VOV4.Bahnar - Hơ kĕ hơ kong ‘nŏh jĭ tơ drong yoa đơ̆ng hơ kâu jăn ưh iŏk đei tôm kơ chơ̆t ‘lơ̆ng păng đam kiơ̆ tơ drong ‘mĕh vă, yoa xŏng xa ưh kơ tôm mă ưh ‘nŏh yoa tơ drong jĭ, pơm ăn hơ iŏh jur kĭ hrĕnh, hơ kĕ hơ kong mă ưh ‘nŏh pơ ôr. Tơ drong krê kơ hơ iŏh hơ kĕng hơ kong lôch răm lơ hlŏh đơ̆ng 5-20 ‘măng pơ têng hăm hơ iŏh hmă păng rŏ năng ‘nâu jĭ tơ drong tơm pơm tơ lĕch tơ drong lôch răm tơ̆ hơ iŏh tŏk hrĕnh mưh hơ iŏh đei dơ̆ng jĭ klak chroh păng jĭ tơ sŏh. Yoa thoi nŏh, tơ drong hơ met hrôih ăn hơ iŏh hơ kĕng hơ kong ‘nŏh jĭ tơ drong tôch gĭt kăl.

Mon Lê Diệu Linh, 2,5 sơ năm, tơ̆ phường Ea Tam, plt Buôn Ma Thuột trăp lăp 9 kĭ păng ie hlŏh kơ lơ mon tơ hnơr hăm sư. Yă Nguyễn Thị Bính, yă mon Linh ăn tơ băt, đơ̆ng rơ nĕh truh đei 5 khei, Linh bek ‘lơ̆ng, tep nĭt. Truh dang 1 sơ năm, mon đa jĭ dôm tơ drong ƀơm truh trong dui jơ hngâm păng jĭ klak nhen, jĭ tơ sŏh, ich chroh, jĭ klak… kơ na yoa lơ pơ gang khang sinh. Đơ̆ng nŏh mon ưh kơ lŭ sŏng xa, hơ kĕ hơ kong, huch kơ băt dôm yơ pơ ma vă pơm ăn mon sŏng lŭ mă lei ưh đei tơ plih kiơ. Kơ dih kâu yă Bính kŭm ưh kơ băt tơ drong krê hơ mơt đơ̆ng sâu kơ dih klĕp truh năr năm khăm păng đei ƀak si akhan mon Linh hơ kĕ hơ kong, tơ dăh ưh đei hơ met hrôih gô ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh tơ drong tih vơ̆ kơ mon ning mônh kơnh.

Tơ roi dơ̆ng găh tơ drong ‘nâu, yă Nguyễn Thị Bính pơ ma: “Đơ̆ng mon rơ nĕh truh đei 5 khei, mon bek ‘lơ̆ng, ưh đei jĭ jăn kiơ, truh mon vă dang 1 sơ năm ‘nŏh mon pơ tơm ưh lŭ sŏng xa, gơ măng tep đa săy kơ lai, hul hang hơ ‘yuih đĭ, roi đunh năng mon roi lap, ưh kơ ‘mĕh sŏng xa. Mon đei 1 sơ năm mưh ‘me xa ƀôt ‘nŏh đa hăk, ưh ‘mĕh xa, hiĕn, gơ măng ‘nŏh lĕch hŭl hang, jing đei tơ ngĭet, hiĕn… Đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh unh hnam chơ mon năm khăm akhan jĭ lơ̆m tơ sŏh. Huch pơ gang hơ nơ̆ng mă lei ưh đei da ƀiơ̆. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh, mon đa ich chroh hai. Hơ mơt klak mon ưh ‘lơ̆ng kơ na năm răt pơ gang tơ huch ăn, mă lei ưh đei da ƀiơ̆ ‘năi. Đơ̆ng rŏng ‘nŏh mĕ ƀă mon năm tơ̆ Sài Gòn khăm ‘nŏh ƀak si akhan mon đei tơ drong hơ kĕ hơ kong, đei jĭ klak hai. Ƀlă đơ̆ng noh, ƀak si chih pơ gang huch 1 khei, dang ei mon sŏng xa thoi hmă, tep nĭt păng tŏk kĭ ƀiơ̆”.

Kiơ̆ ƀak si Vi Thị Huệ, Phŏ Khoa, Vei lăng Khoa kơ chơ̆t bek, Anih vei lăng tơ dỏng jĭ jăn dêh char Dak Lak: vă khăm hơ len ăn nge, hơ iŏh hăm hơ kĕ hơ kong ưh athei lăng kiơ̆ kŏng ti păng kơ jung, trăp đơ̆ng sư yoa dôm tơ drong nai ‘nŏh tôch hơ nat vă băt. Tơ dăh 2 tơ drong kŏng ti iĕ păng hơ kâu hơ ‘iơch hlŏh tơ drong hơ găt ‘nŏh mon âu hơ kĕ hơ kong bơih. Hơ iŏh hơ kĕ hơ kong tơ dăh ưh đei hơ met hrôih gô pơm tơ lĕch lơ tơ drong ưh kư ‘lơ̆ng đơ̆ng rŏng.

Ƀak si Vi Thị Huệ, Phŏ Khoa, Vei lăng Khoa kơ chơ̆t bek, Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char Đắk Lắk ăn tơ băt: “Tơ drong krê hlŏh đơ̆ng hơ kĕ hơ kong dêh mă đe đa tơ ƀâp ‘nŏh ‘nŏh kơ sư̆k tơ jră hăm tơ drong jĭ đơ̆ng hơ iŏh jur, jing ƀônh đei lơ tơ drong jĭ pơ tih gia nhen: jĭ lao, hiĕn hơ drap…. Atŭm hăm ‘nŏh đa đei iĕ kơ tơ̆h, jĭ kơ̆ng păng lơ tơ drong jĭ nai hai. Mă lei, mưh hơ iŏh hơ kĕ hơ kong ăl ‘nŏh hơ iŏh krĕ, ưh jăh vơ̆ ưh đei nhen thoi đe hơ iŏh nai. Mưh jĭ dêh ‘nŏh sư pơm ăn klơm nge, hơ iŏh jing đei tơ drong jĭ. Mă 2, tê̆ ƀao pơ năl, niêm mak jing ƀrot, pơm ăn hơ kâu jăn trep iŏk kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng ưh pran kơ na jing hơ kĕ hơ kong dêh. Tơ drong nai dơ̆ng mưh đei jĭ hơ kĕ hơ kong, kăl hơ met tơ̆ hnam pơ gang ‘nŏh ƀa ƀôh hơ kâu đe mon tơ ngiĕt, brâm dreng drơt tơ̆ hơ hnglou jâng ti. Mưh hơ kĕng hơ kong mă ưh đei hơ met ‘nŏh kŭm tôch ƀônh lôch. Mă đơ̆ng hơ met bơih ră mă lei ning mônh kơnh oei krĕ ƀiơ̆ kơ đe hơ iŏh nai đĕch”.

Hơ kĕ hơ kong pơm tơ lĕch lơ tơ drong ưh ‘lơ̆ng hăm hơ iŏh, kơ lih thoi noh, mưh ƀôh hơ iŏh ưh ‘mĕh sŏng xa, hơ kâu hơ kĕ dăh mă ưh jăh jung pơ têng hăm hơ iŏh tơ hnơr hăm sư, hơ iŏh đa ngôi 1 ƀôt ưh ‘mĕh pơm ngôi, mưh pơm ngôi ‘nŏh đa lap, ưh jăng, hơ kar dreng drơt, măt ưh đei hơ răng jăng, hơ iŏh đa pơ pông klak, pơ ‘ngiĕh ƀât plenh kĕnh, hơ kar hơ ‘nhieu,… dăh mă ƀôh tơ drong kiơ hlich ‘nŏh mĕ ƀă jăh ba hơ iŏh năm khăm mă tơ tom hloi. Kiơ̆ đơ̆ng khăm hơ len kơ chơ̆t bek, set hơ len kơ chơ̆t ‘lơ̆ng vă đơ̆ng nŏh đei trong hơ met mă lăp.

Tơ dăh hơ iŏh đei tơ drong jĭ: nhen đei hơ mơng, jĭ klak chroh, sŏng xa ưh kơ lŭ,… ‘nŏh tơ drong hơ met jĭ ‘nŏh kăl hlŏh, đang kơ ‘nŏh rong ‘me mă ‘lơ̆ng dơ̆ng. Tơ drong sŏng xa kơ hơ iŏh: athei ‘me xa thi mă lăp, tôm kơ chơ̆t mă hơ iŏh oei ưh kơ măh. Lê̆ ‘me lơ kơ chơ̆t ‘lơ̆ng pơ lŭk dêh hnang ăn hơ iŏh, mă loi hăm hơ iŏh oei bek yoa ƀât lăp pơm tơ lĕch tơ drong krê ăn hơ iŏh ‘năi. Tơ drong pơ tâp hơ kâu jăn, athei ăn hơ iŏh pơm ngôi lăp ai, hơ tŏk dar dĕh klĕp truh hơ kaua pran jăng thoi hmă ‘nŏh rim năr athei pơ tâp pơ hrăm hơ kâu mă hơ nơ̆ng. Tơ drong pơ pơ̆ hơ kâu sơ gơ̆h pơm ăn tơ mam xa ƀônh hach, hrơm mât lơ̆m hơ kâu jăn ƀônh ƀiơ̆.

Vă hlôh hơ dăh hloh găh hơ kĕ hơ kong dei dei tơ̆ hơ ioh, bơ ngai chih kơ tơ̆ng ang hlôi đei jơ pơma dơ nuh dơ̆ng hăm ƀak si Vi Thị Huệ - Phŏ Khoa, vei lăng Khoa kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng, Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char Dak Lak.

- Mă hơ drol apĭnh bơ nê kơ ƀak si hlôi drơ̆ng nơ̆r vang akŏm jơ apĭnh jet đơ̆ng bơ ngai chih kơ tơ̆ng ang kơ Tơ drong roi jơ hngơ̆m pran tơ drong arih. Ƀak si ăi, dôm tơ drong tơm hơ yơ pơm ăn hơ ioh đei hơ kĕ hơ kong dei dei?

Ƀak si Vi Thị Huệ: “Hơ kĕ hơ kong dei dei đei lơ tơ drong tơm pơm ăn, mă mônh ‘noh jĭ ‘măng sŏng sa đơ̆ng hơ ioh dơ nuh hin, ưh kơ đei sa tôm dôm vitamin, khoáng chất, dôm kơ chơ̆t đạm, protid, protein, lipid păng dôm kơ loăi kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng tơ̆ lơ̆m ‘măng sŏng sa kơ hơ ioh. Tơ drong tơm mă 2 ‘noh jĭ yua đơ̆ng 1,2 tơ drong jĭ găh trong klak, hơ ioh sa ưh kơ đei hrơm. Păng đei mĭnh tơ drong tơm dơ̆ng ‘noh jĭ dôm tơ drong joăt sŏng sa đơ̆ng hơ ioh, nhen: sa gô đei hăk, lĕk ‘noh hơ ioh kŭm ưh kơ mơ̆t hrơ̆m lơ̆m hơ kâu. ‘Ngoăih kơ ‘noh oei đei dôm tơ drong tơm ƀơm truh tơ drong jĭ vơnh, pơm ưh kơ ‘lơ̆ng sŏng sa, hơ ioh koă kơ sŏng sa. Păng mĭnh tơ drong tơm hơ tuch ‘noh jĭ hơ ioh ưh kơ đei mŏm mĕ ngăl lơ̆m 6 khei blŭng ‘noh kŭm pơm ăn hơ ioh đei hơ kĕ hơ kong păng đei dôm ŭnh hnam ăn hơ ioh sa blŭng hrôih dêh hang ‘noh kŭm gô hơ nhăk truh tơ drong hơ kĕ hơ kong dei dei tơ̆ hơ ioh.

Hơ kĕ hơ kong dei dei vă khan hơ ioh đei hơ kĕ hơ kong đei ƀôh lơ̆m khei ‘năr kơ đeh. Đei 2 kơ loăi krao ‘noh hơ kĕ hơ kong dei dei: ‘noh jĭ hơ kĕ hrơ hrơn păng pơ ôr. Hơ kĕ hrơ hrơn ‘noh hơ ioh hơ kĕ dêh, hnhơl; pơ ôr ‘noh lăng ƀôh tôch bek mă lei tơ pă ‘noh đei hơ kĕ hơ kong dei dei. Sư oei đei 1 kơ loăi dơ̆ng hrâu hrĕk đơ̆ng pơ ôr păng hrơ hrơn ‘noh hơ kĕ, đei kĭ hơ iơch, kơ đeh hloh hơ ioh hơ dai sơ năm mă lei tơ pang jơ̆ng hơ ioh ‘noh pơ ôr. ‘Nâu krao ‘noh jĭ hơ kĕ hơ kong hơ dai băl đơ̆ng hrơ hrơn păng pơ ôr.”

-          Găh tơ drong hơ met mưh hơ ioh hơ kĕ hơ kong thoi yơ lei ă?  

Ƀak si Vi Thị Huệ: “Hơ met hơ kĕ hơ kong dei dei ‘noh jĭ 1 tơ drong mơ mat hăm bơ̆n. Mă hơ drol athei klăih song tơ drong jĭ, nhen: hơ kĕ hơ kong dei dei păh ai, hơ kĕ hơ kong dei dei păh lăp păng hơ kĕ hơ kong dei dei ăl. Mưh bơ̆n hơ met ‘noh athei kiơ̆ lơ̆m tơ drong jĭ hơ kĕ hơ kong vă hơ met. Tơ̆ hơ kĕ hơ kong dei dei ăl mă ưh kơ đei ƀôh tơ drong jĭ, ưh kơ ƀôh hơ dăh ‘noh gô đei hơ met tơ̆ hnam pơ gang xăh, phường. Oei hơ kĕ hơ kong ăl, đei ƀôh tơ drong jĭ kơ năl gô đei hơ met tơ̆ hnam pơ gang kơ plăh doh đe ƀak si  hơ met tơ drong nai đei ƀôh hơ dai. Đei dôm hơ ioh đei tôch kơ lơ tơ drong jĭ nai đei hơ dai. Oei hơ met hơ kĕ hơ kong pơ vei ‘noh bơ̆n tơ mơ̆t dơ̆ng vitamin A tơ̆ hơ ioh đơ̆ng 6 truh 60 khei, ăn huch pơ gang hơ mơng ăn hơ ioh đơ̆ng 24 truh 60 khei. Tơ mơ̆t dơ̆ng kẽm hăm trong ăn hơ ioh sa tôm dôm kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng.”

- Mưh lei, ƀak si ăi, pơm thoi yơ vă băt hơ ioh đei hơ kĕ hơ kong dei dei?

Ƀak si Vi Thị Huệ: “ Vă băt hơ dăh 1 ‘nu hơ ioh đei hơ kĕ hơ kong dei dei, tơ ƀôh hơ dăh lăng ƀôh hơ ioh tôch kơ hơ kĕ. Tơ ƀôh đơ̆ng sư ‘noh jĭ mĕ ƀă gô tơ roi găh khei ‘năr hơ ioh ưh kơ ‘meh sŏng sa tôch kơ đunh. Găh joăt jang kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng, kang ƀô̆ jang pơ gang gô yua ‘long rek pơ tŏ Moac vă băt hơ dăh hơ ioh đei hơ kĕ hơ kong dei dei dăh ưh. ‘Long rek pơ tŏ Moac âu bơ̆n gô pơ tŏ tơ̆ kơ kŏng ti hơ ioh, tơ dăh ti hơ ioh hơ la kơ 11,5 cm ‘noh gô đei băt hơ dăh ‘noh hơ ioh đei hơ kĕ hơ kong dei dei.”

 -Ƀak si hăm đei pơ tho tơ tă thoi yơ vă kơ đe mĕ ƀă kơ chăng tang găn hơ ioh đei hơ kĕ hơ kong dei dei ưh?

Ƀak si Vi Thị Huệ: “Vă tang găn hơ kĕ hơ kong dei dei tơ̆ hơ ioh, mưh rơ neh hơ ioh athei đei mŏm mĕ ngăl lơ̆m 6 khei blŭng. Đơ̆ng rŏng kơ ‘noh 6 khei athei ăn hơ ioh sa thim mă lăp, tôm ‘meh vă găh kơ sô̆ păng tơ drong ‘lơ̆ng hăm rim khei đei hloi oei ăn hơ ioh mŏm mĕ. Hăm trong ‘me hơ ioh sa athei tôm dôm grŭp tơ mam sa. Pơ tih gia nhen grŭp protein, grŭp lipit, protit, vitamin, khoáng chất…vă pơm lăp đei ‘meh vă tơ drong tih vơ̆ đơ̆ng hơ ioh. Hăm dôm hơ ioh ‘lŏ ƀiơ̆ ‘noh sư athei đei chă nơ năm, kơ dâu, tơ plŏng hơ nơ̆ng, pơ ngôi, ‘nĕ kơ chĭt hơ ioh lơ̆m hnam. ‘Ngoăih kơ ‘noh, kăl hơ met dôm tơ drong jĭ nai đơ̆ng đe hơ ioh. Pơ tih gia đei dôm hơ ioh đei jĭ klak hơ nơ̆ng, jĭ klak chroh pơ dui đunh ‘noh sư kŭm pơm ăn hơ ioh sa ưh kơ hrơm, hơ ioh ưh kơ ‘meh sa... hơ nhăk truh đei hơ kĕ hơ kong dei dei. Hơ dai hăm ‘noh, lơ̆m kơ plăh oei hơ năp ‘noh athei tơ mơ̆t dơ̆ng tôm sắt, axitfolic păng dôm kơ loăi vitamin, khoáng chất tôm. Tơ mơ̆t dơ̆ng vitamin A tôm ăn hơ ioh đơ̆ng 6 truh 60 khei mă bơ ngai ‘noh jĭ mĕ đơ̆ng rŏng rơ neh lơ̆m dang 1 khei”.

-          Lei ah, bơ nê kơ ih ƀak si hơ

Mỹ Hạnh: Chih

Dơ̆ng hăm Thuem: Tơ blơ̆