VOV4.Bahnar - J^ huêt ap to\k ‘no\h tơ drong j^ đei [ôh tôch lơ lơ\m tơ pôl hrei ‘nâu. Sư đei pơ tih nhen thoi “tơ drong j^ pơ lôch bơ ngai ưh kơ tom băt” yoa sư pơm tơ le\ch lơ tơ drong krê, pơ joă truh tơ drong arih kơ bơ ngai j^ nhen, pham blu\h tơ\ ‘ngok, pham blu\h lơ\m plei nuih, pơm ăn plei nuih, plei le\n rơ mơ\n. Mă lei tơ pă tơ\ yăn âu, tơ drong tang găn j^ ‘nâu tam đei lơ bơ ngai năng kăl, mă hơ tuch sư pơ răm truh jơ hngâm pran tôch dêh, [ât lăp pơm ăn bơ ngai j^ lôch hloi.

Huêt ap j^ hơ yuh tu\n pham tôch kăl to\k tơ\ huan pham tơm vă pham gơ\h ro, rong hơ kâu jăn. Mưh plei nuih tơ te\h, sư pơm tơ le\ch hơ yu\h tu\n pham jur to\k kiơ\ lơ huan pham. Huêt ap đei đơ\ng 2 tơ drong. Mă m^nh đei mưh pham [ôm le\ch đơ\ng plei nuih păng ri mât tơ\ dôm trong huan pham. Mă [ar đei [ât plei nuih pơ dơ\h kơ plăh [ât dôm ‘măng sư tơ te\h. {ar tơ drong ‘nâu đei chih tơ [ôh kiơ\ lơ kơ so# mưh pơ to\ huêt ap.

Huêt ap đei pơ to\ kiơ\ 2 kơ so# chih tơ băt ‘no\h j^ huêt ap tâm thu (hơ yuh tu\n pham mât lơ\m huan tơm, plei nuih tơ te\h) păng huêt ap tâm trương (huêt ap mưh plei nuih pơ dơ\h). Pơ to\ krao sư hăm milimet thủy ngân (mmHg). Kiơ\ kơ ‘no\h huêt ap hơ to\ dăh mă kơ đe\h [iơ\ 120/80 mmHg đei năng lăp ai huei đei tơ drong kiơ. Huêt ap hơ to\ dăh mă tih [iơ\ kơ 140/90 mmHg đei năng j^ huêt ap to\k bơih.

Kiơ\ An^h tơm vei lăng jang pơ gang, hrei ‘nâu tơ\ Việt Nam, jo# păh lăp lơ\m 5 ‘nu bơ ngai ‘lo\ ‘no\h đei 1 ‘nu bơ ngai j^ huêt ap to\k, hơ to\ hăm dang 12 triu ‘nu bơ ngai j^. Mă đơ\ng tơ drong j^ ‘nâu đei lơ păng tôch hơ mơt mă lei kơ so# bơ ngai băt păng đei đon tang găn j^ ‘nâu lăp to\ se\t đe\ch. Mă hơ dăh lơ\m kơ so# 12 triu ‘nu bơ ngai j^ đei hlo\h 1 puăt tam mă băt j^ păng loi 80% bơ ngai j^ tam đei hơ met.

{ôh hơ dăh nhen [ok Phùng Văn Ba (56 sơ năm) tơ\ apu\ng Ea H’leo, dêh char Dak Lak. {ok băt kơ dih kâu j^ huêt ap to\k sơ năm 2010 lơ\m 1 ‘măng khăm hơ len lơ\m tơ pôl. Mă lei yoa hơ kâu jăn ưh đei j^, gleh lap yă kiơ kơ na [ok ưh đei che\p răk nơ\r [ak si tơ tă, ưh đei hơ met j^. 5 sơ năm đơ\ng ro\ng, lơ\m 1 pơ gê ‘no\h, [ok Ba [ôh ving măt, j^ kơ\l, yak nhen ‘me\h vă pơ\k. {ât đei chơ ba tơ\ hnam pơ gang, [ak si khăm akhan [ok j^ yoa pham blu\h to\k tơ\ ‘ngok đơ\ng huêt ap to\k. Mă huei kơ lôch ră mă lei [ok jo 1 păh hơ kâu găh ‘ngieu.

{ok Phùng Văn Ba tơ roi: “Inh pơ\k [ât khei 10/2015. Adrol kơ ‘no\h, inh [ôh dôm ‘măng ving măt, truh năr đei j^ ‘no\h kơ\l ‘ngok dăr đ^. Adrol kơ ‘no\h inh [ôh jơ hngâm pran inh ưh đei tơ drong kiơ kơ na ưh đei năm khăm hơ nơ\ng ‘năi.”

{ok Rơ Mah Tu (68 sơ năm) tơ\ apu\ng Cư Kuin, dêh char Dak Lak oei hơ met j^ yoa pham blu\h tơ\ ‘ngok vă je# 4 sơ năm ‘nâu. Adrol kơ ‘no\h, [ok j^ huêt ap to\k, [ok băt j^ păng hơ met tôch tơ tom. Mă lei mưh [ôh jơ hngâm pran ưh đei ‘lơ\ng dơ\ng, [ok kuă huch pơ gang hloi. Mă hơ tuch [ok pơ\k, pham blu\h tơ\ ‘ngok pơm ăn hơ kâu jăn jo đ^ 1 păh găh ‘ngieu, pơ ma hơ răk hơ ron.

{ok Rơ Mah Tu tơ roi: “{ât do\h sơ\ inh oei so\ng, [ât iung ‘no\h inh [ôh ving măt, pơ\k hloi. Mưh năm khăm ‘no\h [ak si akhan huêt ap to\k tôch dêh, dang ei năm tơ\ yơ ku\m athei đei bơ ngai pơ gring, chơ ba. {ak si ăn pơ gang huch, mă lei inh huch ưh hơ nơ\ng kơ na j^ hơ lơ\k dơ\ng. Yoa inh [ôh pă đei j^ kơ\l bơih, nge\h kơ j^ klăih bơih kơ na inh ưh kơ huch dơ\ng.”

Kiơ\ lơ tơ drong tơ che\ng y ho\k, dôm bơ ngai [ônh đei j^ huêt ap to\k đei: bơ ngai kră, bơ ngai j^ plei le\n, bơ ngai bek, plên, bơ ngai et hât, et hơ lăk, et [ier lơ, xa lơ tơ mam đei kơ chơ\t cholesterol, hơ lăh pơ tâp hơ kâu jăn…. Mă lei dang 90% bơ ngai j^ huêt ap to\k ưh kơ băt yoa kiơ. J^ đa pơm tơ le\ch lơ tơ drong krê. Lơ\m no\h, đa [ôh hlo\h j^: Dôm tơ drong j^ lơ\m plei nuih, nhen: Pham blu\h lơ\m plei nuih, plei nuih mơ nơ\n, ưh kơ jăng...; Dôm tơ drong j^ tơ\ ‘ngok, nhen: Pham blu\h to\k tơ\ ‘ngok; Dôm tơ drong j^ găh plei le\n, nhen plei le\n rơ mơ\n...; Dôm tơ drong j^ găh măt, [ât lăp pơm ăn măt jing tol…

Mưh đei j^ huêt ap to\k [ônh kơ năt hlo\h j^, j^ kơ\l, măt che\h bre, ving măt, j^ plei nuih… Mă lei hui bơ ngai băt kơ năl dôm tơ drong ‘no\h. Kơ na mưh băt dôm tơ drong j^ thoi no\h ‘no\h pham đ^ blu\h to\k tơ\ ‘ngok bơih. ‘Nâu j^ tơ drong j^ pơm ăn bơ ngai lôch tôch lơ. Lơ bơ ngai j^ đei do\ng arih mă lei đ^ jo jăn, pơ ma hơ răk hơ ron, ưh pă hiôk rơ hău thoi sơ\ bơih. Yoa thoi no\h, đe [ak si tơ tă athei pơ to\ huêt ap hơ nơ\ng, mă loi j^ hăm dôm bơ ngai [ônh đei j^, ‘no\h j^ tơ drong tôch g^t kăl vă vei lăng ‘lơ\ng jơ hngâm pran.

Tang găn j^ huêt ap to\k

Huêt ap to\k ‘no\h tơ drong j^ tôch kơ krê hơ mơt yua kơ j^ ‘nâu đei [o#h dar de\h đunh khei ‘năr hui đei băt păng tơ drong j^ mă sư pơm ăn. {ak si Phan Thị Minh, An^h jang pơ gang tang găn j^ jăn de#h char Dak Lak, pơ tho tơ [o#h 1,2 trong tang găn dăh mă vei lăng tơ drong j^ âu.

- {ak si ăi! J^ huêt ap to\k hrei ‘nâu đei hơ met thoi yơ păng j^ hăm ke\ hơ met đei klăih hloi ư\h?

- {ak si Phan Thị Minh: J^ huêt ap to\k đei pơ gang hơ met vă vei lăng huêt ap. Pơ gang lăp gơ\h vei lăng mă tam mă ke\ hơ met klăih. Păng athei hơ met prăt chăl ar^h, bơ ngai j^ huch pơ gang prăt chăl ar^h vă ăn huêt ap đei jur hơ la kơ 140/90 mmHg. {ơ\t do\h ‘no\h bơ ngai j^ sơ đơ\ng hiôk păng ư\h kơ tơ [ơ\p tơ drong j^ ăl nai.

Tơ\ khei ‘năr blu\ng, huêt ap to\k độ 1 ‘no\h tam mă kăl yua pơ gang. Mă lei mư\h j^ độ 2, vă khan ‘no\h j^ huêt ap tôch ai hlo\h 160 păng huết ap to\ se\t hlo\h 100 ‘no\h athei yua pơ gang. Tơ drong yua pơ gang athei kiơ\ tơ [o#h đơ\ng [ak si mă bơ ngai j^ ư\h kơ gơ\h yua pơ gang kơ d^h.

Tơ drong yua pơ gang athei lăng băt dôm tơ drong tơ\ hơ la âu: Pơm kiơ\ nơ\r tơ tă đơ\ng [ak si, yua kơ pơ gang hơ met j^ huêt ap to\k ư\h kơ gơ\h yua kư\ kă. Bơ ngai j^ athei yua pơ gang prăt chăl ar^h. Ư|h kơ gơ\h pơ dơ\h pơ gang păng athei huch lơ\m 1 jơ kơ chơ\ng lơ\m năr. Tơ drong ‘nâu tơ gu\m ăn nồng độ pơ gang lơ\m hơ kâu ling lang sơ đơ\ng. Ve\h ver bơ ngai [ơ\t lăp huch hro#ih, [ơ\t lăp huch klui, [ơ\t lăp ‘no\h hiơt kơ huch. Lơ\m yan âu đei tôch kơ lơ bơ ngai j^ hiơt huch pơ gang, oei đei bơ ngai [o#h dă [iơ\ j^ ‘no\h pơ dơ\h pơ gang kơ d^h. thoi no\h ‘no\h huêt ap to\k dơ\ng, [ônh kơ đei [o#h dôm tơ drong j^ ăl nai.

Mư\h bơ ngai j^ huch pơ gang tôm, hơ nơ\ng, ‘no\h j^ huêt ap to\k ư\h kơ pơm ăn jing j^ de#h kiơ. Mă lei mư\h ư\h kơ huch pơ gang ‘no\h j^ gô jing roi de#h, sư gô pơm ăn tơ drong j^ hơ nhăk tru\h pơ\k, pham blu\h to\k tơ\ ‘ngok. Păng hrei ‘nâu, tơ\ rim hnam pơ gang, dôm bơ ngai đei pơ\k, pham blu\h to\k tơ\ ‘ngok găh lơ ‘no\h j^ yua đơ\ng huêt ap to\k.

-  {ak si ăi! Tơ drong j^ âu hăm đei [ơm tru\h tơ po\h đơ\ng me\ [a yă [ok ư\h?

- {ak si Phan Thị Minh: Kiơ\ kơ rim tơ che\ng hơ len ‘no\h tơ drong j^ huêt ap to\k đei tơ po\h đơ\ng me\ [a\ yă [ok mă lei ư\h kơ s^ j^ 100% o#h. Tơ\ 1,2 u\nh hnam, tơ dăh [ok, yă, me\ [a\ đei j^ huêt ap to\k ‘no\h kon sâu athei hơ len lăng huêt ap hơ nơ\ng yua kơ hơ mơt đei j^ lơ hlo\h. Mă lei ku\m đei lơ u\nh hnam mă đơ\ng me\ [a\ ya\ [ok hơ drol ư\h kơ đei huêt ap to\k ră mă lei kon sâu ‘no\h đei j^. ‘No\h j^ yua đơ\ng tơ drong tơ\ ‘ngoăih, pơ t^h gia nhen bek plên, et tơ drô [ier, pơ chăh hoan, rơ mă pham…

- Bơ\n gơ\h tang găn j^ huêt ap to\k hăm trong kiơ hă [ak si?

- {ak si Phan Thị Minh:  Vă tang găn j^, mă mônh, hăm bơ ngai đơ\ng ro\ng 30 ‘no\h athei pơ to\ huêt ap hơ nơ\ng 6 khei 1 ‘măng. Mă loi ‘no\h hăm dôm u\nh hnam đei yă [ok, me\ [a\, ‘nho\ng o\h đei huêt ap to\k ‘no\h roi athei hơ len lăng. Oei lơ\m tơ drong ar^h sa, athei tang ga\n j^ hăm trong ar^h sa hiôk ‘lơ\ng, pơ t^h gia ‘ne\ kơ sa ta\ng [o\h. Kiơ\ nơ\r tơ tă ‘no\h rim năr lăp sa hơ la 4g, hơ to\ 1 tơ ‘mo\ng che\h phe păh lăp, vă khan bơ\n sa sap. Păng athei tơ jur sa rơ mă xem tơ rong mă tơ pl^h hăm sa đak kho pơm đơ\ng plei ‘long, găr âu to. ‘Ne\ kơ gan sa hơ kar, klơm klak xem tơ rong. 1 năr lăp gơ\h huch hơ la kơ 30ml tơ drô. Mă loi ‘no\h j^, hăm bơ ngai et hơ\t ‘no\h athei tơ jur păng yak tru\h hu\t hloi. Yua kơ mư\h et hơ\t, kơ chơ\t nicotine gô pơm ăn dôm găr cholestorol to\k bo\k kơ dâu lơ\m pham tơ klep le#, pơm jing klep, pơm ăn kơ lơ\p pham, pơm ăn pơ\k. Tơ dăh kơ lơ\p tơ\ trong hoan ver ‘no\h pơm ăn pham blu\h tơ\ plei nu\ih, kơ lơ\p tơ\ trong hoan ‘ngok pơm ăn pham blu\h to\k tơ\ ‘ngok.

‘Ngoăih kơ ‘no\h, bơ\n kăl kơ vei 1 tơ drong ar^h sa ling lang đei pơ hrăm hơ kâu jăn. 1 năr athei pơ hrăm hơ kâu jăn đơ\ng 30-60 pơ n^t. Mă loi ‘no\h hăm dôm bơ ngai bơ\ jang hành chính dăh mă đei hơ kâu bek plên ‘no\h rơ\ih 1 môn tơ plo\ng kơ dâu mă lăp. Sơ năm kră ‘no\h năm jơ\ng ho\h, pơ tâp dưỡng sinh. Sơ năm mơ lo#h pơ hrăm hơ kâu jăn, ve\h ver tơ drong joăt tơ oei lơ. Athei pơ vei k^ trap hơ kâu mă lăp. Dăh mă tơ roi [ônh kơ hlo\h ‘no\h j^ ‘ne\ kơ le# kơ ie\ng dro\ nglo hlo\h 90cm păng dro\ kăn ‘no\h hlo\h 80cm./.

-  Lei ah bơ nê kơ ^h [ak si hơ!

Thu Huế - Quang Nhật ch^h

Dơ\ng Thuem tơ blơ\