VOV4.Bahnar - J^ xoang ‘no\h jing 1 lơ\m dôm tơ drong j^ đei [o#h lơ tơ\ te\h đak bơ\n. Tơ\ tơ ring Tây Nguyên đei tôch kơ lơ bơ ngai j^ ‘nâu hơ nhăk tru\h tơ drong ar^h sa păng tơ drong jang đei [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng tôch kơ tang.

 

 Rim năr lăm khăm Khoa hơ met j^ Đon Mu\h Hơ lu\ng – Hnam pơ gang Đa khoa de#h char Kon Tum sơng jo# păh lăp đơ\ng 70 tru\h 100 ‘nu bơ ngai j^. Lơ\m kơ so# dôm bơ ngai j^ đei lơ bơ ngai năm khăm j^ xoang. Tơ roi găh tơ drong j^ âu, dôm bơ ngai j^ năm khăm tơ roi tơ băt, mơ mat hlo\h ‘no\h j^ dôm khei tơ pl^h pơ yan dăh mă mư\h ‘năr tơ pl^h tơ ngie\t. Yua đơ\ng ư\h kơ ‘lơ\ng hăm tơ drong tơ pl^h đơ\ng hơ yu\h ‘năr dăh mă hơ yu\h hơ kâu jăn kơ na bơ ngai j^ kơ se\h, hơ nơ\k hơ nơ\ng. Dôm bơ ngai j^ xoang đunh năr tơ roi tơ băt, j^ hơ lơ\k hơ le lơ\m đunh năr pơm ăn hơ kâu rơ mơ\n, j^ tơ\ mu\h, lap păng pơm ăn lơ tơ drong ư\h kơ hiôk lơ\m oei sa, bơ\ jang păng ho\k pơ hrăm.

 

Oh Nguyễn Văn Tuấn, ho\k tro lăm 6A3, Hnam trưng ho\k jăl 2 Trần Hưng Đạo tơ\ pơ lei tơm Kon Tum, tơ roi tơ băt: “ Hmă hmă ‘no\h dôm năr pơ yan tơ ngie\t sư đoa j^ păng sư le\ch tôch kơ lơ đak mu\h. Kơ ch^l, ^nh kơ dr^h lơ ‘no\h j^ mu\h. Sư [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng ‘no\h ^nh ư\h kơ gơ\h tơ oei m^nh [ôt mư\h ho\k [ai. Ư|h kơ hiôk, ư\h kơ chăm mư\h ho\k [ai”.

 

Hăm ‘me\h vă klăih đei tơ drong j^ xoang, lơ bơ ngai j^ hlôi tơ chă tôm trong hơ met. Đon tơ che\ng “ Đei j^ ‘no\h năm tơ chă hơ met jơ\p jang” đei rim ‘nu bơ ngai tơ mơ\t yua tôch bơ ne\h. Lơ bơ ngai lăp kăl kơ mơ\ng tơ roi đei pơ gang hơ met klăih j^ xoang ‘no\h tơ chă tơ\p đei, răt ma\ đei păng yua mă đei. Dôm pơ gang tơ roi đei lơ bơ ngai huch pơ long lăng hlo\h ‘no\h j^ dôm pơ gang hơ met j^ đơ\ng bơ\n hla ‘long păng pơ đ^ hloi dôm pơ gang “ mơ\ng chă tơ roi”.  

 

Lei ‘no\h hiup hla pro tăng blu\l, so\ng mu\h hăm cành giao, huch đak hla tía tô… tru\h hloi so\ng mu\h hăm bơ la ro#ih, kơ\l [^h bôm đang kơ ‘no\h pik sun phát đồng. Tơ drong hơ met j^ ding măh 1,2 ‘nu bơ ngai pu\n ai hu\t đei j^ xoang ku\m ư\h kơ băt gơ nang đơ\ng pơ gang hơ yơ mă klăih j^. Đei 1 tơ drong tơ pă yan âu hrei ‘nâu ‘no\h lơ kon pơ lei chu pu\ ar^h atu\m hăm j^.  

 

{ok Phan Đức Luận, vă je# 70 sơ năm, hnam oei tơ\ trong Lê Quý Đôn, pơ lei tơm Kon Tum đei j^ lơ xoang dôm j^t sơ năm kơ âu, tơ roi: “Tơ drong mă blu\ng sư pơm ăn kơ bơ ngai j^ ble\k hlo\h ‘no\h vưch hơ ving măt. Nhen ^nh âu ‘no\h dang ei pă băt bơ\ih yua kơ đe krao ‘no\h j^ đunh bơ\ih. Vă khan tơ\ sơ năm nhen ^nh âu athei ar^h atu\m hăm j^ đe\ch bơ\ih”.  

 

Vă hoei “ hơ vơ\l ” lơ\m hơ met j^ xoang, kiơ\ nơ\r pơ tho tơ tă đơ\ng đe [ak si đei băt, bơ ngai j^ athei năm tru\h tơ\ dôm hnam pơ gang khăm, hơ met j^ đei đe lui nge\h. Ư|h kơ gơ\h chă hơ met kơ d^h, chă yua kơ d^h bơ\n pơ gang hơ met j^ xoang ư\h kơ băt đơ\ng yơ pơm tơ le\ch, tam mă đei an^h jang kơ pal hơ len lăng. Hơ drol kơ tơ chă đei trong hơ met j^ lăp hăm hơ kâu rim bơ ngai, vă hơ met ‘lơ\ng j^ jăn, bơ ngai j^ xoang athei tơ pl^h tơ drong ar^h sa kiơ\   trong ‘lơ\ng, nhen ‘ne\ kơ gan et hơ\t, ‘ne\ huch [ier hơ lăk, ‘ne\ kơ sa tơ mam tơ ngie\t… hơ dai hăm ‘no\h tang găn dôm tơ drong tơm pơm ăn j^ đei [o#h roi de#h, nhen pơm rơ go\h hnam oei, hu\t le# ‘nhui, ‘mui ‘me# ‘mach, vei lăng rơ go\h hơ kâu.

 

Hlôi đei mơ mat yua đơ\ng j^ xoang, gơ nang đơ\ng băt ar^h sa ‘lơ\ng hlo\h ‘no\h j^ vei kơ jăp hơ nơ\ng tơ drong năm jơ\ng ho\h tơ\ gơ măng păng pơ ge rim năr, [ok Nguyễn Xuân Hóa, hnam oei tơ\ trong Hùng Vương, pơ lei tơm Kon Tum, tơ roi: “&nh đei j^ xoang ku\m đunh de#h bơ\ih, đ^ dôm j^t sơ năm. Mă hơ drol ‘no\h sư j^ kơ\l, j^ kơ\l măh pă gơ\h [^ch athei tơ oei đe\ch. 2 dơ\ng ‘no\h mu\h, khoak, dui jơ hngơ\m mơ mat. Mă lei dang ei [o#h ku\m dă [iơ\ bơ\ih. Ku\m ư\h kơ đei hơ met kiơ, ư\h kơ đei huch pơ gang lăp oei sa ‘lơ\ng đe\ch. Tơ drong ar^h sa ^nh sư oei hoei đei tơ drong kiơ. Đang kơ ‘no\h ^nh oei sa, so\ng sa tep ư\h kơ kơ kư\ kă, pơ t^h gia nhen et sa kơ le\. Năm jơ\ng ho\h, pơ tâp hơ kâu jăn đang kơ ‘no\h so\ng sa ‘lơ\ng vă khan ^nh ư\h kơ et sa hlo\h tơ drong, mă loi ‘no\h pre\l. Dang ei ‘no\h hiôk, hơ drol 10 dang ei ‘no\h oei pă 2 đe\ch”.

 

M^nh tơ drong tôch kơ tơ tăm ‘no\h j^, kiơ\ hơ len lăng đơ\ng rim [ak si chuyên khoa, hăm lơ tơ drong tơm pơm ăn nhen: cham char ar^h oei ‘me# ‘mach; ư\h kơ hiôk lơ\m hơ kâu, jơ hngơ\m jăn rim ‘nu bơ ngai ư\h kơ đei vei lăng ‘lơ\ng, đei [o#h j^ đơ\ng dôm tơ drong j^ nai; hơ met ư\h kơ [lep trong…lơ\m khei ‘năr tru\h âu kơ so# bơ ngai j^ xoang gô đei [o#h hơ nơ\ng kơ to\k.   

 

Găh tơ drong j^ xoang ku\m nhen trong tang găn, hơ met j^ tro\ [lep, đei yoa, {ak si chuyên khoa I Ngô Văn Minh, vei lăng Khoa hơ met j^  lơ\m Đon-muh-Hơ lo\ng – Hnam pơ gang đa Đa khoa dêh char Kon Tum, tơ roi hơ dăh thoi âu:

 

-{ak si ăi, j^ xoang ‘no\h yă kiơ păng j^ xoang đei dôm kơ loăi? 

 

-{ak si Ngô Văn Minh: J^ xoang ‘no\h j^ m^nh tơ drong j^ đei ju\m dăr ngong muh, [ât lăp ‘no\h yoa pơ rang j^, [ât lăp ‘no\h ưh. J^ xoang đei 2 kơ loăi, ‘no\h j^ j^ xoang dang ei păng j^ xoang đei đunh. J^ xoang tơ po\h dang ei đa đei đơ\ng 1 truh 4 gie\ng. J^ xoang đunh ‘no\h đa đei đơ\ng 4 gie\ng to\k tơ\ kơ pal.

 

- Kiơ\ đơ\ng chă hơ len năng bơ ngai j^ truh khăm Tơ\ Khoa hơ met j^ lơ\m đon-Muh-Hơ lo\ng tơ\ Hnam pơ gang Đa khoa dêh char Kon Tum, [ak si [ôh dôm sơ năm tơ je# âu tơ drong j^ xoang đei thoi yơ?

 

-{ak si Ngô Văn Minh: J^ xoang tơ\ Khoa hơ met j^ lơ\m Đon-Muh-Hơ lo\ng kơ Hnam pơ gang Đa khoa dêh char Kon Tum đei lơ bơ ngai. Đơ\ng bơ ngai jang ăn te\h đak truh tơ\ bơ ngai jang chu\n mir, đei hloi bơ ngai jang hmă, mă lei 1 tơ drong kăl hlo\h j^ đon tơ che\ng đơ\ng dôm bơ ngai j^ đa akhan, j^ xoang ‘no\h j^ 1 tơ drong j^ hơ met ưh kơ klăih. Yoa thoi no\h đe sư chă răt pơ gang huch kơ dih đơ\ng 3 - 5 năr. Đe sư [ôh j^ da [iơ\ ‘no\h ưh đei pă hơ met dơ\ng, yoa thoi no\h pơm ăn j^ roi đunh roi dêh, jing hơ met mơ mat, ưh kơ ke\ klăih.    

 

- {ak si tơ roi mă hơ dăh lăng, yoa kiơ pơm tơ le\ch j^ xoang, mưh vă đei j^ ‘no\h bơ ngai j^ [ôh thoi yơ?

 

-{ak si Ngô Văn Minh: J^ xoang đei dôm tơ drong tơm thoi âu. Mă 1 ‘no\h yoa cham char. Cham char tơ plih ‘no\h đe hyup [ơm hơ yuh kial đei [ruih [răm, pơm ăn kơ ch^l muh đơ\ng no\h jing đei j^ xoang. J^ xoang yoa lơ\m hơ kâu jăn, [âp lăp yoa bơ ngai j^ trong muh ie\, [ât lăp yoa hơ kâu jăn ưh jăng, ưh ke\ tơ jră j^. Bơ ngai j^ đa đei đak muh. J^ xoang yoa đơ\ng tơ po\h, đơ\ng hơ nơ\k, hơ drap đunh. Đei m^nh tơ drong j^ dơ\ng ‘no\h yoa j^ niêm mak. {ât lăp tơ\ âu đa [ôh bơ ngai j& xoang yoa đơ\ng le\ch pham muh hai.

 

Dôm tơ drong đei [ôh mưh j^ xoang ‘no\h ‘moi kiơ\ xoang j^ thoi yơ mă sư đei j^ thoi no\h, mă 1 ‘no\h j^ kơ\l. J^ kơ\l kiơ\ an^h xoang j^. Pơ tih gia nhen j^ xoang kle\ng ‘no\h j^ kơ\l [ât kle\ng. J^ xoang lơ\m ngong muh pơm ăn đe j^ lơ\m bơ ho\k măt. J^ xoang tơ bong sư j^ tơ\ meng. M^nh [ar xoang [ât lăp pơm ăn đe j^ tơ\ ko\ng koi hai. Tơ drong đơ\ng ro\ng dơ\ng mưh đei j^, bơ ngai j^ đa chil muh, đak muh jur tơ\ hơ lo\ng, pơm đơ đik hơ lo\ng, hie\n. Đei 1 tơ drong ‘noh [ât lăp pơm ăn muh bơ ngai j^ ưh kơ đe [ou kiơ. Muh ưk kơ [ou đơ\ng lăp ai truh dêh sư tơ [ôh ăn tơ drong j^ đơ\ng [ơ [iơ\ truh j^ ăl. ‘Ngoăih kơ ‘no\h j^ xoang oei pơm ăn bơ ngai j^ ving măt, yuh đơ\ng lăp ai truh dêh. {ât lăp đei j^ hloi tơ\ hơ ne\nh tơ ‘ngiam kơ so# 5,6,7.      

 

- Lei bơ\n athei tang găn thoi yơ vă huei đei j^ xoang hă [ak si?   

 

-{ak si Ngô Văn Minh: J^ xoang yoa dôm tơ drong ‘nao tơ roi kơ pal hei, [ât lăp yoa hrip [ơm hơ yuh kial tơ ngie\t kơ na mưh le\ch tơ\ trong bơ\n athei gom mă tơ no\. Yoa bơ\n pơ gang, [ât lăp ‘no\h yoa hơ nơ\k hơ drap. Mưh muh hơ drap pơ koh ‘no\h athei hơ met mă ‘lơ\ng. Đơ\ng ro\ng dơ\ng ‘no\h yoa pơ\k hơ tu\n [ơm, bơ\n athei năm tơ\ dôm [ak si juăt hơ met j^ lơ\m đon, muh, hơ lo\ng vă j^ jăh klăih vă huei đei j^ xoang đunh.

 

- Lei [ak si ăi, bơ ngai j^ athei pơm thoi yơ mưh băt kơ dih kâu đei j^ xoang?

 

-{ak si Ngô Văn Minh: Mưh j^ xoang ‘no\h năm truh tơ\ dôm hnam pơ gang juăt hơ met j^ găh trôm đon, muh, hơ lo\ng vă khăm hơ met. Dang ei hăm Hnam pơ gang Đa khoa dêh char Kon Tum nhôn đei vă tôm kơ măy khăm hơ len j^ xoang. Mă 1 ‘no\h khăm chuyên khoa hăm dôm tơ mam, kơ măy juăt khăm hơ len tôch ‘lơ\ng găh j^ đon, muh, hơ lo\ng. Mă 2 ‘no\h đei kơ măy tơ\k pơ nhơk tơ\ lăm trôm đon, muh, hơ lo\ng. Mă 3 ‘no\h city scan rim xoang. Mă 4 ‘no\h gơ\h ph^ mri rim xoang. 

 

- {ak si hăm đei nơ\r tơ tă kiơ hăm dôm bơ ngai j^ xoang đunh, hơ met ưh kơ klăih păng bơ ngai j^ hơ nơ\ng kơ j^ kơ\l, j^ muh hă?

 

-{ak si Ngô Văn Minh: Hăm j^ xoang đunh ưh kơ klăih ‘lơ\ng hlo\h ‘no\h bơ\n năm tơ\ đe [ak si juăt hơ met vă ph^ hơ len kiơ\ tơ\ yăn âu. Pơ tih gia nhen j^ xoang mă đak muh oei le\ch hơ nơ\ng ‘no\h adrin hơ met hơ nơ\ng đơ\ng 3 - 8 gie\ng. Oei mưh đ^ pơ nge\h xoang kơ ch^l trôm muh đunh ‘no\h athei hơ met kiơ\ trong răih. Hrei ‘nâu đe răih hăm kơ măy no#i soi ‘nao vă pơih an^h xoang ch^l, hiôk rơ hăo, mă ưh kơ s^ vă răih hơ met klăih j^ xoang hloi ôh. 

 

- Lơ bơ ngai j^ hrei ‘nâu oei tơ tăm ưh băt vă rơih trong hơ met j^ hăm pơ gang tây dăh mă Đông y ‘lơ\ng [iơ\? {ak si đei nơ\r pơ ma thoi yơ găh tơ drong ‘nâu?

 

-{ak si Ngô Văn Minh: Hơ met j^ xoang ‘no\h j^ 1 tơ drong tôch g^t kăl păng đunh đai. Gơ\h hơ met đơ\ng 4 truh 8 gie\ng, [ât lăp kơnh đunh hlo\h dơ\ng. Pơ gang Tây j^ tơ drong rơih mă 1. Mă lei pơ gang Đông Y ku\m đei lơ kơ loăi tôch ‘lơ\ng ‘năi. Yoa thoi no\h tơ dăh hơ met hơ dai pơ gang Đông y păng pơ gang Tây ‘no\h j^ 1 tơ drong tôch ‘lơ\ng ăn bơ ngai j^, vă găn j^ xoang huei roi dêh.  

 

- Lei ah, bơ nê kơ ih hơ!

Thuem hăm Dơ\ng: Tơ blơ\