VOV4.Bahnar - Gren sa hơ ne\nh ‘no\h j^ tơ drong j^ đa tơ [ơ\p tơ\ hơ io\h, mă loi ‘no\h j^ [ơ\t hơ ne\nh chăt đơ\ng blu\ng păng pơ tơm tơ pl^h hơ ne\nh, đơ\ng 6 sơ năm tru\h 12 sơ năm. Gren sa hơ ne\nh de#h ‘no\h pơm ăn tơ drong kơ kă tơ mam sa đơ\ng hơ io\h ư\h kơ jăng, đơ\ng ‘no\h [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng tru\h tơ drong t^h vơ\ păng tơ drong ho\k pơ hrăm. Mă loi, tơ\ khei ‘năr hơ ne\nh chăt blu\ng, hơ ne\nh gren sa păng athei gơ\ hơ ne\nh hro#ih gô pơm hơ ne\nh chăt plơ\ng ư\h kơ ‘lơ\ng, pơm ăn hơ ne\nh chăt tơ gol, chăt plo\h ple\ch. Yua thoi no\h, tơ drong vei lăng hơ ne\nh [ơ\r ăn hơ io\h ‘lơ\ng, hoei kơ đei gren sa hơ ne\nh ư\h khan lăp vei sơ đơ\ng jơ hngơ\m pran ăn hơ io\h mă oei vei sơ đơ\ng tơ drong ‘lơ\ng lơ\m mu\h măt.     

Kon bơ ngai đei 2 kơ loăi hơ ne\nh ‘no\h hơ ne\nh chăt blu\ng păng hơ ne\nh chăt hlo\ng hloi. Đ^ đăng hơ ne\nh chăt blu\ng ‘no\h đei 20 to\, pơm tơm chăt đơ\ng [ơ\t hơ io\h đei 6 khei tru\h 2 sơ năm. Hơ ne\nh âu gô tơ gơ\ kơ d^h [ơ\t hơ io\h mơ\t lơ\m sơ năm mă 5 tru\h 12 sơ năm păng gô tơ pl^h hăm hơ ne\nh chăt hlo\ng hloi. Hơ ne\nh chăt hlo\ng hloi ‘no\h đei 32 to\. Hơ ne\nh âu gô đei hơ dai hăm kon bơ ngai tru\h kră, ư\h kơ jo# dôm bơ ngai hơ ne\nh hư, hiong he# dăh mă athei tơ pl^h hăm hơ ne\nh ya.  

Ku\m nhen dôm tơ mam nai lơ\m hơ kâu jăn, hơ ne\nh kon bơ ngai ku\m gô đei lơ tơ drong j^, đei [o#h lơ hlo\h ‘no\h j^ gren sa hơ ne\nh. ‘Nâu j^ tơ drong pơ rang pơm ăn rơ ka tơ\ hơ ne\nh. Hơ io\h ‘no\h j^ bơ ngai [ônh kơ đei j^ hơ ne\nh gren sa hlo\h, yua kơ hơ io\h tam mă băt kơ d^h vei lăng hơ ne\nh [ơ\r dăh mă vei lăng hơ ne\nh tam mă [lep trong. Hơ dai hăm ‘no\h, lơ me\ [a\ tam mă bơ ngơ\t tru\h [lep trong tru\h tơ drong pran hơ ne\nh [ơ\r đơ\ng kon, pơm ăn hơ io\h [ônh kơ đei gren sa hơ ne\nh. Mo\ Nguyễn Thị Thúy Ngân oei tơ\ pơ lei tơm Buôn Ma Thuột tơ roi:

“Kon o\h đei gren sa hơ ne\nh [ơ\t 3 sơ năm. Tơ drong tơm ‘no\h j^ yua đơ\ng kon đa sa [e\ng keo păng tơ mam ‘ngam păng [ơ\t do\h me\ ku\m tam mă bơ ngơ\t tru\h tơ drong pran hơ ne\nh [ơ\r đơ\ng kon. {ơ\t kon tơ roi hăm me\ ‘no\h kon đei j^ hơ ne\nh ‘no\h [ơ\t do\h me\ mă bơ ngơ\t tru\h [iơ\”.

Kiơ\ kơ [ak si Trần Văn Thông, Pho\ kơ dră khoa Y học lâm sàng, hnam trưng Kao đăng Y tế Dak Lak, hơ io\h gô đei j^ hơ ne\nh gren sa tôch kơ hro#ih, đơ\ng khei ‘năr hơ ne\nh chăt blu\ng a. Mă loi ‘no\h j^ khei ‘năr tơ pl^h hơ ne\nh ding tru\h khei ‘năr hơ ne\nh hrâu hre\k, đơ\ng 6-12 sơ năm ‘no\h kơ so# hơ io\h đei gren sa hơ ne\nh đei tru\h 90%.

Gren sa hơ ne\nh đei lơ tơ drong tơm pơm ăn. Lơ\m no\h đei 3 tơ drong tơm. Mă mônh ‘no\h j^ tơ drong tơm găh hơ ne\nh, [u\ih păng jơ\ng hơ ne\nh ư\h kơ jăng. Mă 2 ‘no\h j^ yua đơ\ng pơ rang. Đơ\ng ro\ng kơ sa đang, tơ dăh ư\h kơ ôp hơ ne\nh, pơ rang lơ\m tơ mam sa gô klep lơ\m hơ ne\nh pơm jing brưng klep, pơm ăn gren sa hơ ne\nh. Mă 3 ‘no\h j^ yua đơ\ng tơ mam sa, mă loi ‘no\h j^ [ôt păng tơ mam sa đei s^k. {ak si Trần Văn Thông tơ băt:

“Găh tơ drong tơm pơm ăn mă mônh hơ ne\nh, vă khan tơ drong ‘lơ\ng hơ ne\nh, [ơ\t lăp lơ\m khei ‘năr hơ năp bơ ngai me\ ư\h kơ đei vei lăng pơ ‘lơ\ng, ư\h kơ đei pơ tru\h tôm can xi păng dôm tơ drong kăl vi lượng gô hơ nhăk tru\h jơ\ng hơ ne\nh nge ư\h kơ jăng. Tơ drong kăl tơ mam sa ‘no\h j^ tơ drong tơm mă blu\ng pơm ăn gren sa hơ ne\nh, mă loi ‘no\h j^ hăm hơ io\h đa sa [e\ng keo, dôm kơ loăi tơ mam sa đei s^k.”   

J^ hơ ne\nh gren sa đei 2 kơ loăi ‘no\h j^ gren [u\ih păng gren sa jơ\ng. Hăm hơ io\h gren [u\ih ‘no\h hơ io\h tam mă đei [o#h j^ mă lei lăng hăm măt hmă gô [o#h tơ\ hơ ne\nh đei hơ glo\k găm dăh mă kok hơ hluơ\l. ‘Nâu j^ tơm a đơ\ng gren sa hơ ne\nh. Kơ plăh âu tơ dăh vei lăng hơ ne\nh ư\h kơ ‘lơ\ng gô pơm jing tơ drong j^ mă 2 ‘no\h gren sa jơ\ng hơ ne\nh. Hơ io\h gô [o#h j^ hơ ne\nh mư\h kơ kă păng hơ ker mư\h sa tơ mam sa đei iu\, to\ de#h hnang dăh mă tơ ngie\t de#h hnang.  

Hăm hơ ne\nh gren sa păh lăp, trong hơ met đei [o#h lơ păng đei yua hlo\h hrei ‘nâu ‘no\h j^ pơm ch^t hơ ne\nh pơ lo#h đơ\ng gren sa. Pơm thoi âu ‘no\h ch^t le# dôm pơ lo#h jru\ tơ\ lơ\m hơ ne\nh, tang găn pơ tôch tơ drong gren sa hơ ne\nh.

Gren sa hơ ne\nh tơ\ khei ‘năr chăt hơ ne\nh blu\ng a ư\h khan lăp pơm ăn tơ drong so\ng sa đơ\ng hơ io\h đei [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng mă mư\h de#h ‘no\h athei to\h hơ ne\nh hro#ih, tơ drong pơ jing đơ\ng hơ ne\nh chăt hlo\ng hloi gô ư\h kơ ‘lơ\ng. Hrei ‘nâu, lơ me\ [a\ tơ che\ng hơ ne\nh chăt blu\ng ‘no\h lăp jing hơ ne\nh pơ gia đe\ch păng gô đei tơ pl^h kơ na ư\h kơ gan bơ ngơ\t tơ drong vei lăng hơ ne\nh ăn hơ io\h tơ\ khei ‘năr âu. ‘Nâu jing tơ drong tơ che\ng glăi. Lơ\m kơ plăh hơ ne\nh chăt blu\ng oei đei tơ\ tơ ‘ngam, rim jơ\ng hơ ne\nh chăt hlo\ng hloi gô hơ to\k tơ iung lơ\m kơ ting tơ ‘ngam tơ\ rim jơ\ng hơ ne\nh chăt blu\ng a. Mư\h hơ ne\nh chăt, jơ\ng hơ ne\nh chăt blu\ng a gô đei hach le#, đei [o#h ‘no\h j^ hơ ne\nh g^l gu\l păng đei gơ\ hu\t. Tơ\ an^h ‘no\h, hơ ne\nh chăt hlo\ng hloi gô chăt vă tơ pl^h hơ ne\nh hle.   

Hơ ne\nh chăt blu\ng a tơ dăh đei gren sa kơ tang gô đei to\h hro#ih, [ơ\t mă hơ ne\nh chăt hlo\ng hloi tơ pl^h tam mă chăt, hơ an^h ho\h đei to\h ‘no\h pơm ăn hơ ne\nh chăt hlo\ng hloi chăt ư\h kơ tơ pro\h dăh mă tơ gol băl, ư\h kơ ‘lơ\ng. Yua thoi no\h, ‘me\h hơ io\h đei hơ ne\nh pran, ‘lơ\ng, me\ [a\ kăl vei lăng hơ ne\nh ăn hơ io\h io\k đơ\ng khei ‘năr chăt hơ ne\nh blu\ng a, ‘ne\ kơ gan sa tơ mam sa đei s^k. Mă loi ‘no\h kăl pơ tho hơ io\h ôp hơ ne\nh hro#ih, pơ vei păng pơm kiơ\ tơ drong joăt âu hơ nơ\ng rim năr đơ\ng ro\ng kơ so\ng sa.

Vei rơ gơ\h sơ ne\nh, [ơ\r ‘lơ\ng ăn hơ io\h ku\m jing m^nh lơ\m dôm trong jang tơ gu\m ăn hơ io\h so\ng xa ‘lơ\ng, pran jăng, [ônh tih vơ\ păng hiôk chơt lơ\m hơ kâu jăn. Vă băt trong vei lăng sơ ne\nh tro\ [lep, tang găn kơ he, gren xa sơ ne\nh [ak si Trần Văn Thông, Pho\ Kơ dră che\p kơ\l khoa Y, Hnam trưng Cao đẳng Y te# Dak Lak tơ roi hơ dăh.

-{ak si ăi! Kơ lih yoa kiơ tơ mam xa đei s^k [ônh pơm ăn kơ he, gren xa sơ ne\nh?

-{ak si Thông: Lơ\m [ơ\r dăh mă muh, dăng hơ lo\ng pơ ma atu\m đei pơ rang j^ ngăl, lơ\m no\h đei kơ loăi pơ rang j^ kơ he, gren xa sơ ne\nh lơ hlo\h, đei anăn j^ Streptococcus mutans. Kơ loăi pơ rang j^ ‘nâu [ônh iung, mă loi j^ mưh xa tơ mam [ăt đei s^k, sư jing axit phă sơ ne\nh. Dêh hlo\h j^ tơ\ đe hơ io\h, lơ\m khei ‘năr ‘nao chăt sơ ne\nh blu\ng, sơ ne\nh rơ muăn kơ na [ônh đei kơ he, gren xa.

-Lei vă đ^ đăng hơ io\h lơ\m khei ‘năr ‘nao chăt sơ ne\nh dăh mă lơ\m sơ năm tơ plih sơ ne\nh đa đei kơ he, gren xa sơ ne\nh ngăl ưh deh?

-{ak si Thông: Ưh kơ s^ đ^ đăng hơ io\h lơ\m khei ‘năr chăt sơ ne\nh blu\ng đei kơ he, gren xa ngăl ôh. Tơ dăh u\nh hnam, me\ [ă đei đon vei lăng ‘lơ\ng sơ ne\nh ăn kon ‘no\h sơ ne\nh blu\ng âu oei chăt hmă klep truh sơ ne\nh nai chăt tưk ‘no\h sư tơ gơ\. Tơ plơ\ kơ ‘no\h, tơ dăh vei lăng sơ ne\nh ưh rơ go\h ‘no\h gô đei kơ he, gren xa sơ ne\nh. Sơ ne\nh blu\ng ku\m nhen sơ ne\nh đơ\ng ro\ng sư đei tơ ngăl ngăl, đei jâng kơ na mưh đei kơ he, gren xa ‘no\h tôch j^, [ơm ưh ‘lơ\ng truh tơ drong so\ng xa, mă loi j^ [ơm ưh ‘lơ\ng truh tơ\ hlu\ng, klak păng tơ drong chăt sơ ne\nh đơ\ng ro\ng kơnh.

-{ak si ăi! Ôp sơ ne\nh j^ m^nh trong jang ‘lơ\ng hlo\h vă găn kơ he, gren xa sơ ne\nh. Mă lei tơ drong ôp sơ ne\nh hăm đe hơ io\h ưh kơ đei [ônh kiơ. Lei đei trong yơ vă tơ gu\m ăn me\ [ă pơm tơ drong ‘nâu [ônh [iơ\?

-{ak si Thông: Lơ\m khei ‘năr chăt sơ ne\nh blu\ng, lơ hơ io\h ‘me\h pơm kiơ\ đon kơ dih tơ che\ng. Me\ [ă athei pơ lung, pơm ăn sư [ôh chơt mưh ôp sơ ne\nh. Hrei ‘nâu đe te\ch lơ kơ loăi [rôih ôp sơ ne\nh tôch hơ iă dăh mă [rôih ôp sơ ne\nh kơ măy. {rôih ôp sơ ne\nh kơ măy sư kơ dâu hăm pin, sư pơ dăr vơ ve\r, pơm ăn hơ io\h tôch hơ iă. Kơ na me\ [ă athei tơ le\ch to\ se\t jên vă răt ăn kon hơ ‘lơ\p, răt [rôih mă ‘lơ\ng mă ưh ‘no\h răt [rôih kơ măy ăn kon. Me\ [ă athei băt đei đak ôp sơ ne\nh kơ dih ăn đe hơ io\h. Hmă hmă dôm đak ôp sơ ne\nh âu ưh kơ đei hơ\, mưh ôp sơ ne\nh ăn hơ io\h đe sư [ôh [ou phu, [ăt kơ na tôch ‘me\h, oei io\k đak ôp sơ ne\nh bơ ngai ‘lo\ ăn hơ io\h yoa ‘no\h đe hơ io\h kuă yoa sư hơ\.

-Vă tang găn gren xa sơ ne\nh ăn hơ io\h, đe me\ [ă athei kơ chăng hăm dôm tơ drong kiơ hă [ak si?

-{ak si Thông: Trong tang găn [ônh hlo\h j^ vei lăng ‘lơ\ng tơ drong so\ng xa kơ đe hơ io\h, mă loi j^ hăm tơ mam đei s^k, tơ mam xa [ăt, đak [ăt đei gas… Dôm tơ mam âu le# gan ăn hơ io\h xa lơ. Mă 2, ‘me\h đei sơ ne\nh ‘lơ\ng đơ\ng đe me\ oei hơ năp hloi athei so\ng xa tôm kơ chơ\t canxi, flour… dôm kơ chơ\t gơ\h pơm ăn sơ ne\nh hơ io\h đơ\ng ro\ng kơnh chăt kơ jăp ‘lơ\ng. Tơ drong pă m^nh dơ\ng ‘no\h athei khăm sơ ne\nh đơ\ng 3 - 6 khei 1 ‘măng. Hmă hmă hăm hơ io\h 3 khei athei năm khăm sơ ne\nh 1 ‘măng ‘no\h ‘lơ\ng hlo\h. Dôm ‘măng thoi no\h sư gơ\h tơ tom chă [ôh kơ he, gren xa sơ ne\nh vă đei trong hơ met đơ\ng blu\ng hloi. M^nh tơ drong dơ\ng ‘no\h me\ [ă athei tơ re\k truh tơ drong ôp sơ ne\nh ăn kon hơ io\h. 90% đe mon hơ io\h ôp sơ ne\nh ưh kơ tro\. Lơ\m tơ drong so\ng xa, me\ [ă athei rơih dôm tơmam xa đei lơ canxi, tơ drong ‘nâu tơ gu\m ăn hơ kâu jăn pran jăng hai, pơm ăn sơ ne\nh chăt kơ jăp ‘lơ\ng hai.

- Lei ah, bơ nê kơ ih hơ!

Thuem hăm Dơ\ng: Tơ blơ\