‘lơ\ng ‘no\h jơ hngơ\m jăn đe sư tôch kơ ‘lơ\ng. Đei lơ bơ ngai j^ [ơ\t năm tơ\ âu to\k bo\k tơ\ jăl 3,4 vă khan ‘no\h j^ đei lơ tơ drong j^  mă lei đơ\ng ro\ng kơ pơm kiơ\ hơ met ‘lơ\ng, huch pơ gang ARV hơ nơ\ng ‘no\h jơ hngơ\m jăn gô tơ pl^h tơ\ jăl 1, vă khan lei lăi nhen bơ ngai hmă, tế bào T-CD4 tôch kơ lơ, đe sư ku\m lei lăi nhen dôm bơ ngai hmă nai, [ơ\t lăp oei pran hlo\h, ư\h kơ đei dôm tơ drong j^ nai.

Dơ\ng hăm Thuem: Tơ blơ\