VOV4.Bahnar - Pơ mâu ‘noh jĭ kơ loăi tơ mam sa đei lơ kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng păng kŭm jing tơ mam sa đei lơ bơ ngai ‘mĕh sa. Mă lei, hơ dai hăm lơ kơ loăi pơ mâu gơh sa oei đei 1,2 kơ loăi pơ ma mâu ư̆h kơ gơ̆h sa, tơ dăh sa ‘noh gô đei pơ nhŭl, soai hăk, tơ dăh ư̆h kơ đei kơ̆p kư̆u păng hơ met tơ tom gô đei lôch. Rim dêh char Tây Nguyên vă yak mơ̆t pơ yan ‘mi, ‘nâu jing khei ‘năr pơ mâu chăt păng bluh vơ̆, kơ na kăl kơ chăng hăm hơ mơt kơ pơ nhŭl đơ̆ng sa pơ mâu bri.

Tơ̆ Dak Lak, dôm bơ ngai pơ nhŭl, soai hăk yua đơ̆ng sa ƀơm pơ nhŭl pơ mâu oei đei ƀôh, mă loi ‘noh đei tŏk lơ̆m pơ yan ‘mi đơ̆ng dang khei 4 truh khei 10 rim sơ năm. Hơ drô̆ sơ năm 2020 đei 2 ‘nu pơ nhŭl đơ̆ng sa pơ mâu athei ƀĭch tơ̆ hnam pơ gang kơ̆p kư̆u. Lơ bơ ngai akhan pơ mâu pơ gang đei kơ mâu ‘lơ̆ng kơ na ƀôh pơ mâu kok hlôi buch brŏk sa, mă ư̆h kơ băt sư pơm ăn krê hơ mơt truh hơ kâu jăn. Đei 1,2 kơ loăi pơ mâu, hơ drông sa gơh mă lei oei pơm pơ nhŭl ăn bơ ngai. 1,2 ‘nu bơ ngai oei pơ long lăng pơ mâu hăm trong ăn kơ iĕr sa, kŏ sa, đơ̆ng rŏng 1-2 jơ mă ư̆h kơ đei pơ nhŭl ‘noh akhan pơ mâu ‘noh sa gơh. Mă lei, kiơ̆ kơ ƀak si Trần Văn Tiết, Phŏ kơ dră anih vei lăng rơ gŏh ‘lơ̆ng tơ mam sa dêh char Dak Lak, trong âu lăp ƀlep hăm 1,2 kơ loăi pơ mâu pơ gang ƀơm hrĕnh păng ư̆h kơ pơm lôch bơ ngai. Oei vă đĭ đăng pơ mâu pơ gang pơm lôch bơ ngai đei ƀơm hiơ̆ ƀiơ̆:

 “Lơ̆m dôm kơ loăi tơ mam sa pơm ăn pơ nhŭl ‘noh pơ nhŭl đơ̆ng sa pơ mâu ‘noh jĭ krê hơ mơt păng đei kơ sô̆ bơ ngai lôch lơ yua đơ̆ng đei dôm kơ chơ̆t pơ nhŭl amatoxin, muscarin, orellanin, gyromitrin …  đei pơm pơ răm hồng cầu, bạch cầu, tế bào kơ̆l ‘ngok. Lăp 2,3 tŏ pơ mâu pơ gang lơ̆m tơ mam sa kŭm kĕ pơm ăn pơ nhŭl, ƀơ̆t lăp pơm lôch lơ bơ ngai”.

Pơ nhŭl yua đơ̆ng sa ƀơm pơ mâu pơ gang đa đei ƀôh nhen: Jĭ klak tôch kơ dêh, chă pơ yơ̆ng lơ ‘măng, hăk, đei hloi pham, hơ kâu rơ mơ̆n lap, jơ̆ng ti tơ ngiĕt, hal kơ đak, ƀơ̆t lăp lĕch ƀre ƀrônh, hơ ving măt, hơ kar dreng, gơ̆, chă hơ yô tŏ sĕt dăh mă ư̆h kơ gơ̆h chă hơ yô, dui jơ hngơ̆m mơ mat... Ƀơ̆t lăp, đei 1,2 kơ loăi pơ mâu gô pơm ăn ư̆h kơ ‘lơ̆ng tơ̆ kơ̆l ‘ngok, klơm, plei lĕn, ư̆h kơ dơ̆r păng lôch. Ƀak si Trịnh Hồng Nhựt, Kơ dră khoa hơ met đe jĭ ăl păng tơ jră pơ nhŭl, Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên tơ băt: 80% bơ ngai pơ nhŭl đơ̆ng sa pơ mâu lôch tơ dăh kơ̆p kư̆u klui. Yua thoi noh, bơ ngai jĭ kăl kơ năm tơ̆ hnam pơ gang roi hrôih roi ‘lơ̆ng. Hơ drol ‘noh gơh hơ met, hŭt lê̆ kơ chơ̆t pơ nhŭl lĕch đơ̆ng hơ kâu hăm trong pơm ăn hăk.

 “Pơ nhŭl đơ̆ng sa pơ mâu gô pơm ăn lơ tơ drong jĭ krê hơ mơt. Sư pơm ư̆h kơ ‘lơ̆ng klơm, ư̆h kơ ‘lơ̆ng plei lĕn, ư̆h kơ ‘lơ̆ng tơ̆ pham... kơ na kơ sô̆ bơ ngai lôch tôch kơ lơ. Vă đĭ đăng dôm bơ ngai ư̆h kơ đei kơ̆p kư̆u tơ tom gô hơ nhăk hư klơm klak, kơ sô̆ lôch lơ. Yua thoi noh, tơ dăh đơ̆ng rŏng kơ sa pơ mâu mă đei ƀôh pha lơ̆m trong klak nhen: ƀơ ƀlut hăk, jĭ kalk, chroh đei hloi hơ ving măt, rơ mơ̆n lap, hơ ngơ̆t ‘noh kăl kơ năm tơ̆ hnam pơ gang hloi vă chă ƀôh, hŭt lê̆ pơ nhŭl lĕch đơ̆ng hơ kâu jăn roi hrôih roi ‘lơ̆ng păng hơ met dôm tơ drong jĭ ăl nai roi hrôih roi hơ mĕng kơ sô̆ lôch gô tơ jur.”

Dôm kơ loăi pơ mâu pơ gang jô̆ hloi đơ̆ng rŏng kơ pai tŏ 200 độ C, pơ nhŭl oei đei đĕch. Yua thoi noh, vă vei sơ đơ̆ng, Anih vei lăng rơ gŏh ‘lơ̆ng tơ mam sa ( Anih tơm vei lăng găh jang pơ gang) tơ tă kơ kon pơ lei lăp gơh sa dôm kơ loăi pơ mâu pơ tăm, hlôi băt kơ năl kơ loăi pơ mâu sa gơ̆h mă ư̆h kơ đei pơ nhŭl. Ưh kơ gơh sa pơ mâu hlĭch, pơ mâu răh kư̆ kă jô̆ hloi pơ mâu kơ mâu kok. ‘Ngoăih kơ ‘noh, kơ tă hloi hăm kơ loăi pơ mâu sa hmă ‘noh kŭm athei yua ƀơ̆t oei hơ drih, tơ dăh lê̆ ôm, ƀâu, hĕch gô pơ jing kơ chơ̆t pơ nhŭl pơm ăn pơ nhŭl. Mưh đei ƀôh pơ nhŭl đơ̆ng sa pơ mâu kăl kơ năm hloi tơ̆ hnam pơ gang jê̆ hloh vă hơ met tơ tom.

Ƀak si roi tơ ƀôh găh trong tang găn ƀơm pơ nhŭl, xoai hăk đơ̆ng xa pơ mâu

Vă băt hơ dăh ƀiơ̆ găh pơ mâu, trong hơ met mưh ƀơm pơ nhŭl, xoai hăk đơ̆ng xa pơ mâu, nhôn pơ ma nuh hăm ƀak si Trần Văn Tiết, Phŏ Kơ dră Anĭh vei lăng rơ gŏh ‘lơ̆ng tơ mam xa dêh char Dak Lak.

- Ƀak si ăi! Pơ mâu đei kơ chơ̆t ‘lơ̆ng thoi yơ hă?

- Ƀak si Trần Văn Tiết: “Pơ mâu jĭ tơ mam xa ‘lơ̆ng đei lơ vitamin B, vitamin D, kali, choline, đồng, selen, Ergothioneine, kơ chơ̆t tang găn oxy hóa, păng kơ chơ̆t brai. Dôm kơ chơ̆t ‘lơ̆ng đei băt truh gơ̆h tang găn jơ hngâm đon ưh rơ hău, hơ tŏk tơ drong tang găn jĭ, vei kơ jăp hơ kâu jăn, plei pran jăng, pơm tơ lĕch collagen, găn ƀiơ̆ jĭ pơ ‘ngiĕh, hơ met pơ ‘lơ̆ng ‘ngok păng đon hlôh vao, pơm pơ hơi jơ hngâm đon tơ tăm, pơ ngơ̆t păng huei kơ gleh lap. Pơ mâu jĭ 1 lơ̆m dôm tơ mam ưh đei ƀoh lơ, ưh gan đei kơ chơ̆t bek păng calo, kŭm hăm ‘nŏh pơ mâu đei lơ kơ chơ̆t brai đei yoa nhen chitin, beta-glucan, păng dôm kơ chơ̆t tang găn oxy hóa. Yoa thoi nŏh, xa pơ mâu tôch ‘lơ̆ng ăn hơ kâu jăn, ưh kơ hli bek plên kiơ”.

- Ƀak si tơ roi mă rơ đăh, vă băt pơ mâu hmă păng pơ mâu pơ gang thoi yơ năng?

- Ƀak si Trần Văn Tiết: “Pơ mâu pơ gang đa đei kơ mâu tôch ‘lơ̆ng, lơ kơ loăi pơ mâu. Hmă hmă dôm kơ loăi pơ mâu pơ gang mưh phĕ ‘nŏh đa đei kơ tăk lĕch. Pơ mâu pơ gang mưh phĕ ‘nŏh ƀou kơ nê̆, hang muh, mă lei kŭm oei đei pơ mâu pơ gang ƀou phu ‘năi. Oei pơ mâu gơ̆h xa ‘nŏh ưh đei ƀou mă ưh ‘nŏh ƀou phu ‘lơ̆ng”.

- Mưh ƀôh ƀơm pơ nhŭl, xoai hăk đơ̆ng xa pơ mâu, bơ ngai jĭ athei pơm thoi yơ hă ƀak si?

- Ƀak si Trần Văn Tiết: “Mưh ƀôh nhen ƀơm pơ nhŭl, xoai hăk ‘nŏh athei chơ ba tơ̆ hnam pơ gang jê̆ hlŏh vă hơ met tơ tom. Chơ ba dôm bơ ngai vang xa pơ mâu hơ dai năm tơ̆ hnam pơ gang hai. Atŭm hăm ‘nŏh, chĕp ba kơ loăi pơ mâu oei đei dăh mă ‘nhot pơ mâu ‘nŏh năm tơ̆ hnam pơ gang vă gơ̆h băt hơ dăh kơ loăi pơ mâu kiơ”.

- Vă tang găn ƀơm pơ nhŭl, xoai hăk đơ̆ng pơ mâu, Anih vei lăng tơ mam xa rơ gŏh ‘lơ̆ng dêh char Dak Lak tơ lĕch trong jang thoi yơ hă ƀak si?

- Ƀak si Trần Văn Tiết: “Nhôn roi tơ ƀôh ăn Anĭh vei lăng jang pơ gang dêh char tơ lĕch lơ hla ar pơ tho ăn anih jang pơ gang pơ gơ̆r roi tơ băt, hơ tŏk đon hlôh vao ăn kon pơ lei, mă loi jĭ kon pơ lei kon kông, trong lăng băt dôm kơ loăi pơ mâu pơ gang kiơ̆ đơ̆ng rup, nơ̆r chih tơ băt hơ tol tơ̆ hnam hôp pơ lei, Hnam pơ gang, hnam hŏk, Dơ nŏ anĭh vei lăng kon pơ lei xăh; ƀơk hla ar chih tơ roi ăn rim unh hnam. Kăn ƀô̆ jang pơ gang tơ̆ xăh păng bơ ngai jang pơ gang tơ̆ pơ lei hơ nơ̆ng roi tơ băt ăn kon pơ lei kiơ̆ đơ̆ng dôm ‘măng hŏk hôp kon pơ lei, pơ tho tơ ƀôh, tơ tă ăn kon pơ lei ưh gơ̆h buch pai xa pơ mâu bri tơ dăh ưh tam băt hơ dăh pơ mâu ‘nŏh gơ̆h xa dăh mă ưh. Nhôn in bơ̆n hla ar chih tơ roi trong tang găn ƀơm pơ nhŭl, xoai hăk đơ̆ng pơ mâu hăm nơ̆r Yoăn păng nơ̆r Rađe, vă tơ roi tơ băt đei yoa ‘lơ̆ng ƀiơ̆ ăn tơ pôl.

-Lei a, bơ nê kơ ƀak si hơ!

Thuem hăm Dơ̆ng: Tơ blơ̆