VOV4.Bahnar - Tơ drong hơ ke\ hơ kong tơ\ đe hơ io\h tơ\ dêh char Gia Lai pơ ma adro# păng tơ ring Tây Nguyên pơ ma atu\m hrei ‘nâu oei tôch dêh. Kơ so# hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm lơ\m tơ ring Tây Nguyên, hơ ke\ hrei ‘nâu oei dơ\ng lơ\m gru\p lơ hlo\h kơ te\h đak. Tơ drong tơm ‘no\h yoa pơ ngot, tơ nuh, rơ ne\h kon lơ păng đon hlôh vao ưh kơ jru\.

Tơ\ lơ pơ lei pơ la kơ dêh char Gia Lai, hơ io\h hơ ke\ hơ kong, kre\ ưh jăh vơ\ oei đei tôch lơ, mă loi j^ hăm hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm. Lơ me\ [ă yoa tơ drong erih xa mơ mat tat, hăt kơ cho\h jang mir na kơ na tam mă gan pơ ngơ\t ăn kon hơ ‘lơ\p. Lơ hơ io\h tơ\ pơ lei pơ la ưh đei ưh đei so\ng xa tôm kơ chơ\t vă gơ\h tih vơ\ djơ\ ‘lơ\ng, pơm ăn đe kon mon jing kre\, hơ ke\ hơ kong.

{ok Rơ Châm Win, tơ\ plei Mrông Ngo\, xăh Ia Ka, apu\ng Chư Păh, dêh char Gia Lai, ăn tơ băt: "Đe mih ma duch nă lơ\m pơ lei, bơ ngai Jarai dang ei, mă tơ pă ‘nei, tơ drong vei rong kôn mon, kon sâu hơ io\h, lơ u\nh hnam lơ\m pơ lei tam gan năng kăl truh jơ hngâm pran păng tơ mam xa ăn đe mon. Lơ\m pơ lei đei đơ\ng 40-50% u\nh hnam thoi no\h, đe sư kư\ pră hơ chăng le\ đe hơ io\h chă thông kư\ kă đe\ch, tơ drong vei rong kon sâu tam mă ‘lơ\ng ôh.”

Hơ dai hăm pơ ngot, tơ nuh, tơ drong rơ ne\h kon lơ, hlôh vao đơ\ng đe me\ [ă tơ\ tơ ring atăih yăih, tơ ring kon kông oei găh tơ mam xa ‘lơ\ng ăn hơ io\h oei tam mă jru\, tam mă lăp ‘năi. Đơ\ng no\h, pơm ăn đe hơ io\h hơ ke\, kre\ kơ đeh tơ\ dôm tơ ring âu oei tôch lơ.

Điều dưỡng Lưu Thị Tâm, Thư k^ tơ drong jang hơ to\k kơ chơ\t bek ‘lơ\ng kơ apu\ng Chư Păh, dêh char Gia Lai, ăn tơ băt: "Yoa apu\ng Chư Păh j^ tơ ring kon pơ lei kon kông đei truh 53% kơ na hlôh vao găh tơ mam so\ng xa ‘lơ\ng oei tam mă jru\. 1 păh dơ\ng, ‘no\h kon pơ lei ho\k pơ hrăm oei kơ đe\h, mă lơ ‘no\h pơm mir na kơ na oei tam mă măh mai phe xa [a xo\ng. Kon pơ lei erih oei che\p vei lơ tơ drong juăt ưh kơ ‘lơ\ng kơ na tơ drong vei lăng jơ hngâm pran ăn hơ io\h tam ‘lơ\ng ‘năi. Mă 2, cham char ưh kơ rơ go\h kơ na lơ hơ io\h đei hơ mơng lơ. Mă loi, mưh jang đei phe [a, plei ‘long lơ\m pơ gar lơ bơ ngai oei tam mă băt trong io\k yoa đ^ dôm tơ mam ‘no\h vă pai xa rim năr.”

Tơ drong jang tang găn hơ ke\ hơ kong, hiang hiơp tơ\ Gia Lai đei tơ le\ch vă je# 10 sơ năm ‘nâu. Mă lei tơ drong hơ io\h hơ ke\ tơ\ tơ ring oei tôch tơ to\, kăl đei tơ re\k, hơ met pơ ‘lơ\ng dơ\ng. Kiơ\ kơ so# chih jo# đơ\ng An^h vei lăng kơ chơ\t bek ‘lơ\ng te\h đak, Gia Lai j^ 1 lơ\m dôm dêh char đei kơ so# hơ io\h hơ ke\ lơ hlo\h lơ\m te\h đak. Mă hơ dăh, kơ so# hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm hơ ke\ (ko\ng k^/sơ năm) tơ\ tơ ring âu hrei ‘nâu vă je# 25%; oei kơ so# hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm kre\ kơ đe\h (kơ jung/sơ năm) ‘no\h 35%. Kơ plăh ‘no\h, jo# păh lăp lơ\m te\h đak, kơ so# hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm hơ ke\ ‘no\h 14,5%; kre\ kơ đe\h ‘no\h vă je# 25%. Vă bơ\ jang đei tơ drong jang tơm kơ te\h đak găh kơ chơ\t bek, tơ mam xa ‘lơ\ng ăn hơ io\h tơ\ Gia Lai, ‘no\h kăl đei tơ drong vang jang đơ\ng rim an^h jang chinh tr^ tơ\ tơ ring.

{ak si Lê Thị Thanh Hương, Pho\ Kơ dră An^h vei lăng jơ hngâm pran păng rơ ne\h kon hơ ‘lơ\p dêh char Gia Lai, pơ ma: "Kiơ\ trong jang đơ\ng te\h đak găh kơ chơ\t bek ‘lơ\ng ku\m chih hơ dăh păng tơ le\ch lơ trong pơm tơ jur kơ so# hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm hơ ke\ hơ kong. ‘Nâu j^ hơ năp jang hơ dai kơ đ^ đăng tơ pôl păng rim răih kon pơ lei ưh kơ s^ lăp hơ dro# an^h jang pơ gang đe\ch ôh. Kơ na, vă sek tơ lang ‘lơ\ng tơ drong hơ ke\ hơ kong, kre\ kơ đe\h hăm hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm ‘no\h đ^ đăng an^h jang kơ pal, khul gru\p tơ pôl athei vang jang hai."

Hơ ke\ hơ kong gô [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng kơ tă tru\h tơ drong t^h vơ\ kơ đe hơ io\h, pơm tơ jur tơ drong hơ gei, ho\k ư\h kơ gơ\h. Hơ dai hăm ‘no\h, pơm ăn đei [o#h [ônh kơ j^ jăn păng đa đei j^ hiơ\ kơ klăih păng đei [o#h j^ de#h. Mă loi ‘no\h, hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm ‘no\h khei ‘năr t^h vơ\ g^t kăl păng to\k k^ hre\nh hlo\h, lơ\m hơ kâu đei pơ jing tôm, mă loi ‘no\h trong hoan tơm. Vă kơ m^h ma duch nă păng đe buăl đei dơ\ng dôm tơ drong hlo#h vao găh bek ‘lơ\ng ăn kơ hơ io\h. Bơ ngai ch^h kơ tơ\ng ang tơ drong t roi Jơ hngơ\m pran ăn kơ rim ‘nu bơ ngai đei jơ pơ ma dơ nu\h hăm [ak si  Đào Thị Bình, kang [o# kơ An^h vei lăng Jơ hngơ\m jăn rơ ne\h, Thư ký tơ drong jang tơ chơ\t bek ‘lơ\ng de#h char Gia Lai. 

- Tơ\ hơ năp tơ drong hơ io\h tơ\ Gia Lai đei hơ ke\ kơ kong oei tôch kơ lơ, [ak si đei dôm nơ\r pơ tho hơ dăh hơ yơ vă đei dôm ‘măng so\ng sa tôm kơ chơ\t bek ‘lơ\ng hăm hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm ư\h? 

- Bác sĩ Đào Thị Bình: &nh tơ che\ng, hăm kơ so# hơ ke\ kơ kong tơ\ Gia Lai oei lơ ‘no\h mă hơ drol đe me\ [a\ rong kon ie\ păng dôm bơ ngai vang vei lăng hơ io\h lơ\m u\nh hnam, kăl kơ băt hơ dăh 1 ‘măng sa tôm kơ chơ\t bek ăn kơ hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm ‘no\h thoi yơ. Păng bơ\n ku\m băt thoi âu, tơ\ sơ năm hơ la kơ 5 sơ năm ‘no\h klăih song dôm gru\p sơ năm ‘lơ\p. Khei ‘năr 0 - 6 khei, ‘no\h khei ‘năr hơ io\h ‘nao rơ ne\h păng to\k bo\k pôk pơ đang. Tơ drong ‘me\h vă kơ chơ\t bek đơ\ng nge đơ\ng ‘nao rơ ne\h tru\h 6 khei ‘no\h đak to\h me\ hlôi pơ tru\h tôm đ^ đăng păng ư\h kơ kăl sa thim tơ mam sa, đak nhă kiơ ‘ngoăih kơ đak to\h me\. Oei đơ\ng 6-12 khei, đak to\h me\ pơ tru\h hlo\h 1 puăt tơ drong ‘me\h vă kơ chơ\t bek vă kơ nge t^h vơ\, ‘me\h vă uơ oei dơ\ng đơ\ng nge đei pơ tru\h yua đơ\ng tơ mam sa thim rim năr ăn kơ nge. Oei đơ\ng 12-24 khei, đak to\h me\ pơ tru\h dang 1/3 tơ drong ‘me\h vă kơ chơ\t bek đơ\ng nge, uơ oei dơ\ng 2/3 ‘no\h đơ\ng tơ mam sa tơ mơ\t thim. Rim ‘măng ăn sa tơ mơ\t thim gô tơ pl^h pha ra băl. Păng lơ\m rim ‘măng sa tơ mơ\t thim ‘no\h bơ\n athei pơm hơ to\ tôm 4 gru\p tơ mam sa. 4 gru\p tơ mam sa tơ\ âu ‘no\h j^ gru\p [ôt gô đei lơ lơ\m pha păng dôm kơ loăi [ôt tơ\h hrâu dôm kơ loăi. Tơ dăh ư\h kơ đei phe bơ\n gô tơ pl^h hăm hơ [o, [um yuăn, [um [lang. Oei gru\p đạm đei lơ tơ\ ‘nhe\m, ka, kơ tăp ie\r, bip, đak to\h dôm kơ loăi xem tơ rong păng đạm đei tơ\ dôm kơ loăi tơ\h. Gru\p mă 3 pơ tru\h kơ chơ\t bek ‘no\h đoa tơ\ rơ mă xem tơ rong păng lơ\m dôm kơ loăi đak kho. Rơ mă xem tơ rong tơ\ âu ‘no\h j^  đei rơ mă nhu\ng, rơ mă ie\r. Oei đak kho ‘no\h lơ\m dôm kơ loăi rơ ngâu, [um ngô. Gru\p hơ tuch ‘no\h j^ gru\p pơ tru\h vitamin păng muối khoáng, đei tôch kơ lơ tơ\ dôm kơ loăi ‘nhot sa păng plei ‘long đum. 

- Lei [ak si ăi, tơ mam sa tơ mơ\t thim ăn kơ hơ io\h kiơ\ rim sơ năm thoi yơ ‘no\h [lep?

- Bác sĩ Đào Thị Bình: Đơ\ng ro\ng 6 khei, bơ\n pơ tơm pơ tâp sa ăn hơ io\h  ‘no\h 2-3 năr blu\ng ‘no\h bơ\n pơ tâp sa ăn kơ hơ io\h sa ‘no\h 2-3 tơ ‘mo\ng đe\ch. Mă lei đơ\ng 2-3 năr âu ‘no\h bơ\n athei hơ to\k ‘net tơ mam sa, păng ăn hơ io\h sa 1 ‘măng athei đei dang 1 puăt pơ nhan [ôt dăh mă chao. Bơ\n pơ to\ pơ nhan ‘no\h dang 250ml. Đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h, bơ\n hơ to\k ‘net dang 2 ‘măng, ako\m hăm ‘no\h mo\m me\ hơ nơ\ng. Vă khan ‘no\h j^ đơ\ng 6-8 khei ‘no\h sa thim 2 ‘măng ako\m hăm mo\m me\ hơ nơ\ng. Oei 9-11 khei ‘no\h bơ\n gô ăn kơ sa 3 ‘măng thoi no\h ako\m 1 ‘măng sa thim. 1 ‘măng sa thim tơ\ âu ‘no\h j^ 1 nơ\r tơ ne\h đum, 1 kơ nơ\r pơ o\ đum dăh mă 1 nơ\r prit mă ư\h ‘no\h ăn hơ io\h sa sữa chua ku\m gơ\h. Oei đơ\ng 12-24 khei  ‘no\h gô jing 3 ‘măng sa tơm ako\m hăm 2 ‘măng sa thim păng oei hơ nơ\ng ăn hơ io\h mo\m me\. ‘No\h j^ kơ so# ‘măng sa, oei 1 ‘măng sa ‘no\h tơ\ sơ năm đơ\ng 12-24 khei, [ơ\t lăp ‘no\h bơ\n hơ to\k răh đơ\ng 3/4 pơ nhan to\k jing 1 pơ nhan. {ơ\t mă hơ io\h tơ\ 2-3 sơ năm, [ơ\t do\h, gơ\h ăn hơ io\h sa đ^ đăng dôm tơ mam sa đơ\ng bơ ngai ‘lo\, mă lei athei băt, por pai đak [iơ\ to\ se\t, tơ mam sa ‘no\h athei pai mă kl^ [iơ\ vă tơ gu\m ăn hơ io\h sa [ônh kơ hach. Lơ\m 2-3 sơ năm ‘no\h hơ io\h ư\h pă mo\m me\ bơ\ih. Kơ na athei vei sơ đơ\ng ăn hơ io\h sa đei đơ\ng 3-4 ‘măng tơm ako\m hăm 2 ‘măng sa thim. Mư\h [lep 3 sơ năm tơ\ kơ pal ‘no\h hơ io\h gơ\h sa hơ dai hăm bơ ngai ‘lo\, mă lei bơ\n oei athei kăl kơ băt lăng hơ drol tơ mam sa ăn kơ hơ io\h vă vei sơ đơ\ng ăn kơ hơ io\h t^h vơ\ ‘lơ\ng păng pran jăng.

-Lei ah, bơ nê kơ ^h {ak si hơ! 

Dơ\ng hăm Thuem: Tơ blơ\