VOV4.Bahnar - Et xoi krao hơnăn (nơ\r Êđê krao noh Mprăp yun, dang et hơto\k pơhngol – krao hơnăn) j^ tơdrong et xa athei pơgơ\r lơ\m khôi et xoi kơ hnưr erih kơ bơngai Êđê. Tơdrong et xoi đei pơgơ\r [ônh đe\ch, mă lei kăp g^t hloh hăm rim tơ ‘ngla bơngai. Kon pơlei Êđê lui [ơ\t et xoi krao hơnăn, [ok hơ ioh gô đei yang hơpang pring vei, grăng pran, ho\k pơhrăm rơgei tơnăp hloh.  

             Bơngai Ê Đê et xoi krao hơnăn ăn hơ ioh lăp 1 năr đơ\ng ro\ng đei rơneh. Kơlih đe kơche\ng, hơ ioh ‘nao rơneh tam đei pơhngol noh athei et xoi krao hơnăn, krao pơhngol ăn hơ ioh roi hrôih roi ‘lơ\ng. Unh hnam rơih io\k lơ hơnăn lơ\m kơtum kơto\ng đơ\ng yă [ok găh [ă găh me\, hơnăn kơ dôm bơngai rơgei, đei kon pơlei lui yom, đei đon bơnôh dơnưp ‘lơ\ng... vă krao ăn bơngai hơ ioh.      Bơngai Êđê pơgơ\r et xoi krao hơnăn ăn kon tôch kăp g^t. Et xoi krao hơnăn đei pơgơ\r ăh pơhê hrôih [ơ\t ‘năr ‘nao le\ch vă krao apinh đei tơdrong ‘lơ\ng truh hăm bơngai hơ ioh. Tơmam xoi tơbeh đei minh tơm xik, minh pôm ier (mưh hơ ioh drăkăn noh đe [uh ier hơkăn, mưh hơ ioh dro\nglo noh đe [uh ier tơmông), minh pôm pro (to\t hăm ‘long mam), minh pôm rơya păng hla kơtao dăh mă hla ôi (oei đon đak ngom pơgê hrôih); đak hơnguă đei lăng jing pơhngol yă [ok dơnơm, (gô mơ\t lơ\m hơkâu jăn bơngai hơ ioh ‘nao rơneh tam mă đei pơhngol). ‘Nguaih kơ noh, mưh hơ ioh drăkăn, unh hnam oei hơmo\ không tanh hăm tơdrong hơpơi vă ăh tih vơ\r hơ ioh âu gô rơgei găh tơdrong tanh brai vai khăn; Mưh hơ ioh noh dro\nglo, unh hnam ‘măn ăh tơmam xoi tơbeh minh pôm hră, hăm tơdrong ‘meh vă tơdăm tih vơ\ gô prăn jăng vă vei vêr unh hnam, pơlei pơla.

Truh ăh jơ xoi tơbeh, [ok hơ ioh đei đe tơhu\m rơgoh ‘lơ\ng, văr khăn tơno\ tơ[^ch ăh jih kơxêng ‘măn tơmam xoi vă chă xoit ơbeh. {ơ\t âu, pơjâu xoi yang pơtơm tơdrong xoi tơbeh kơ po. Pơjâu hơvơn tôm yang hơpang, yă [ok dơnơm vih et tơdrô, xa ‘nhe\m, tơgu\m ăn bơngai hơ ioh xa ph^, vơ\ ‘lơ\ng, ưh đei trek nge\ng. Pơjâu xơkơ\t truh hơnăn mă yơ, [ok hơ ioh ưh đei nhơ\m mă [ôh muh măt rơhal noh unh hnam gô io\k hơnăn mă io\k vă krao ăn bơngai hơ ioh. Ăh xoi tơbeh đang, pơjâu hơnhơl che\p pro chu\ tơ\ đak ngom pik ăh [ơ\r bơngai hơ ioh, păng ‘me klơm ier hăm tơdrong hơpơi ăn bơngai hơ ioh tih vơ\ gô kh^n kuan pran jăng mă tơjra#m tơnap tap duh ưh kơ gleh lap lao đon.

Đơ\ng ro\ng et xoi đang, tôm unh hnam atu\m hăm pơjâu xoi tơbeh păng pơjâu hơnhơl atu\m xo\ng por, xa ‘nhe\m ier, et tơdrô ge. Kră pơlei Aê Lệ, tơ\ pơlei Sah B, xăh Ea Tul, apu\ng Chư\ Mgar, dêh char Dak Lak ăn tơbăt, lơ\m hnưr erih kơ bơngai Êđê athei găn ga lơ khôi et xoi, mă blu\ng noh et xoi krao hơnăn:  “Ăh hơ ioh đei rơneh noh đei lăng jing ăn huch đak hơnguă vă hơ ioh tih vơ\ djơ\ ‘lơ\ng jăng pran. Ăh tôm khei noh et xoi hăm minh pôm ier, minh tơm xik, kre trong ăh kong [ot ti. Đơ\ng ro\ng kơ noh đe et xoi hăm minh pôm nhu\ng, 3 tơm xik păng pơtoi kre\ trong ăh kong [ot ti. Lơ\m et xoi krao hơnăn, ăh bơngai hơ ioh ưh lăp hăm hơnăn đei rơih noh bơngai hơ ioh gô nhơ\m. Bơngai krao hơnăn ăn hơ ioh noh pơjâu hơnhơl nge. Ier noh đe ơ\p, [ok hơ ioh đei pơjâu hơnhơl ‘me xa klơm ier”

            {ok kră pơlei Aê Lê Na, 75 xơnăm, oei tơ\ pơlei Yao - xăh Ea Tul – apu\ng  Chư\ Mgar – dêh char Dak Lak ăn tơbăt, lơ\m et xoi krao hơnăn đe ưh đei hri kưt, ei rei dăh mă tôn ch^ng chêng, pơjâu adro# xơkat aping yang hơpang pơtruh ăn tơdrong ‘lơ\ng hơ iă ăn bơngai hơ ioh: “Et xoi krao hơnăn hơpơi ăn [ok hơ ioh tih vơ\ grăng pran. Kiơ\ khôi kră xơ\ kơ bơngai Ê đê, ăh pơgơ\r et xoi noh [uh minh pôm ier. Ăh lôch hơchăng noh đe duh [uh ier vă xoi tơbeh...”

            Krao hơnăn đang, [ok hơ ioh io\k kơto\ng me\. ‘Nâu jing khôi juăt jue đơ\ng kră xơ\ kơ bơngai Ê Đê. {ơ\t klo hơkăn rơneh kon hơmol noh đe krao me\ [ă kiơ\ hơnăn kon.  

Jơhnơr er^h kơ bơngai Êđê yak hlo\h lơ ‘măng pơgơ\r soi tơbe\h. Lơ\m au pơgơ\r blu\ng a ‘no\h Mprăp yun (‘no\h j^ tơchă anăn). Vă băt hlo\h dơ\ng et tơchă anăn kơ bơngai Êđê, hơvơn kơ m^h ma păng bôl boăl gômơ\ng nhôn chă pơma dơnu\h hăm kră pơlei Aê Răk, Buôn Ky, phương Thành Nhất, pơlei tơm Buôn Ma Thuột, dêh char Dak Lak.

- Kră pơlei ăi, bơngai Êđê đei lơ tơdrong soi tơbe\h lơ\m jơhnơr er^h, Mprăp yun ‘no\h tơdrong pơgơ\r soi tơbe\h blu\ng a. Mư\h lei, kơ yuơ kă kiơ đei soi tơbe\h au păng soi tơ be\h ‘nau g^t kăl lơ liơ ?

Kră pơlei Aê Răk: Kiơ\ tơdrong joăt kơ kon char gơmar bơ\n jei đei yak hlo\h hơhnơl-kră-j^ jăn lôch răm. ‘No\h j^ m^nh tơdrong kăl hlo\h hăm m^nh jơhnơr kon bơngai. M^nh ‘nu bơngai lăp đơ\ng ro\ng hơhnơl ‘no\h [o#h kang bang kơ\l lơ\m cham char au ‘no\h chhôk hơ iă hlo\h. Kơna pơgơ\r soi tơbe\h et sa tơchă ăn anăn ăn kơ nge. Năr ‘nau u\nh hnam krao hơvơn pơjau hio\ng hơnhơl păng kơtum kơto\ng ‘nho\ng o\h păng tơchă hơnăn ăn kơ nge. Bơngai hio\ng hơnhơl ‘no\h tơchă hơnăn ăn kơ nge. Tơdrong mă au vă kơ bơngai nge pran jăng grăng au păng u\nh hnam er^h sa hiôk hian. 

Kiơ\ tơdrong joăt kơ bơngai Êđê, sơ\ bơngai dro\ kăn băt dui brai tanh khăn, hơpơi ‘me\h vă kon dro\ kăn mư\h ‘lo\ băt jang tơdrong au, đe le# tơkhông lơ\m năr soi tơbe\h tơchă hơnăn. Tơdăh kon dro\ nglo đe le# tơ\ no\h hră, khêl, tơbăt hơdăh bơngai dro\ nglo vei lăng năng tông u\nh hnam. Hră prăh tơ\ puăn pang, tơbăt ăn yak puăn pang, băt hlo# [o#h vao lơ tơdrong. Tơdrong mă au jei tơbăt ăn jơhngơ\m pran jăng grăng akau kơ bơngai dro\ nglo”.

- Rim ‘măng pơgơ\r soi tơbe\h yă kiơ đei đei kơtum kơto\ng vang năm. Mư\hlei ih tơroi lăng tơdrong chă soi tơbe\h lơ\m năr tơchă hơnăn ‘no\h hăm yă kiơ păng bơngai ayơ vang năm et sa ho\ [ok?

Kră pơlei Aê Răk: “Et tơchă hơnăn jei chă hơmet bơ\n ‘nhe\m ‘nhot to\ se\t mơ\n. Lơ\m năr et au ‘no\h chă krao hơvơn đe m^h ma duch nă, pơjau hio\ng hơnhơl vang năm. Lơ\m tơchă hơnăn au soi hơbe\h hăm 1 to\ ie\r, m^nh pơnhan mơ\h, tơnôr hling lơ\m pơnhan kơlăm. Tơdăh ge dro\ kăn lei ie\r akăn, nge dro\ nglo lei ie\r tơmông. Mư\h chă [u\h phang đang ie\r, hek blu ie\r ăn yă pơjau hio\ng hơnhơl. Ăn au vă tơbăt jơhngơ\m đon bơnê kơ yă chă hio\ng hơnhơl ăn me\ kon pran jăng grăng akau păng hơpơi ‘me\h vă ăn nge au t^h vơ\ djơ\ ‘lơ\ng. Lơ\m mă tơchă hơnăn ăn kơ nge, yă pơjau chă soi tơbe\h hơvơ\h hơvơi yang lăng tông nông gia ăn kơ nge. Hơdrol vă pơgơ\r krao hơnăn ăn kơ nge ‘no\h đe phe\ ‘ngie\t đei ngom dom păng io\k đak ngom au pik tơ\ sơlu\ng nge. Ngom tơbăt ăn ple\nh te\h, tơbăt ăn ‘mi hơnhăk đe tơdrong er^h sa blu\h vơ\ kơ kon char gơmar. Mư\h nge chă nhă đak ngom gô pơm ăn kơ sư pran jăng grăng ‘lơ\ng”.

- Kră pơlei ăi, rim bơngai đei hơnhơl jei tơchă ăn hơnăn ngăl. Hơnăn tơklep hăm bơngai ‘no\h đe^ jơhnơr er^h. mư\h lei pơm lơ liơ vă chă rơ\ih hơnăn hơ iă, hơnăn ‘lơ\ng, ho\ [ok?

Kră pơlei Aê Răk:  “Gômơ\ng kiơ\ u\nh hnam, kơtum kơto\ng ‘nho\ng oh, m^h ma duch nă sơ\ ‘no\h j^ bơngai yom kiơ\ kơtang hlo\h. U|nh hnam chă rơ\ih lơ hơnăn lơ\m kơtum kơto\ng ‘nho\ng o\h pă [ok yă găh me\, găh [a\, anăn dôm bơngai gơ\h hơgei, pran kơtang, đei đe yom ăn kơ nge. Tơdrong tơm ‘no\h j^ vă dôm pơhngol đe au mơ\t lơ\m hơkau hơkar nge au. Tơdrong mă au jei lei lăi hăm rim hơdre\ch hơdrung ‘nho\ng o\h anai mơ\n, bơngai Êđê tơchă hơnăn ăn kon hơ ‘lơ\p hăm hơpơi ‘me\h vă nge au t^h vơ\ djơ\ ‘lơ\ng, gơ\h hơgei đơ\ng ro\ng au kơnh”.

- Lơ\m jơ soi tơbe\h đei lơ bơngai vang năm, păng bơngai pơjau chă bau lơ hơnăn phara d^h băl vă rơ\ih io\k. Mư\h lei bơngai bu tơchơ\t io\k hơnăn ăn kơ nge, ho\ [ok?

Kră pơlei Aê Răk:  Yă hio\ng hơnhơl ‘no\h bơngai krao hơnăn ăn kơ nge. Mă lei, me\ [a\ nge jei chă pơma tơroi hăm yă pơ jau bơih. Yă pơjau ap^nh krao hơnăn ăn kơ kon ‘no\h hơnăn bu? Đơ\ng ro\ng ‘no\h pơgơ\r soi ap^nh yang, me\ [a\ yă [ok. Lăp chă bau tôm hơnăn, bơngai pơjau phe\ klơm ie\r ăn nge sa, io\k hla ôi jru\ tơ\ đak ngom lơ\m pơnhan kơlăm đơ\ng no\h pik tơ\ sơku\ng nge.

- Lei ah, kră pơlei ăi, lăp đơ\ng ro\ng tưochă hơnăn đang ăn kơ nge lei hăm oei chă pơgơ\r soi tơbe\h yă kiơ dơ\ng ưh?

Kră pơlei Aê Răk:  “Lăp đơ\ng ro\ng tơchă hơnăn đang ăn kơ nge ‘no\h u\nh hnam et sa. Bơngai pơjau krao athei bơngai me\ kơ ‘m^n kon, io\k đak tơdrô pik tơ\ sơlu\ng nge, vă tơbăt akhan er^h sa lơ\m cham gơmar au [e\nh [ang tơdrong mơmat tat, nge gô băt hlo#h [o#h nhên păng pran kơtang yak hlo\h tơdrong mơmat tat ‘no\h. Lơ\m tơdrong er^h tơ [ơ\p tơdrong tơnap tap ‘no\h ư\h kơ jor ôh. Kơna u\nh hnam păng bơngai pơjau ‘me\h vă nge yak hlo\h dôm tơdrong mơnat tat, jing bơngai oei sa ‘lơ\ng hơ iă kơ u\nh hnam, kơ pơlei pơla.

- Hrei au, bơngai Êđê tơ\ dak Lăk hăm oei pơgơ\r tơchă krao hơnăn ăn nge dơ\ng ưh?

Kră pơlei Aê Răk:  “Hrei au oei pơgơ\r hơnơ\ng đe\ch tơdrong tơchă hơnăn ăn kơ nge. Mă lei tơdrong pơgơ\r pă đei nhen so bơih. Pă đei chă soi tơbe\h kơ yang bơih. Sơ\ lăp đơ\ng ro\ng hơhnơl m^nh năr ‘no\h pơgơ\r tơchă hơnăn hloi, găh dang ei ‘no\h gô mơ\ng kiơ\ u\nh hnam, đei u\nh hnam lăp đơ\ng ro\ng m^nh gie\ng, đei u\nh hnam đơ\ng ro\ng 1 khei. Đei pơlei oei hơvơn yă pơjau hio\ng hơnhơl năm tơchă hơnăn ăn nge. Đei pơlei gô mơ\ng u\nh hnam đei [o#h dang yơ kơna jei hơvơn m^h ma duch nă hăp vă rim bơngai băt kơ nge au. Adoi jei tơbăt ăn jơhngơ\m đon tơgoăt tơgoăl d^l băl lơ\m kơtum kơto\ng ‘no\ng o\h kơ d^h”.

-  Lei a, bơnê kơ kră pơlei vang chă pơma dơnu\h au hơ. M^nh ‘măng dơ\ng hơvơ\h hơvơi hơpơi ăn kơ ih ling lang pran jăng grăng au, hơnu\k hơnoa tơ [ơ\p lơ tơdrong pu\n ai lơ\m tơdrong er^h sa.

Bơngai Êđê lui akhan lăp đơ\ng ro\ng soi tơbe\h tơchă hơnăn ‘no\h nge hlôi đei pơ hngol. Tơdrong tơchă hơnăn ăn kon hơ ‘lơ\p ‘no\h j^ tôch g^t kăl lơ\m jơhnơr er^h. Tơdrong pơgơ\r soi tơbe\h tơchă hơnăn ‘no\h m^nh tơdrong oei sa joăt joe ‘lơ\ng hơ iă kơ bơngai Êđê, pơjing đei tơdrong oei sa ‘lơ\ng ro\ kăl vei răk tơ [a\k mong păng ato\k tơ iung hlo\h dơ\ng.

Tơblơ\ nơ\r: Lan - Amazưt