HƠMƠT ‘ME$ ‘MACH THONG ĐAK HĂM JƠHNGƠ|M JĂN

Kiơ\ ch^h jo# hơ len đơ\ng an^h jang găh Đak apu\ng ple\nh te\h (SIWI) , jo# păh lăp rim năr lơ\m plei te\h đei dang 2 triệu tấn kơ chơ\t ‘me# ‘mach tu\h tơ\ đak krong, dơ nâu đak păng đak dơ s^, 70% kơ so# kơ chơ\t ‘me# ‘mach đơ\ng jang kơ măy kơ mo\k, cho\h jang sa tam mă đei hơ met pơ ‘lơ\ng đei tu\h kơ tă lơ\m rim tu đak tơ\ rim te\h đak to\k bo\k to\k pơ dro\ng. Tơ pă yan âu ‘nâu pơm ăn kơ đak yua lơ\m so\ nhă, pai go\ kơ kon bơ ngai đei ‘me# ‘mach kơ tang. 1 puăt kơ so# bơ ngai j^ [^ch tơ\ hnam pơ gang tơ\ rim te\h đak to\k bo\k to\k pơ dro\ng ‘no\h j^ yua đơ\ng đei tơ je# hăm dôm tơ drong ‘me# ‘mach yua ư\h kơ măh đak păng rim tơ drong j^ [ơm tru\h đơ\ng đak. Ưh kơ rơ go\h păng ư\h kơ măh đak rơ go\h ‘no\h j^ tơ drong tơm pơm ăn lôch răm ăn kơ hlo\h 1 triệu 600 ‘nu hơ io\h rim xơ năm. 

Lơ\m kơ plăh ‘no\h, kiơ\ pơ tôch da\r hơ len lơ\m te\h đak găh tơ drong đak păng pơm rơ go\h cham char tơ ring tơ rang, kơ so# đak yua ăn kơ so\ng sa păng hum hơ hrao tơ\ tơ ring io\k đei tơ chơ\t rơ go\h ‘lơ\ng lăp đei 15,5%. Đei lơ đak tơ\ rim hơ lu\ng đak kuey păng đak kuey khoan kơ kon pơ lei đei [ơm pơ rang sinh vật. Păng ‘nâu ‘no\h j^ 1 lơ\m dôm tơ drong tơm, pơ rang j^ oei hơ nơ\ng pơ răm păng đei [o#h mơ mat tat tơ\ lơ tơ ring lơ\m te\h đak. Kiơ\ kơ tang măt kơ WHO tơ\ Việt Nam, lơ\m kơ so# hlo\h 20.000 ‘nu bơ ngai lôch tơ\ Việt Nam yua đơ\ng đak ư\h kơ rơ go\h păng pơm rơ go\h ư\h kơ ‘lơ\ng, đei vă je# 1 puăt ‘no\h j^ yua đơ\ng rim tơ drong j^ klak chro\h pơm ăn.

Tơ\ Lâm Đồng păng lơ tơ ring nai, đơ\ng ro\ng kơ yua pơ gang pơ lôch hơ drông, nhe\t âu to, kon pơ lei đoa hu\t kư\ kă hloi bơ\n kơ đo\h get chai, kơ du\ng ni lo\ng tơ\ rim tơ ring cho\h jang sa. Tơ drong joăt âu ‘no\h j^ tơ drong tơm pơm ăn lơ pơ răm kơ ne# tru\h cham char păng ku\m jing tơ drong j^ kơ\l to\k bo\k đei [o#h tơ\ lơ tơ ring lơ\m te\h đak. ‘Nho\ kơ tă lơ\m pơ lei tơm Đà Lạt – 1 an^h tơ mang lăng mă đe ư hơ nhang ang hơ nhông kơ de#h char Lâm Đồng ku\m đei râm re\k pơ gang pơ lôch hơ drông pơm ăn ‘me# ‘mach kơ tang cham char đak tơ\ rim đak glung tơ\ tơ ring kơ drơ\m pơ lei tơm. {ok Lê Quý Thành, oei tơ\ kueng kơ pho# 5, phường 9, pơ lei tơm Đà Lạt, de#h char Lâm Đồng, pơ ma: “Kon pơ lei pru\ih pơ gang pơ lôch hơ drông tôch kơ lơ, mă lei pru\ih tơ\ yơ ‘no\h hu\t tơ\ no\h hloi. Kơ so# bơ ngai tăh lơ\m kơ [ao hơ nhăk so\h ‘no\h tôch kơ to\ xe\t, găh lơ ‘no\h j^ no\ng kơ hu\t tơ păt tơ\ dơ nâu đak, bơ nơ\ chu\n kơ na cham char lơ\m tơ ring [ơm kơ ne# ‘me# ‘mach tôch kơ de#h”. 

            Tơ drong ‘nâu ư\h khan lăp hơ dro# pơm ăn kơ cham char đei [ơm kơ ne#, đak đei [ơm kơ ne# ma\ lơ an^h tơ mang lăng huo\ng lơ\m tơ drong jang sa ư\h kơ đei, ư\h kơ đei tơ moi năm tơ mang lăng yua kơ ling lang [o#h [âu ôm kơ ne#. {o#h hơ dăh ‘no\h j^ tơ\ an^h tơ mang lăng chơi đak Cam Ly, thong đak glung Cam Ly ro kle\ch an^h tơ mang lăng âu ling lang [e\nh kơ râm re\k păng bơ\n get chai pơ gang pơ lôch hơ drông. Mo\ Nguyễn Thị Phương Uyên, 1 ‘nu tơ moi tơ mang lăng tơ\ pơ lei tơm Hồ Chí Minh tru\h năm tơ mang lăng pơ ma: “&nh [o#h rân re\k tơ\ âu tôch kơ lơ, năm chă ngôi lơ\m an^h tơ mang lăng ‘no\h hơ nơ\ng đei [o#h [âu ôm. Râm re\k tơ\ hơ la đak tôch kơ lơ”. 

            Kiơ\ tơ roi tơ băt đơ\ng an^h jang vei lăng găh ‘long pơ tăm de#h char Lâm Đồng, jo# pơ hlom kơ so# pơ gang pơ lôch hơ drông ăn kơ 1 hec tar te\h cho\h jang sa lơ\m de#h char ‘no\h j^ 10 k^ păng kơ so# get chai, kơ du\ng ni lo\ng dang  k^ 1 puăt. Jo# păh lăp ako\p đ^ đăng kơ so# pơ gang pơ lôch hơ drông yua rim xơ năm kơ de#h char Lâm Đồng ‘no\h j^ 3.200 tấn, hăm kơ so# get chai, kơ du\ng ni lo\ng pơ gang pơ lôch hơ drông hu\t le# cham char hơ to\ dang 200 tấn. Yua đơ\ng kon pơ lei tam mă hlo#h vao păng băt tôm dôm tơ drong [ơm pơ răm đơ\ng rim get chai, kơ du\ng ni lo\ng, tơ mam râm re\k đơ\ng cho\h jang sa [ơ\t hu\t kơ tă tơ\ cham char tam mă đei hơ met pơ ‘lơ\ng hlôi hơ nhăk tru\h tơ\ đak pơ ma hơ dro#, cham char lơ\m tơ ring pơ ma atu\m đei [ơm kơ ne# kơ tang. {ok Đào Văn Toàn – pho\ kơ dră an^h jang găh ‘long pơ tăm de#h char Lâm Đồng, pơ ma hơ dăh: “Kơ du\ng ni lo\ng pơ gang pơ lôch hơ drông pơ ma hơ dro# păng rim kơ loăi râm re\k hu\t  nai  lơ\m kơ plăh cho\h jang nhen kơ [ao pho\ng, kơ du\ng ni lo\ng, tơ pu xôp, dôm tơ mam ư\h pa\ yua lơ\m cho\h jang sa hlôi pơm ăn ‘me# ‘mach cham char , tơ [o#h hơ dăh nhen pơm ‘me# ‘mach te\h, pơm ‘me# ‘mach đak, mă loi ‘no\h j^ tu đak mo\ng, ‘me# ‘mach hơ yu\h. Hơ doi hăm ‘no\h pơm ‘me# ‘mach, ư\h kơ ‘lơ\ng an^h kơ drơ\m, ma\ loi ‘no\h j^ an^h kơ drơ\m Đà Lạt”.

            Vă tang găn tơ drong tơ mam ư\h pa\ yua đơ\ng cho\h jang sa pơm ăn ‘me# ‘mach cham char đak, An^h jang vei lăng găh cham char păng an^h jang vei lăng găh ‘long pơ tăm Lâm Đồng hlôi jang hơ doi tơ le\ch tơ drong jang “ Pơ jing tơ drong ke\ jang vă hu\t le# pơ gang pơ lôch hơ drông găh gru\p hữu cơ oei đei hơ nat kơ ôm hach tơ\ Việt Nam”, păng đei vjang kiơ\ pơ long lăng tơ\ phường 9, pơ lei tơm Đà Lạt, de#h char Lâm Đồng. Tơ drong jang âu ‘măn 2 an^h io\k ako\m păng tơ le\ch io\k ako\m rim kơ du\ng pơ gang pơ lôch hơ drông oei đei lơ\m chu\n na, dơ nâu đak, thong đak glung vă so\h hu\t. Đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h pơ\ih xă tơ drong jang jơ\p lơ\m de#h char. 

Kiơ\ An^h vei lăng jang pơ gang apu\ng plenh te\h, hrei ‘nâu đei truh 80% tơ drong j^ tơ\ dôm te\h đak oei vă to\k pơ dro\ng đei [ơm truh tơ\ đak păng cham char. Păng tơ\ Việt Nam, 1 sơ năm đei 9.000 ‘nu bơ ngai lôch, 200.000 ‘nu bơ ngai j^ ung thư đei [ơm truh tơ\ đak ‘me# ‘mach. Vă tơ gu\m ăn mih ma duch nă băt hơ dăh [iơ\ dôm tơ drong răm yoa đak ‘me# ‘mach pơm tơ le\ch, nhôn đei jơ pơ ma nuh hăm [ak si Lê Hồng Thiên, Khoa Jơ hngâm pran tơ pôl, An^h jang pơ gang tang găn tơ drong j^ kơ dêh char Lâm Đồng pơ ma găh đak ưh rơ go\h âu.

- {ak si ăi, dôm tơ drong j^ yơ đei [ơm truh đơ\ng đak ưh kơ rơ go\h?

- {ak si Lê Hồng Thiên: So\ yoa đak me#, ưh rơ go\h sư pơm ăn kon bơ ngai bơ\n đei 2 grup tơ drong j^ tơm ‘no\h j^ dôm tơ drong j^ kiơ\ đơ\ng so\ng xa, nhă đak păng tơ drong j^ kiơ\ đơ\ng pih, hum đak ưh rơ go\h.

Găh dôm tơ drong j^ tơ po\h đơ\ng so\ng xa, nhă đak: kiơ\ kơ so# chih jo# đơ\ng an^h vei lăng jang pơ gang apu\ng plenh te\h, kơ so# bơ ngai lôch yoa dôm tơ drong j^ tơ po\h kiơ\ đơ\ng so\ng xa, nhă đak lơ mă 3 lơ\m plei te\h. Kơ lih yoa lơ pơ rang j^, virus pơm tơ le\ch nhen:

+Mă 1, j^ klak chroh yoa đơ\ng ROTAVIRUS: ‘nâu j^ tơ drong j^ đei lơ hrei ‘nâu, mă loi hăm đe hơ io\h.

+Mă 2 j^ klak ich le\ch pham, rơ mă: ‘nâu ‘no\h tơ drong j^ tơ\ klak kră yoa đơ\ng pơ rang j^ Shigella. J^ tơ po\h kiơ\ đơ\ng ich, đak hai, đơ\ng bơ ngai truh tơ\ bơ ngai kiơ\ đơ\ng rôp, pel tơ pang ti đei pơ rang j^, tơ po\h kiơ\ đơ\ng đak nhă, tơ mam xa. Tơ\ te\h đak bơ\n ‘no\h j^ tơ drong tơm đa pơm tơ le\ch j^ klak, yoa đơ\ng nhă đak tơ ngie\t, ưh đei ro\ to\ adrol kơ nhă…

+ Mă 3 ‘no\h j^ thương hàn: tơ drong j^ yoa pơ rang pơm tơ le\ch. Đei jâp hơ kâu, pơm tơ le\ch lơ tơ drong hơ mơt nhen: klak hlôh, le\ch pham lơ\m klak, pơ ‘ngie\h tơ\ ‘ngok... Đei lơ bơ ngai đei tơ drong j^ yoa đơ\ng so\ng xa, et huch dôm tơ mam đei pơ rang j^, đak nhă ưh đei rơ\ s^n, mă ưh ‘no\h yoa xa tơ mam hơ drih đei ôp hăm đak ưh rơ go\h, đei pơ rang j^ thương hàn.

+ Mă 4 ‘no\h j^ klak: pơ dui đunh đơ\ng 24 - 72 jơ đei hloi tơ drong ‘me\h hăk, ich chroh. Tơ drong j^ đei hăm rim bơ ngai, dêh hlo\h ‘no\h hăm hơ io\h păng bơ ngai kră, mưh đei j^ hơ kâu [ônh [rot đak, [ônh j^ ăl, tôch hơ mơt tơ dăh ưh đei hơ met tơ tom.

+ ‘Ngoăih kơ ‘no\h oei đei 1,2 tơ drong j^ nai nhen j^ jâng ti [ơ\r, j^ ung thư, j^ lơ\m trong pham.

+ Mă 5 ‘no\h hơ mơng: hơ mơng hmă, hơ mơng brai, hơ mơng so\k… tơ po\h kiơ\ đơ\ng đak. Yoa ich đei kơ tăp hơ mơng hoch tơ\ đak mưh đei bơ ngai jur pe\ch hơ rao ‘no\h sư tơ po\h hloi. Hơ mơng đa đei lơ hăm hơ io\h, yoa năm jâng ho\h, dăh mă pơm ngôi te\h pu\k,... kơ tăp hơ mơng mât lơ\m klak, kơ măt, ‘ngok, măt… pơ răm kơ tang truh jơ hngâm jăn.

2. Grup j^ mă 2 yoa pih, hum hăm đak ưh rơ go\h đei:

-Tơ [och, pơ gân, pơ koih đơ\ng hum, hơ rao, pih hơ băn ao hăm đak ưh rơ go\h.

-Dôm tơ drong j^ găh măt: măt pơ ‘nge\h, măt [rê, măt pluk.

-J^ găh đe dro\ kăn.

‘Ngoăih kơ ‘no\h, đak ‘me# oei pơm ăn hơ nge\nh chek lar pơm tơ le\ch dôm tơ drong j^ tơ po\h nhen pơ lo\ sôt ret, pơ lo\ le\ch đe, j^ ‘ngok…

- {ak si ăi, dôm tơ drong j^ mă ih ‘nao tơ roi âu sư pơm kơ ne# truh jơ hngâm pran păng tơ drong erih tơ pôl, mưh lei vă vei lăng jơ hngâm pran tơ pôl huei đei tơ drong j^ jăn yoa đơ\ng đak ‘me# ‘mach, đak ưh rơ go\h, kiơ\ kơ ih athei pơm thoi yơ?

-{ak si Lê Hồng Thiên: Vă găn [iơ\ dôm tơ drong krê hơ mơt hăm jơ hngâm pran yoa đak ‘me# ‘mach pơm tơ le\ch ‘no\h:

- Blu\ng a athei vei rơ go\h cham char, dôm tơ mam râm re\k đơ\ng bơ\n yoa, ich, đak đơ\ng hum, pih. Vei lăng tơ drong răt pruih pơ gang sơ drông lơ\m cho\h jang xa, đak đơ\ng hnam kơ măy tơ le\ch hut.

- Hăm kơ tu đak hơ mơt ‘me# ‘mach dăh mă đ^ ‘me# ‘mach bơih, tơ drong hơ met ming păng pơ lôch bơ\n pơ rang j^ tơ\ đak âu tôch kơ kăl. Mă hơ dăh, nhen kôch hơ met đak, pơ lôch dôm pơ rang j^ lơ\m đak. Tơ drong ‘nâu sư găn [iơ\ tơ drong j^ tơ po\h đơ\ng đak ‘me# truh tơ\ bơ\n.

- Rim bơ ngai athei đei đon vei lăng rơ go\h ‘lơ\ng cham char nhen: ưh đei hut râm re\k kư\ kă, ưh gơ\h hut tơ mam rơ kăh kư\ kă, athei so\ nhă, hum hăm đak rơ go\h, vei lăng rơ go\h ‘lơ\ng tơ mam xa, athei so\ng xa s^n, nhă đak to\...

            - Hăm dôm u\nh hnam oei tơ\ tơ ring tơ rang so\ nhă đak đơ\ng dôm sơ lu\ng đak kuay, đak khoan… athei khăm hơ len jơ hngâm pran vă chă [ôh păng hơ met j^ tơ tom. Atu\m hăm ‘no\h io\k ăn dôm an^h jang kơ pal, hơ len năng đak mă kơ dih oei yoa ‘no\h hăm rơ go\h dăh ưh, vă gơ\h io\k đei nơ\r pơ tho hơ met pơ ‘lơ\ng đak.

- & àh, bơ nê kơ ih [ak si hơ!