VOV4.Bahnar -Tơ dăh nhen j^ hie\n hiang hmă đei măt bơ nagi hơ met klăih hlo\h 90% ‘no\h j^ hie\n hiang lơn pơ gang lăp gơ\h hơ met đei đơ\ng 50-60%. Tơ drong j^ âu to\k bo\k đei [o#h roi to\k păng jing long nol t^h lơ\m tơ drong jang tang găn j^ hie\n hiang. Việt Nam dang ei to\k bo\k dơ\ng mă 15/30 te\h đak đei măt bơ ngai j^ hie\n hiang lơn pơ gang lơ hlo\h apu\ng ple\nh te\h.  

Pơ gang hơ met j^ hie\n hiang tơ so\h ‘no\h đei 2 kơ loăi ‘no\h j^ pơ gang kơ tang de#h păng pơ gang kơ tang păh lăp, klăih song pơm 4 gru\p (I, II, III, IV). J^ hie\n hiang lơn pơ gang ‘no\h j^ tơ drong pơ rang hie\n hiang tơ jră plơ\ dơ\ng hăm to\ se\t hlo\h 2 kơ loăi pơ gang kơ tang hlo\h tơ\ gru\p I ‘no\h j^ isoniazid păng rifampicin. Hie\n hiang lơn pơ gang hơ met tôch mơ mat, măt bơ ngai kla\ih ư\h kơ lơ. Dang ei Việt Nam to\k bo\k dơ\ng mă 15/30 te\h đak đei măt bơ ngai j^ hie\n hiang lơn pơ gang lơ hlo\h apu\ng ple\nh te\h. Tơ pă âu ‘no\h j^ long nol t^h đơ\ng an^h jang pơ gang lơ\m tơ drong jang tang găn j^ hie\n hiang, yak tru\h hơ met klăih đ^ j^ hie\n hiang tơ\ Việt Nam lơ\m sơ năm 2030 kiơ\ tơ drong hơ găt mă Khu\l kơ dră te\h đak hlôi k^ ăn.

Kiơ\ hla ar ch^h tơ roi tơ băt đơ\ng Hnam pơ gang hơ met j^ hie\n hiang păng j^ tơ so\h de#h char Dak Lak, đơ\ng sơ năm 2015 tru\h dang ei, kơ so# bơ ngai j^ hie\n hiang lơn pơ gang tơ\ Dak Lak roi ‘năr roi to\k. Mă hơ dăh, sơ năm 2015 đei 20 ‘nu, sơ năm 2016 ‘no\h j^ 25 ‘nu păng sơ năm 2017 ‘no\h 30 ‘nu. {ak si Nguyễn Kim Mỹ, Pho\ kơ dră vei lăng hnam pơ gang hơ met j^ hie\n hiang păng j^ tơ so\h de#h char Dak Lak tơ roi tơ băt:

Dang ei 63 de#h char/pơ lei tơm lơ\m te\h đak adoi hlôi chă [o#h j^ hie\n hiang lơn pơ gang, mă loi ‘no\h j^ tơ\ dôm pơ lei tơm t^h. Păng ku\m hlôi đei [o#h j^ hie\n hiang tôch kơ lơn pơ gang, [ơ\t lăp đei kơ loăi lơn pơ gang đ^ đăng hloi, vă khan tơ jră plơ\ đ^ đăng dôm kơ loăi pơ gang, pă gơ\h hơ met bơ\ih. Tơ\ Dak Lak, dang ei nhôn hlôi chă [o#h 1 ‘nu lơn pơ gang tôch kơ de#h.  

Kiơ\ kơ [ak si Nguyễn Kim Mỹ, vă đ^ đăng j^ hie\n hiang lơn pơ gang đei [o#h lơ\m bơ ngai j^ hie\n hiang hơ lơ\k dơ\ng. Tơ drong tơm găh lơ ‘no\h j^ yua đơ\ng bơ ngai j^ ư\h kơ pơm kiơ\ hơ met kiơ\ nơ\r pơ tho đơ\ng thây pơ gang, huch pơ gang ư\h kơ [lep jơ, ư\h kơ tôm kơ liêu păng ư\h kơ kiơ\ khei ‘năr hơ găt, hơ nhăk j^ đei [o#h dơ\ng lơ ‘măng. Roi đunh, yua kơ pơ rang hie\n hiang gô tơ jra\ plơ\ dơ\ng 1,2 pơ gang hơ met. Hơ kăn 1 ‘nu bơ ngai j^ hie\n hiang hơ lơ\k dơ\ng to\k bo\k hơ met tơ\ hnam pơ gang hơ met j^ hie\n hiang păng j^ tơ so\h de#h char Dak Lak tơ roi:

Ma đei huch pơ gang tôm mă lei ư\h kơ pơm kiơ\ [lep nơ\r [ak si, ma oei no\ng et hơ\t kơ na đei j^ hơ lơ\k dơ\ng. Hơ drol ki [ak si hlôi pơ kă bơ\ih, ‘ne\ kơ et hơ\t mă lei duch akhan hơ nơ\ng mă ư\h kơ mơ\ng. Đei j^ ‘măng mă 2 ‘no\h hơ kâu ma lap hlo\h, yu\h lơ, hie\n lơ, hơ kâu pă ke\, jur k^.

Long nol t^h hlo\h lơ\m hơ met j^ hie\n hiang lơn pơ gang ‘no\h j^ kơ so# klăih ư\h kơ lơ, lăp dang đơ\ng 50-60%. Yua kơ tơm ‘no\h j^ pơ têng hăm hơ met j^ hie\n hiang hmă, hơ met j^ hie\n hiang lơn pơ gang mơ mat păng krê hơ mơt tôch kơ de#h. Mă mônh, kơ loăi, kơ so# pơ gang to\k, [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng đơ\ng pơ gang lơ. Mă 2, khei ‘năr hơ met pơ dui đunh, hlo\h 3 ‘măng hie\n hiang hmă, jo# păh lăp dang 20 khei, pơm ăn hơ kâu jăn bơ ngai j^ [ônh kơ đei pă ke\. Yua kơ dôm tơ drong tơm pơm ăn âu mă lơ bơ ngai j^ hu\t mơ lo#h mơ lônh tơ drong hơ met j^, mă loi ‘no\h j^ bơ ngai j^ đei u\nh hnam mơ mat tat, ar^h sa tơ\ tơ ring hơ tăih hơ to\. Tơ drong răm ‘no\h j^ ‘ngoăih kơ hơ mơt lôch lơ, dôm bơ ngai j^ âu oei jing bơ ngai pơm ăn tơ po\h pơ rang j^ hie\n hiang tôch kơ kơ tang lơ\m tơ pôl. Tơ roi găh dôm năr blu\ng mơ mat tat [ơ\t yua pơ gang hơ met j^ hie\n hiang, 1 ‘nu bơ ngai j^ to\k bo\k hơ met j^ tơ\ hnam pơ gang hơ met j^ hie\n hiang păng j^ tơ so\h de#h char Dak Lak tơ roi:  

{ơ\t ‘nao yua pơ gang hơ met j^ hie\n hiang ‘no\h hoei pă yu\h. Đei dang 3 năr ‘no\h yu\h hơ nơ\ng, hơ kâu tôch kơ lap. Đei ‘măng yu\h prăt măng, tru\h vă je# pơ gê ‘no\h ư\h pă ke\ dui jơ hngơ\m dơ\ng bơ\ih, măh dui jơ hngơ\m hăm kơ [^nh oxy. Kơ plăh do\h ^nh hli de#h. Mă lei ap^nh [ak si ‘no\h đe sư akhan ư\h kơ hli kiơ o#h, kư\ sơ đơ\ng hơ met hơ met. Đơ\ng ro\ng ‘no\h ^nh [o#h sơ đơ\ng.

M^nh lơ\m dôm tơ drong tơm pơm ăn bơ ngai j^ hie\n hiang lơn pơ gang to\k kiơ\ rim sơ năm ‘no\h j^ dang ei j^ hie\n hiang oei đei pu\ tơ drong ư\h kơ ‘me\h ngôi hơ dai đơ\ng tơ pôl, bơ ngai j^ đa kơ dơ\ mơ lâu, ôn j^, ư\h kơ năm khăm păng chă răt pơ gang bro\k hơ met kơ d^h. Tơ drong ‘nâu [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng t^h tru\h tơ drong hơ met, mă loi ‘no\h j^ [ônh hơ nhăk tru\h hơ mơt lơn pơ gang. 

‘Năr 17/3/2014, Thủ tướng te\h đak hlôi tơ le\ch tơ drong hơ găt 374 bơ\ jang kiơ\ tơ drong jang tang găn j^ hie\n hiang tru\h sơ năm 2020 păng lăng tru\h sơ năm 2030, Việt Nam athei hơ met klăih đ^ hie\n hiang. Mă lei, hăm tơ drong j^ hie\n hiang lơn pơ gang to\k kiơ\ rim sơ năm nhen hrei ‘nâu, tơ drong jang tang găn j^ hie\n hiang tơ\ Dak Lak to\k bo\k dơ\ng tơ\ hơ năp long nol t^h. Yua thoi no\h, vă io\k đei tơ drong tơm hơ găt, kăl đei tơ drong 1 jơ hngơ\m đon đơ\ng đ^ đăng rim an^h jang, khu\l gru\p tơ pôl păng pơ đ^ hloi lơ\m kon pơ lei, mă loi ‘no\h j^ tơ drong mơ\t jang hơ drin đơ\ng rim kơ dră che\p kơ\l vă hơ to\k ‘lơ\ng đon hlo#h vao đơ\ng tơ pôl găh j^ hie\n hiang, ve\h ver tơ drong ư\h kơ ngôi hơ dai, kơ dơ\ mơ lâu. Tơ pôl kăl tơ gu\m vă bơ ngai j^ hie\n hiang yak hlo\h tơ drong j^ jăn. Mư\h đei [o#h dôm tơ drong j^ đơ\ng j^ hie\n hiang kăl kơ năm khăm tơ\ hnam pơ gang apu\ng, de#h char dăh mă hnam pơ gang joăt hơ met j^ hie\n hiang păng j^ tơ so\h Dak Lak, kơ so# 136 Nguyễn Thị Định, phường Thành Nhất, pơ lei tơm Buôn Ma Thuột de#h char Dak Lak, hnam pơ gang lăp hơ dro# đe\ch tơ\ tơ ring Tây Nguyên sơng io\k păng hơ met j^ hie\n hiang lơn pơ gang.

Vă băt hơ dăh [iơ\ tơ drong j^ ‘nâu ku\m nhen dôm tơ drong kăl mưh hơ met j^, nhôn pơ ma nuh hăm [ak si chuyên khoa I Nguyễn Kim Mỹ, Pho\ kơ dră Hnam pơ gang hơ met j^ hie\n hiang păng j^ tơ so\h dêh char Dak Lak:

{ak si ăi, yoa kiơ jing đei j^ hie\n hiang lơn pơ gang âu?

-{ak si Kim Mỹ: Hie\n hiang lơn pơ gang đei 2 kơ loăi, ‘no\h j^ lơn pơ gang đơ\ng blu\ng a păng lơn pơ gang đei lơ\m khei ‘năr hơ met j^. J^ đơ\ng blu\ng a âu vă akhan bơ ngai j^ hie\n hiang lơn pơ gang đơ\ng j^ ‘măng mă blu\ng hloi. Tơ drong tơm ‘no\h, mă 1 yoa tơ po\h pơ rang j^ hie\n hiang lơn pơ gang đơ\ng bơ ngai nai lơ\m tơ pôl. Mă 2 yoa mă ‘nao đei j^ hie\n hiang mă blu\ng ră mă lei năm hơ met tơ\ hnam pơ gang klui, [ât pơ rang j^ đ^ phă pơ răm tơ so\h dêh bơih, pơ rang j^ ‘no\h đei gen tơ jră plơ\ pơ gang bơih. ‘No\h j^ lơn pơ gang đơ\ng blu\ng a.

Oei hie\n hiang lơn pơ gang lơ\m khei ‘năr hơ met j^ dơ\ng. Đei đơ\ng 2 tơ drong hai. M^nh j^ yoa đon lăng pơ hơi, ưh kơ chăng đơ\ng bơ ngai j^. 2 ‘no\h yoa [ok thây pơ gang. Ưh kơ chăng đơ\ng bơ ngai j^ ‘no\h yoa bơ ngai j^ hlôi đei hơ met j^ bơih mă lei ưh đei pơm kiơ\ trong hơ met, ưh đei huch pơ gang tôm kơ liêu, tro\ jơ, mưh ‘me\h ‘no\h huch, ưh ‘me\h ‘no\h le#. Huch 2,3 năr ‘no\h dơ\h, dơ\h đang huch dơ\ng. Tơ drong đơ\ng ‘ngoăih dơ\ng ‘no\h j^ yoa đơ\ng [ok thây pơ gang. Vă akhan mưh khăm hơ len bơ ngai j^ hie\n hiang, [ak si hơ met ưh tro\ trong, kê pơ gang hơ met ưh tro\, ưh tôm mă ưh ‘no\h ưh đei pơ tho hơ len ăn bơ ngai j^, ưh đei vei lăng ‘lơ\ng bơ ngai j^ [ât lăp jing đei j^ hie\n hiang lơn pơ gang ‘năi.

-{ak si ăi, tơ drong hơ met j^ hie\n hiang lơn pơ gang hrei ‘nâu oei tôch mơ mat. Lei, mưh bơ ngai j^ ưh đei hơ met truh klăih ‘no\h đei tơ drong kiơ lơ liơ?

-{ak si Kim Mỹ: Tơ dăh bơ ngai j^ hie\n hiang lơn pơ gang ưh đei hơ met truh klăih, tơ drong hơ mơt blu\ng a ‘no\h j^ tơ po\h j^ ăn tơ pôl, tơ po\h hloi pơ rang j^ lơn pơ gang. Păng tơ dăh kơ loăi pơ rang j^ âu tơ po\h hre\nh, pơ gang ưh ke\ găn ‘no\h ưh gơ\h hơ met kiơ bơih, nhen chăl adrol sơ\ tam đei pơ gang hơ met j^ hie\n hiang. Tơ drong krê dơ\ng ‘no\h sư tơ hli lơ\m jơ hngâm, kơ dih kâu bơ ngai j^ lao đon, pơm ưh ‘lơ\ng truh tơ drong oei xa lơ\m hnam tơ no\.

-Vă găn [iơ\ kơ so# bơ ngai j^ hie\n hiang lơn pơ gang athei pơm thoi yơ hă [ak si?

-{ak si Kim Mỹ: Vă huei đei j^ hie\n hiang lơn pơ gang, blu\ng a hăm tơ drong jang tang găn j^ hie\n hiang, athei chă [ôh hrôih păng lơ [iơ\ dôm bơ ngai j^ hie\n hiang lơ\m tơ pôl. Bơ\ jang vei lăng, hơ met mă ‘lơ\ng. Mưh vei lăng hơ met j^ athei chă trong pơ lung bơ ngai j^ hơ met klep klăih vă găn ưh ăn j^ tơ po\h lơ\m tơ pôl, krê loi j^ hăm tơ drong j^ hie\n hiang lơn pơ gang hrei ‘nâu.

Hăm bơ ngai j^ hie\n hiang hmă athei adrin pơm kiơ\ trong hơ met mă tro\ hăm nơ\r pơ tho đơ\ng [ok thây pơ gang. Yoa mưh đei hơ met tôm sư ưh kơ đei j^ hie\n hiang lơn pơ gang.

Hăm tơ pôl athei băt mă tro\ tơ drong j^ hie\n hiang vă tơ roi ăn băl, vă mưh [ôh bơ ngai nhen vă đei j^ hie\n hiang, pơ tih gia nhen hie\n đak khoak hlo\h 2 gie\ng, jur k^, hie\n le\ch pham… ‘no\h athei jăh năm tơ\ hnam pơ gang khăm hơ len hloi.

Hăm dôm an^h jang kơ pal, khul kơ dră tơ ring athei adrin jang hơ doi hăm an^h jang pơ gang lơ\m tơ drong tang găn j^ hie\n hiang. Atu\m hăm ‘no\h, đei tơ drong tơ gu\m lơ [iơ\ găh jơ hngâm đon, tơ mam drăm ăn dôm bơ ngai j^ hie\n hiang lơn pơ gang oei hơ met lơ\m tơ pôl kơ lih yoa lơ bơ ngai j^ hie\n hiang j^ bơ ngai tơ nuh ngăl.

-& ah, bơ nê kơ [ak si hơ!

Thuem hăm Dơ\ng: Tơ blơ\