VOV4.Bahnar – Dêh char Dak Lak oei mât lơ\m khei tơm kơ pơ lo\ le\ch đe, hăm kơ so# bơ ngai j^ to\k hơ nơ\ng. Jo# păh lăp 1 năr, lơ\m dêh char đei dang 150 -200 ‘nu bơ ngai ‘nao đei j^. Dôm hnam pơ gang đa khoa tơ\ dêh char păng 1,2 hnam pơ gang đa khoa tơ\ apu\ng adoi đei [enh bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe. Mă loi, lơ\m khei 7 âu ki, hlôi đei 2 ‘nu bơ ngai lôch, 1 ‘nu mon dro\ kăn 15 sơ năm păng 1 ‘nu tơ dăm 25 sơ năm.

Mă đơ\ng 2 ‘nu bơ ngai j^ âu năm hơ met tơ\ hnam pơ gang hrôih mưh băt kơ dih kâu j^ pơ lo\ le\ch đe păng đei hnam pơ gang hơ met tro\ trong ră mă lei j^ ưh đei dă [iơ\ kiơ. Tơ drong ‘no\h ăn [ôh j^ roi đunh roi tơ plih păng tôch hơ mơt.

Kiơ\ hla ar tơ roi đơ\ng An^h jang pơ gang tang găn j^ dêh char Dak Lak, truh dang ei lơ\m dêh char đei hlo\h 9.000 ‘nu bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe, ako\m lơ tơ\ plt Buôn Ma Thuột păng dôm apu\ng Krông Năng, Buôn Đôn, Cư Mgar. Lơ\m no\h pơlei tơm Buôn Ma Thuột đei hlo\h 1/3 kơ so# bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe lơ\m dêh char .

Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên j^ an^h io\k hơ met bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe lơ hlo\h lơ\m dêh char. Tơ\ âu, tơ drong hơ met j^ pơ lo\ le\ch đe đei bơ\ jang tơ\ 4 khoa, đei: Khoa hơ met j^ tơ po\h, Hơ met j^ ăn hơ io\h, Khoa hơ met j^ ăn ăn hơ io\h păng nge ‘nao rơ ne\h, Khoa chă jơ hngâm păng tang găn pơ nhu\l mă lei dôm khoa âu tơ tă hrăt hrot bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe ngăl.

Tơ\ khoa Hơ met j^ tơ po\h, bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe hơ nơ\ng truh hơ met j^. Jo# păh lăp 1 ‘năr khoa âu io\k hơ met đơ\ng 60-80 ‘nu bơ ngai j^. Đ^ đăng dôm lăm hơ met j^ hrăt, [e\nh bơ ngai ngăl. {ât lăp lơ bơ ngai j^ chă răt giơng châp ăn kơ dih [ich. Bơ ngai j^ lơ oei khul kăn [o# jang pơ gang ‘no\h to\ se\t kơ na jing đei tơ drong rơ ông rơ ang. {ak si Phạm Hồng Lâm, Kơ dră khoa hơ met J^ tơ po\h ăn tơ băt: “Nhen bơ\n băt, j^ pơ lo\ le\ch đe tơ po\h tôch dêh kiơ\ khei ‘năr hơ nơ\ng 3 sơ năm 1 ‘măng. Đunh kơ âu 3 sơ năm ku\m đei 1 ‘măng j^ tơ po\h mă lei sơ năm ‘nâu j^ tơ po\h dêh hlo\h dơ\ng. Ako\m đ^ đăng bơ ngai j^ oei hơ met tơ\ khoa âu ‘no\h 169 ‘nu. Đơ\ng blu\ng sơ năm truh ‘năr 7/8 sơ năm ‘nâu bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe hơ met tơ\ khoa âu to\k truh 1961 ‘nu. ‘Nâu ‘nao lăp jo# hơ dro# tơ\ khoa Hơ met j^ tơ po\h đe\ch, tam mă jo# tơ\ khoa hơ met j^ ăn hơ io\h, dôm khoa nai hai”.

Ku\m kiơ\ kơ [ak si Phạm Hồng Lâm, vă tơ jră hăm bơ ngai j^ to\k hre\nh, hnam pơ gang hơ to\k ăn khoa khoa Hơmet j^ tơ po\h 100 giơng j^ dơ\ng, ako\m đ^ đăng kơ so# giơng j^ dang ei vă je# 200 to\ mă lei đei năr oei ưh kơ măh ‘mơ\i.

Tơ\ Hơ met j^ ăl ăn hơ io\h păng nge ‘nao rơ ne\h, đơ\ng blu\ng sơ năm truh dang ei io\k hơ met ăn vă je# 100 ‘nu hơ io\k j^ pơ lo\ lech đe ăl truh hơ met. Dang ei khoa oei [e\nh bơ ngai j^ đe\ch, lơ bơ ngai j^ athei [ich hơ dai 2 ‘nu pôm giơng. Hnam pơ gang ku\m hơ met dang 10 to\ giơng châp vă kơ chăng hơ met đei lơ bơ ngai j^ truh hơ met. {ak si Hoàng Ngọc Anh Tuấn, kơ dră vei lăng khoa ăn tơ ăn băt: “Tơ\ khoa hơ met j^ ăl ăn hơ io\h păng nge ‘nao rơ neh nhôn đei 35 to\ giơng j^ mă lei dang ei kơ so# bơ ngai j^ đei truh 51 ‘nu. Lơ\m no\h kơ so# bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe đei 26 ‘nu, đei hlo\h 1 puăt kơ so# bơ ngai j^. Lơ\m 26 ‘nu bơ ngai j^ âu đei 7 ‘nu bơ ngai j^ ăl mă đơ\ng tơ tom hơ met ăn ră mă lei oei tôch krê, yoa lơ hơ io\h j^ pơ lo\ le\ch đe gơ\ hơ kâu ‘no\h j^ tôch ăl, [ât lăp lôch lai yơ ku\m ưh kơ tom băt”.

Khoa  Hơ met j^ ăl ăn hơ io\h păng nge ‘nao rơ ne\h j^ an^h io\k hơ met ăn đe hơ io\h j^ ăl đơ\ng khoa hơ met rim tơ drong j^ ăn nge. Hăm bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe, mă lơ ‘no\h đei lơ năr hơ met tơ\ hnam bơih mă lei ưh kơ klăih, [ât lăp j^ roi dêh hlo\h dơ\ng kơ na năm hơ met tơ\ âu.

Mă hơ dăh nhen mon Nhã Đan (8 sơ năm) tơ\ phường Ea Tam, pơlei tơm Buôn Ma Thuột. Đơ\ng ro\ng 3 năr yuh to\ hơ nơ\ng tơ\ hnam, u\nh hnam năm ba mon khăm tơ\ ‘ngoăih păng đei [ak si athei năm hơ met tơ\ hnam pơ gang hloi. {ât mă chơ truh tơ\ Khoa Hơ met j^ ăl ăn hơ io\h păng nge ‘nao rơ ne\h, mon đ^ nhen vă gơ\ hơ kâu bơih. Đơ\ng ro\ng kơ đei [ak si hơ met ăn, dang ei mon oei đei vei lăng tôch hơ len đe\ch. Mo\ Châu Oanh, me\ mon Nhã Đan tơ roi:“{ât do\h ki mon yuh, yuh hơ nơ\ng, tơ\ kơ măng inh io\k khăn tơ ngie\t tơ su ăn sư mă lei ưh đei da [iơ\ kiơ. Pơ gê đơ\ng ro\ng inh năm ba mon khăm. {ak si kah  mon j^ pơ lo\ le\ch đe păng athei [ich hơmet tơ\ hnam pơ gang hloi. Kơ plăh âu mon ưh hiôk lơ\m hơ kâu, j^ klak, rơ găh jâng ti, j^ hơ âm hơ ăm. Mât tơ\ âu ‘no\h j^ đ^ dêh ‘năi bơih”.

Vă găn ưh ăn j^ tơ po\h hre\nh, An^h vei lăng jang pơ gang dêh char Dak Lak roi tơ [ôh ăn Dơ no\ an^h vei lăng kon pơ lei dêh char k^ ăn trong jang pơ gơ\r pơ lôch klanh, mong ako\m râm re\k, klơ\m hơ met kơ thu\ng mong đak kiơ\ khei lơ\m dêh char . Dêh char hơ to\k khul kăn [o# jang pơ gang năm tơ\ tơ ring vang tơ gu\m, khăm hơ met ăn bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe, ako\m tơ\ dôm tơ ring đei lơ bơ ngai j^. Kiơ\ [ak si Phạm Văn Lào, Kơ dră An^h jang pơ gang tang găn tơ drong j^ dêh char, ‘ngoăih kơ yoa to\ ‘mi kial tơ plih, pơm ăn hơ nge\nh j^ pơ lo\ le\ch đe chel kar, tơ drong tơm dơ\ng ‘no\h yoa đon kơ chăng tang găn j^ đơ\ng lơ bơ ngai tam mă ‘lơ\ng, mă loi j^ ưh đei đon vei lăng jơ hngâm pran atu\m ăn tơ pôl. {ak si Phạm Văn Lào akhan:“Tơ drong kăl hlo\h dang ei kiơ\ inh ‘no\h athei hơmet pơ ‘lơ\ng an^h, kơ thu\ng mong đak, rim tơ mam mong đak, bơ\n jang ‘lơ\ng tơ drong ‘no\h ‘mơ\i gơ\h găn đei j^, oei tơ dăh bơ\n lăp pruih pơ gang đe\ch ‘no\h ưh ke\ găn đ^ tơ đrong j^ ôh. Bơ\n lăp pruih pơ gang đơ\ng ro\ng kơ jang đang tơ drong pơ lôch klanh đe\ch”.

Hrei ‘nâu lơ\m te\h đak hlôi đei hlo\h 100.000 ‘nu bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe, lơ\m no\h đei 10 ‘nu bơngai lôch. Dang ei dôm dêh char tơ găh Pơ băh păng tơ ring To\k bo\k - Tây Nguyên oei mât lơ\m khei ‘năr đei j^ dêh hlo\h. J^ pơ lo\ le\ch đe dang ei tam mă đei vaccine tang găn păng pơ gang hơmet klăih kơ na trong tang găn ‘lơ\ng hlo\h j^ le# ăn hơ nge\nh kăp, adrin pơ lôch klanh kiơ\ đơ\ng pôi ako\m râm re\k, dôm tơ mam pơ chăh gơ\h mong đak ‘mi, chong pơ ‘ngoăih, kôch hơ met an^h đak tơ\ng ju\m dăr hnam, klơ\p hơ met bơ\n bo#i, kơ thu\ng mong đak. Mưh [ôh nhen đei j^ pơ lo\ le\ch đe, nhen yuh to\k ưh ê, hơ nơ\ng đơ\ng 2-7 năr, đei hloi j^ kơ\l, hơ âm hơ ăm, ‘me\h hăk, ich chroh… ‘no\h jăh năm tơ\ hnam pơ gang je# hlo\h vă khăm hơ met păng hơ met tơ tom hloi. Ưh gơ\h chă răt pơ gang huch kơ dih, yoa mưh yoa pơ gang ưh tro\ tơ drong j^, ưh tôm kơ liêu, j^ roi dêh, roi hơ mơt lôch răm hlo\h dơ\ng.

Nơ\r {ok thây pơgang pơtho tơbăt găh j^ pơlo\ le\ch đe tơ\ hơ io\h bek plên

Hrei au lơ\m dêh char Dak Lăk đei hlo\h 9.000 ‘nu bơngai tơpo\h j^ pơlo\ le\ch đe, lơ\m au đei 2 ‘nu bơngai lôch. Tơdrong kăl hlo\h kơ pơđ^ bơngai j^ lôch ‘no\h jei [ar ‘nu bơngai bek ngăl. Vă băt hơdăh găh dôm tơdrong hơmet tơpo\h j^ pơlo\ le\ch đe tơ\ bơngai bek plên, nhôn đei pơma dơnu\h hăm [ak si Hoàng Ngọc Anh Tuấn, Kơdră che\p pơgơ\r Khoa ming hơmet Đe hơ io\h păng đe Nge kơ Hnam pơgang tơring Tây Nguyên, hơvơn kơ m^h ma păng bôl boăl vang mơ\ng!

- {ăk si ăi! Tơdrong pơlo\ le\ch đe sơnăm au đei tơdrong yă kiơ chr^h pơtêng hăm rim sơnăm hơdrol ưh?

- {a\k si Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Măt bơngai j^ pơlo\ le\ch đe lơ\m pêng khei blu\ng, tơdrau khei blu\ng sơnăm au to\ se\t đe\ch, đei pơyan lăp đei dang 10 ‘nu mă lei tru\h dang ei hlôi đei 95 ‘nu bơngai j^ pơlo\ le\ch đe ako\m lơ lơ\m khei 7 năm tơ\ au.Tru\h hloi bơngai lôch jei đei [o#h j^ lơ\m khei 7 mơ\n. Hmă hmă dôm bơngai j^ mơ\t ming hơmet tơ\ hnam pơgang đei [o#h dôm tơdrong kơnăl j^ nhen hơ io\h le\ch pham mu\h, j^ klak, j^ klak chro\h. Đơ\ng đei [o#h j^ lơ lau pơm ăn tru\h pơlo\ le\ch đe j^ ăl tôch kơ koăng.

Tơdrong kăl hlo\h dơ\ng lơ\m sơnăm au ‘no\h bơngai j^ pơlo\ le\ch đe đei [o#h j^ ăl lơ\m năr mă 5, năr mă 6 kơ ‘năr j^. Hmă hmă sơ\, j^ ăl kơ j^ pơlo\ le\ch đe ‘no\h năr mă 3 tru\h năr mă 6 păng dang ei nhôn hlôi đei [o#h bơngai j^ đei [o#h j^ ăl lơ\m năr mă 7 păng m^nh tơdrong kăl hlo\h dơ\ng ‘no\h j^ ăl pơlo\ le\ch đe tơ\ dôm hơ io\h bek plên lơ hlo\h pơtêng hăm dôm đe hơ io\h hmă.

- {ak si ăi! Kơ yuơ kă kiơ đe hơ io\h bek plên ‘no\h [ônh đei tơpo\h j^ pơlo\ le\ch đe koh?

- {a\k si Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Tơ\ dôm hơ io\h hmă, măt bơngai j^ ăl lăp tơmơ\t dang 4,6 tru\h 4,8%, mă lei hăm đe hơ io\h bek plên ‘no\h tơdrong tơpo\h j^ ăl tru\h 15%, ‘no\h jing kơtang hlo\h 3 ‘măng hăm dôm bơngai hmă. Kơ yuơ lơ lo\h, dôm đe hơ io\h bek plên đei chă j^ pơlo\ le\ch đe ‘no\h mă dang jơ jei j^ ăl ngăl. Kơ yuơ dôm bơngai bek đei ư\h kơ ‘lơ\ng găh tơdrong kơchơ\t s^k, đạm, rơmă, găh dui jơhngơ\m, găh tơdrong ke\ krơ\ng … tôch lơ tơdrong. Tơpă yan au mimng hơmet j^ ăl hăm dôm bơngai j^ akau bek plên tôch tơnap tap. Mă blu\ng, bơ\n hơlen hơdăh găh tơdrong [et tơmơ\t đak pơgang sirôm dôm yơ lăp măh, tơdăh ư\h lei pơm ăn rơkăh dêh hnang. Mă [ar hăm đe hơ io\h bek plên, tơdrong [et tơmơ\t trong pham dăh mă hơmet j^ ăl tôch mơmat tat. Kơ yuơ lơ lo\h bek plên jing m^nh lơ\m dôm tơdrong pơm ăn tru\h j^ pơlo\ le\ch đe sa roi kơtang hlo\h dơ\ng păng tơdrong hơmơt pơm ăn tru\h lôch răm ‘no\h tôch kơtang. 

- {ak si ăi! Vă veh ver đei tơdrong j^ ăl, dôm u\nh hnam đei kon sau bek plên kăl pơm yă kiơ mư\h đei jau đe hơ io\h đei j^ pơlo\ le\ch đe koh?

- {a\k si Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Mư\h hơ io\h j^ pơlo\ le\ch đe ‘no\h dăh năm chơ ba tơ\ hnam pơgang hloi vă đei khăm păng đei [ok thây pơgang pơtho tơbăt ăn roi hrôih roi ‘lơ\ng. {ok thây pơgang gô tơroi tơbăt, bơngai j^ ayơ gơ\h chă ming hơmet tơ\ u\nh hnam, bơngai ayơ kăl ăn [^ch ming hơmet tơ\ hnam pơgang hloi, mă kăl hăm dôm bơngai hlôi đei [o#h le\ch pham mu\h, j^ klak, j^ klak chro\h ‘no\h gô pơm ăn tru\h j^ pơlo\ le\ch đe j^ ăl tôch kơ koăng, hăm đe hơ io\h hmă jei lơ lo\h bơih ‘no\h hăm đe hơ io\h bek plên j^ ăl sa roi kơtang hlo\h dơ\ng. Hăm dôm hơ io\h đei [o#h chă j^ lơ lau lei dăh chơ ba đe hăp năm tơ\ hnam pơgang hloi vă ming hơmet tơtom ‘nau jing trong ‘lơ\ng hlo\h. Rim u\nh hnam păng me\ [a\ đe hơ io\h ‘ne\ pơhơi tơ\ anăp tơdrong j^ pơlo\ le\ch đe tơ\ đe hơ io\h.

- Bơnê kơ ih [a\k si hơ!

Tơblơ\ nơ\r: Dơ\ng - Amazưt