VOV4.Bahnar - Hơ io\h mư\h rơ ne\h tru\h [ơ\t 5 sơ năm, tơ drong pran tam mă tôm, ư\h kơ ke\ kơ na [ônh kơ đei j^ lơ tơ drong j^ tơ po\h. Lơ lơ\m kơ so# dôm tơ drong j^ âu dang ei tam mă đei pơ gang hơ met klăih kơ na hơ mơt kơ lôch mư\h đei j^ tôch kơ lơ. Kơ l^h thoi no\h, [et bơ\ng ‘no\h j^ trong ‘lơ\ng hlo\h tơ gu\m hơ io\h tơ jur tơ drong hơ mơt kơ đei j^.

{et bơ\ng ‘no\h j^ yua pơ gang vaccine kiơ\ trong [et dăh mă huch, vă tơ gu\m hơ kâu pơ jing đei tơ drong pran, tơ jră plơ\ 1,2 tơ drong j^ tơ po\h.  

Sơ năm 1985, An^h tơm vei lăng găh jang pơ gang hlôi tơ le\ch jang tơ drong jang [et bơ\ng pơ\ih să tơ\ đ^ đăng rim tơ ring lơ\m te\h đak, pơ gơ\r [et đe\ch 1,2 kơ loăi pơ gang vaccine ăn kơ hơ io\h đơ\ng ‘nao rơ ne\h tru\h 36 khei, dro\ kăn oei hơ năp păng dro\ kăn lơ\m sơ năm rơ ne\h, đơ\ng 15-35 sơ năm. Tơ drong jang [et bơ\ng pơ\ih să đei lăng ‘no\h j^ 1 lơ\m dôm tơ drong jang pơ gang hơ nhăk ăn io\k yua ‘lơ\ng hlo\h, hlôi vei lăng ăn kơ hre\ng triệu hơ io\h ư\h kơ đei j^ dăh mă lôch yua đơ\ng dôm tơ drong j^ tơ po\h krê hơ mơt. Mă hơ dăh, gơ nang đơ\ng [et bơ\ng, j^ chu\ ( đei tơ ring krao j^ gro\nh le\ch t^h) hlôi đei ke\ tang găn lơ\m jơ\p apu\ng ple\nh te\h đơ\ng sơ năm 1979.  Việt Nam ku\m hlôi io\k đei jơ nei tang găn ke\ j^ jo jăn đơ\ng sơ năm 2000, tang găn j^ jo jăn tơ\ nge ‘nao rơ ne\h lơ\m sơ năm 2005.

Dang ei đei 10 kơ loăi pơ gang vaccine đei [et lơ\m tơ drong jang [et bơ\ng pơ\ih să vă tang găn dôm tơ drong j^: J^ klơm B, hie\n hiang, bạch hầu, hie\n ie\r, jo jăn, J^ tơ so\h păng j^ ‘ngok đu\h yua đơ\ng Hib, Gro\nh – Rubella, j^ ‘ngok Nhật Bản B.  ‘Ngoăih kơ ‘no\h tơ\ 1,2 tơ ring đei krê hơ mơt lơ oei đei yua pơ gang vaccine tang găn j^ thương hàn păng j^ klak chro\h.

Tơ\ de#h char Dak Lak, rim sơ năm đei dang hlo\h 600.000 jru\m [et đei [et lơ\m tơ drong jang [et bơ\ng pơ\ih să. Kiơ\ tơ roi tơ băt đơ\ng An^h jang pơ gang tang găn j^ jăn de#h char Dak Lak, lơ sơ năm kơ âu, gơ nang đơ\ng jang ‘lơ\ng tơ drong jang hơ len lăng tơ jră đơ\ng ro\ng kơ [et kơ na kơ so# [et bơ\ng tôm ling lang io\k đei đơ\ng 90% tơ\ kơ pal. Mă đơ\ng hlôi đei 1,2 ‘nu bơ ngai tơ jră kơ tang đơ\ng [et mă lei hlôi đei hơ met tơ tom păng ư\h kơ le# hiong răm kơ tang ăn hơ io\h.

Dôm tơ drong athei kơ chăng mưh ba hơ io\h năm [et pơ gang bơ\ng j^

Kiơ\ nơ\r tơ tă đơ\ng an^h jang pơ gang, đ^ đăng nge, hơ io\h mưh rơ ne\h athei [et pơ gang bơ\ng j^ vă vei lăng jơ hngâm pran ăn kơ dih kâu păng tơ pôl. Mă lei vă tơ jră hăm pơ gang blơ\ đơ\ng ro\ng kơ [et bơ\ng j^, vei lăng ‘lơ\ng ăn đe nge, đei m^nh [ar ‘nu bơ ngai ưh gơ\h [et, mă ưh ‘no\h athei pơ dui năr [et đơ\ng ro\ng dơ\ng.

{ak si Trịnh Quang Trí, ăn tơ băt dôm bơ ngai ưh tam gơ\h [et pơ gang bơ\ng j^ tơ\ hơ la âu:

-Nge gơ\ hơ kâu, dreng drơt, đei [ôh pơ gang blơ\ lơ\m ‘măng [et adrol ki mưh [et pôm kơ loăi vắc xin. 

-Nge ưh hiôk lơ\m hơ kâu jăn (j^ găh trong dui jơ hngâm, trong huan, rơ mơ\n plei nuih, plei len, klơm ưh kơ pran jăng....)

-Nge oei yoa dôm kơ loăi pơ gang đei lơ\m nơ\r hơ găt ưh gơ\ng [et bơ\ng j^.

Dôm bơ ngai âu tơ dăh [et tôch hơ mơt đei pơ gang blơ\, pơ joă truh tơ drong erih kơ đe nge, hơ io\h kơ na ưh kơ gơ\h [et. Oei hăm nge j^ plei nuih đơ\ng ‘nao rơ ne\h hlôi đei răih hơ met bơih ‘no\h đe me\ [ă athei ba kon năm [et tơ\ dôm an^h jang pơ gang đei tôm kơ măy hơ len năng đơ\ng ro\ng kơ [et vă vei lăng ‘lơ\ng ăn nge.

{ak si Trịnh Quang Trí, roi tơ [ôh, me\ [ă athei lăng hơ len hơ kâu jăn nge vă gơ\t, pơ dơ\h ‘mơ\i tơ drong [et pơ gang bơ\ng j^ hăm dôm bơ ngai thoi âu:

- Nge, hơ io\h j^ pơ lo\, mă loi hăm dôm tơ drong j^ rơ ka đuh.

- Nge, hơ io\h yuh ≥ 37,5°C mă ưh ‘no\h hơ kâu tơ ngie\t hơ la kơ ≤ 35,5 °C

- Nge, hơ io\h rơ ne\h ưh tôm khei dăh mă trăp hơ la kơ 2000g.

- Nge, hơ io\h oei yoa m^nh [ar kơ loăi pơ gang đei lơ\m nơ\r hơ găt kâm [et mưh oei yoa kiơ\ tơ drong jang [et bơ\ng j^.

Hrei ‘nâu, tơ\ dôm Hnam pơ gang xăh, phương pơ gơ\r [et pơ gang bơ\ng j^ pơih xă kiơ\ gie\ng, kiơ\ khei. Yoa thoi no\h, nge tam mă đei [et pơ gang ‘măng adrol ki, athei [et hơ lơ\k dơ\ng đơ\ng ro\ng kơ nge đei jơ hngâm jăn sơ đơ\ng. 

{ak si Trịnh Quang Trí tơ tă hăm dôm tơ drong krê hơ mơt, nhen đơ\ng ko\ vơnh kăp mă đơ\ng nge oei ưh kơ hiôk lơ\m hơ kâu athei pơ dơ\h [et pơ gang bơ\ng j^ ră mă lei athei [et Vaccine tang găn j^ vơnh hloi păng athei đei vei lăng năng tông tơ\ dôm hnam pơ gang đei tôm kơ măy khăm hơ len.

Oei đe nge, hơ io\h đei ich chroh, hie\n, hơ drap mă lei ưh kơ đei yuh, hơ io\h hơ ke\ hơ kong; hơ io\h [ơm pơ gơ\n mă lei ưh kơ dêh… ‘no\h me\ [ă athei ba kon năm [et pơ gang bơ\ng j^ mă tro\ năr.

Rim kơ loăi Vaccine đei [et hơ lơ\k dơ\ng ngăl. Mă lei, đei m^nh kơ so# me\ [ă hlôi hu\t le# tơ drong ‘nâu. Pơ ma găh tơ drong [et pơ gang pă ‘măng dơ\ng âu, [ak si Trịnh Quang Trí ăn tơ băt, m^nh [ar Vaccine mưh [et sư pơm ‘lơ\ng ăn tơ drong tơ jră j^, mă lei đơ\ng ro\ng m^nh khei ‘năr, tơ drong s^t kơ tang đơ\ng pơ gang roi jur, yoa thoi no\h athei [et hơ lơ\k dơ\ng pă ‘măng vă hơ to\k tơ drong tang găn j^. Oei đei m^nh [ar tơ drong nai dơ\ng, pơ rang j^ tơ plih, pơ tih gia nhen pơ rang j^ hơ nơ\k, hơ drap kơ na athei [et plơ\ng dơ\ng.

{et Vaccine jing dang tơ mât m^nh tơ mam hl^ch lơ\m hơ kâu jăn. Yoa thoi no\h, rim hơ kâu jăn nge, hơ io\h đei trong tơ jră hăm Vaccine pha ra băl. Mă lơ ‘no\h tơ jră lăp ai đe\ch nhen pơ ‘ngie\h, j^ [ât an^h [et, yuh [ơ [iơ\, lap, j^ hơ kâu, ưh ‘me\h so\ng xa...

{ak si Trịnh Quang Trí tơ tă: “Mưh [ôh nge, hơ io\h pơ ‘ngie\h, j^ [ât an^h [et, me\ [ă le# kơ pik yâu, dăh mă klơ\p tơ mam kiơ [ât an^h âu. Yoa tơ drong ‘nâu [ônh pơm tơ le\ch rơ ka đuh, tôch hơ mơt hăm nge. ‘Nâu j^ tơ drong đei hmă đơ\ng ro\ng kơ [et păng đơ\ng 1 truh 2 năr đơ\ng ro\ng kơnh sư đ^ kơ dih. Hăm nge, hơ io\h yuh, me\ [ă gơ\h tơ huch ăn pơ gang tơ jur yuh ăn sư.”

Găh no\h dơ\ng, hăm nge athei ăn sư mo\m mă lơ [iơ\ mă ưh ‘no\h nhă đak lơ [iơ\ hăm đe hơ io\h. Adrol păng đơ\ng ro\ng kơ [et gơ\h ăn hơ io\h xa [e\ng, keo vă đe sư hiôk jơ hngâm, huei gan hli.

Hui nge, hơ io\h đei pơ gang blơ\ dêh lơ\m dang 30 pơ n^t dăh mă 24 jơ đơ\ng ro\ng kơ [et. Đe me\ [ă athei lăng truh dôm tơ drong nhen: yuh to\ hlo\h 39 đo# C, gơ\ hơ kâu, nhâm đunh, hơ kâu dreng drơt, dui jơ hngâm mơ mat… [ôh thoi no\h athei jăh chơ ba hơ io\h năm tơ\ hnam pơ gang hloi.

Rim kơ loăi Vaccine xin mưh vă [et bơ\ng j^ hlôi đei hơ len năng tơ drong sơ đơ\ng păng s^k kơ tang đơ\ng sư bơih, mă lei ku\m oei đei mơ\n nge, hơ io\h đei pơ gang blơ\ ăl đơ\ng ro\ng kơ [et Vaccine. Mă lei, ưh kơ s^ yoa dôm tơ drong hui kơ đei thoi no\h mă me\ [ă kuă, ưh chu chông ba kon năm [et. Kơ lih yoa tơ dăh ưh đei [et tôm pơ gang bơ\ng j^ păng [et ưh tro\ năr ‘no\h nge, hơ io\h [ônh tơ po\h lơ tơ drong j^ hơ mơt, [ât lăp pơm truh lôch răm hloi, mă ưh ‘no\h pơm kơ ne# truh tơ drong tih vơ\ tơ\ hơ kâu jăn păng kơl ‘ngok.

Thu Huế-Đình Thi: Chih

Dơ\ng hăm Thuem: Tơ blơ\