VOV4.Bahnar - J^ kơ\l pơ nal ‘no\h j^ 1 tơ drong j^ kiơ\ trong huan, roi đunh roi đei lơ păng bơ ngai j^ roi ‘lơ\p. Dôm tơ drong đei [ôh mưh j^ kơ\l pơ nal ‘no\h ving măt, kơ\l dăr… [ơm ưh ‘lơ\ng truh tơ drong arih, ho\k pơ hrăm păng bơ\ jang kơ bơ ngai j^. {ât lăp sư đei hơ dai hloi hăm 1,2 tơ drong j^ nhen hơ yô đak s^, huyêt ap to\k jing pơm tơ le\ch tơ drong pơ\k ưh hơ dơ\r, tôch krê lôch răm. Yoa thoi no\h, chă hơ len năng tơ drong ‘nâu vă đei trong tang găn hơ drol ‘no\h j^ tơ drong tôch g^t kăl.

Ơ mih ma duch nă, đei trong huan mât hlom 2 păh ‘ngok je# hla đon, sư pơm hơ to\ ăn hơ kâu jăn, pơm ăn hơ kâu jăn dơ\ng hơ răng păng ako\m tôm tơ drong pơ pơ\ đơ\ng măt, kơ\l, hơ kâu jăn…    

J^ kơ\l pơ nal ‘no\h j^ sư pơm ưh hơ to\ mưh chă tơ plih tơ drong iung, oei, pơm ăn bơ ngai j^ [ôh ving măt, che\h bre măt, kơ\l ‘ngok dăr, đon re ơ ing, ‘me\h hăk, năm, dơ\ng ưh tơ păt… Tơ\ bơ ngai kră, tơ drong ‘nâu [ônh pơm ăn bơ ngai kră pơ\k. Hăm bơ ngai ‘lơ\p, tơ drong j^ pơm ăn tơ drong ho\k pơ hrăm, bơ\ jang ưh gan gơ\h, jang ưh gan đei yoa. Kiơ\ [ak si Phạm Ngọc Liễu, Kơ dră che\p kơ\l khoa Bơ ngai kră, Hnam pơ gang Y học cổ truyền, j^ kơ\l pơ nal dang ei ưh pă s^ tơ drong j^ kơ bơ ngai kră đe\ch.

{ak si Phạm Ngọc Liễu ăn tơ băt: “Hăm bơ ngai j^ kơ\l pơ nal mă lơ ‘no\h j^ bơ ngai kră. Mă lei, hrei ‘nâu, tơ drong j^ ‘nâu roi đei lơ bơ ngai ‘lơ\p j^ hai. Pơ tih gia nhen tơ\ hnam pơ gang y học cổ truyền, đei lơ bơ ngai j^ ‘nao lăp 30, 40 sơ năm đ^ đei j^ kơ\l pơ nal bơih. Mưh hơ len năng yoa kiơ đei j^ ‘no\h tơ tă yoa stress lơ\m jơ hngâm đon ngăl. J^ kơ\l pơ nal tơ dăh ưh đei hơ met tơ tom ‘no\h sư [ơm ưh ‘lơ\ng truh jơ hngâm pran. Mă hơ dăh ‘no\h dôm bơ ngai jang hăm kơ măy dăh mă huơ\r gre mă đei j^ kơ\l pơ nal ‘no\h tôch [ônh đei tơ drong, tâm pre\h băl.”

Mo\ Lê Thị Phiến Hương (39 sơ năm) tơ\ xăh Hòa Đông, apu\ng Krông Pach, dêh char Dak Lak j^ kơ\l pơ nal dang 2 sơ năm ‘nâu. Blu\ng a mưh [ôh ving măt, mo\ Hương huch pơ gang ‘no\h [ôh da [iơ\, mă lei roi đunh j^ roi dêh, huch pơ gang ưh đei s^t, chă yơ yak ưh kơ gơ\h kơ na mo\ năm tơ\ hnam pơ gang Y học cổ truyền dêh char vă hơ met. Mo\ Hương ăn tơ băt, tơ drong j^ ‘nâu nhen kơ j^ pơ ngie\l đe\ch, tơ drong j^ truh tôch hre\nh, hơ kâu jăn oei hmă tơ tă [ôh gleh hrat, j^ kơ\l hloi. Rim ‘măng j^ iung mo\ [ich kơ tă 1 [ôt, ưh gơ\h jang yă kiơ. Ku\m kơ lih thoi no\h mă sư [ơm truh tơ\ mu\k drăm hnam mo\ hai.

Mo\ Lê Thị Phiến Hương tơ roi: “Inh j^ kơ\l đơ đu\k, ưh kơ hiôk lơ\m hơ kâu jăn, tep ưh kơ gơ\h, j^ kơ\l, ving măt. Blu\ng a [ôh j^ kơ\l, ving măt ‘no\h inh ngôi 1 [ôt, ưh pơ\n iung yơ yak, hli pơ\k.”

Tơ\ bơ ngai kră, j^ kơ\l pơ nal đei hơ nơ\ng yoa [ơm đơ\ng lơ tơ drong j^ găh plei nuih, huyêt ap to\k, hơ yô đak s^k, j^ kơ ting hơ ko, j^ kơ ie\ng… Nhen thoi yă Phan Thị Nghiêng (78 sơ năm) tơ\ xăh Yang Reh, apu\ng Krông Bông. Yă Nghiêng j^ kơ\l pơ nal dang 1 puăt sơ năm ‘nâu mă lei yoa tơ che\ng, yoa kơ dih kâu kră, rơ mơ\n, lơ\m hơ kâu jăn đei lơ tơ drong j^ dơ\ng kơ na unh hnam ưh đei chơ yă năm khăm. Truh [ôh j^ vă dêh bơih, ving măt hơ nơ\ng, nơ năm ưh kơ gơ\h, unh hmam pơ tơm chơ yă năm tơ\ hnam pơ gang Y học cổ truyền dêh char vă khăm. {ok Phan Văn Đối, klo yă Nghiêng ăn tơ băt lơ\m khei ‘năr hơ met j^, bơ ngai lơ\m hnam hơ nơ\ng vei lăng yă, yoa yă ưh gơ\h yơ yak kơ dih.

{ok Phan Văn Đối tơ roi: “Yă j^ khơp, hơ yô đak s^k, huyêt ap to\k ku\m dang 2 sơ năm ‘nâu bơih. Tơ je# âu [ôh yă đa hăk, tơ gok, ving măt. Unh hnam răt pơ gang ăn yă huch mă lei ưh đei da [iơ\ kơ na chơ ba tơ\ hnam pơ gang. {ak si đei nơ\r tơ tă athei adrin so\ng xa vă pran jăng. Athei chă nơ năm, le# kơ [ich kơ tă 1 [ôt.”

Kiơ\ kơ so# chih jo# đơ\ng Hnam pơ gang Y học cổ truyền Dak Lak, lơ\m 10 khei sơ năm 2020, hnam pơ gang io\k hơ met ăn hlo\h 15.000 ‘nu bơ ngai j^, lơ\m no\h đei vă je# 1.300 ‘nu bơ ngai j^ kơ\l pơ nal, io\k đei 8,7%. Kiơ\ [ak si Phạm Ngọc Liễu, dang ei, bơ ngai jang văn pho\ng đei tơ drong j^ ‘nâu lơ hlo\h. Tơ drong tơm ‘no\h yoa dôm bơ ngai âu hơ nơ\ng ngôi jang hăm kơ măy tinh đunh mă ưh đei [ai tâp bơ\n hơ ko, hơ ngie\ng, le# đunh jing hơ răng, j^ kơ ting hơ ko, pơm tơ le\ch j^ kơ\l pơ nal. Tơ drong j^ âu tôch mơ mat hơ met klăih, yoa thoi no\h, [ak si tơ tă, rim bơ ngai athei kơ chăng chă hơ len năng tơ drong j^ păng bơ\ jang kiơ\ lơ trong tang găn, athei so\ng xa mă ‘lơ\ng păng pơ tâp hơ kâu jăn mă hơ nơ\ng, mă loi ‘no\h pơ tâp dôm [ai găh hơ kơ, hơ ngie\ng.

Vă hlo#h hơ dăh hlo\h găh j^ kơ\l pơ nal păng dôm trong tang găn đei yua, gru\p ch^h kơ tơ\ng ang hlôi đei jơ pơ ma dơ nu\h dơ\ng hăm [ak si Phạm Ngọc Liễu, Kơ dră khoa hơ met bơ ngai kră j^, Hnam pơ gang Y học cổ truyền de#h char Dak Lak.

-{ak si ăi! J^ kơ\l pơ nal đa đei dôm tơ drong j^ [o#h kơ năl liơ?

-{ak si Liễu: Mư\h đei j^ kơ\l pơ nal gô đei 1,2 tơ drong j^ tơ\ hơ la âu: hơ ving măt, ‘me\h hăk, kơ tơ\ng đei hơ dro si lơ\m đon, lơ bơ ngai j^ tơ roi nhen đei gre păr păr lơ\m đon, [o#h nhen huo\ng lơ\m hơ lu\ng jru\ dăh mă soay kơ gre. J^ âu [ônh kơ hơ vơ\l hăm j^ 1 păh kơ\l, ư\h kơ măh pham to\k tơ\ ‘ngok.

-Yua đơ\ng kiơ hơ nhăk tru\h j^ kơ\l pơ nal păng trong hơ met s^t hlo\h hrei ‘nâu ‘no\h liơ?

-{ak si Liễu: Đei lơ tơ drong pơm ăn hơ nhăk j^ kơ\l pơ nal. Mă blu\ng athei tơ roi tru\h tơ che\ng lơ, mă 2 ‘no\h tơ\ bơ ngai ư\h kơ gơ\h tep hơ nơ\ng, mă 3 ‘no\h dôm bơ ngai j^ trong hoan plei nu\ih, huêt ap to\k, hơ yô đak s^k, dôm tơ drong j^ găh kơ\l ‘ngok nhen pơ\k, jo 1 păh hơ kâu… đ^ đăng dôm tơ drong j^ âu ‘no\h j^ pơm ăn j^ kơ\l pơ nal. ‘Ngoăih kơ ‘no\h, ar^h lơ\m hơ n^h hrơ\ng lơ ku\m [ônh kơ pơm ăn j^ kơ\l pơ nal.

Đei lơ trong hơ met j^ kơ\l pơ nal. Mă lei vă băt hơ dăh trong hơ met liơ ‘no\h kăl kơ tơ chă đei yua đơ\ng kiơ pơm ăn j^ vă đei hơ met ‘lơ\ng. Tơ drong hơ met hmă hmă ‘no\h yua pơ gang, ư\h kơ yua pơ gang păng răih. Bơ\n khan vă hơ met klăih tơ drong j^ âu ‘no\h tôch kơ hơ nat, mă lăp gơ\h hơ met ‘lơ\ng đei to\ se\t yơ, pơm dă [iơ\ dôm tơ drong j^ đe\ch.

Hơ met j^ kơ\l pơ nal hăm y học cổ truyền hrei ‘nâu đei 2 trong ‘no\h yua pơ gang păng ư\h kơ yua kơ pơ gang. Găh trong yua pơ gang ‘no\h đei dôm pơ gang gơ\h tơ gu\m, pơm dă [iơ\ đei j^ kơ\l pơ nal, pơ t^h gia nhen ‘long đinh lăng, yua rơ\ huch. Mă lei, hơ met hăm trong y học cổ truyền ‘no\h găh lơ yua pơ gang pơm ‘lơ\ng ăn ‘ngok. ‘Ngoăih kơ ‘no\h oei yua dôm trong  pe\t u\h, kơ t^t huêt, pơ tâp dưỡng sinh, pơ tâp yoga. Mă lei ư\h kơ đei 1 trong hơ met hơ yơ đei yua atu\m ăn kơ đ^ đăng rim bơ ngai mă oei mơ\ng kiơ\ hơ kâu bơ ngai j^, tơ drong lăp đơ\ng hơ kâu păng tơ drong hơ dai hăm thây pơ gang vă hơ met. Tơ\ hnam pơ gang Y học cổ truyền, bơ ngai j^ đei đe thây pơ gang pơ tho 1,2 [ai pơ tâp dưỡng sinh nhen  ngôi hmă 1 [ôt, dui jơ hngơ\m 4 kơ loăi, pet u\h tơ\ kơ\l mu\h măt vă dă [iơ\ kơ tơ che\ng.

- Vă tang găn j^ kơ\l pơ nal ‘no\h bơ\n athei pơm thoi yơ hă [ak si?

- {ak si Liễu: Hăm bơ ngai hmă, vă tang găn j^ kơ\l pơ nal kăl kơ đei 1 trong so\ng sa mă lăp. Mă 1 kăl kơ nhă tôm đak, đơ\ng 1,5-2 kơ lich rim năr. Sa tơ mam sa đei lơ Vitamin B1, B6, C. Dôm kơ loăi vitamin âu tă kơ tơ gu\m ‘lơ\ng ăn kơ kơ\l ‘ngok ngăl. Mă 2, sa ‘nhot, plei ‘long đei kơ mâu jơk nhen pơ o\ đak. ‘Nhot âu tơ gu\m tơ jur huêt ap hai ‘lơ\ng ăn kơ kơ\l pơ nal hai. ‘Ngoăih kơ ‘no\h, tôl, pro kreng ku\m ‘lơ\ng ăn kơ kơ\l pơ nal.

Hăm bơ ngai hlôi j^ kơ\l pơ nal ‘no\h kăl kơ đei jơ hngơ\m đon tơ che\ng hiôk. Mă 2, athei pơ tâp hơ kâu jăn hơ nơ\ng kiơ\ nơ\r pơ tho đơ\ng [ak si. Sa tơ mam sa đei lơ Vitamin B1, B6, C. ‘Ne\ kơ gan sa tăng [o\h. ‘Ne\ kơ sa, huch tơ mam đei kơ chơ\t pơm ranh nhen hơ lăk, [ier, hơ\t, cà phê. Athei ar^h lơ\m hơ n^h hiôk, hoei kơ hrơ\ng. Lơ\m bơ\ jang, mư\h bơ ngai j^ đei [o#h ‘nao vă pơ tơm j^ ‘no\h pơ dơ\h ngôi hloi, yua pơ gang vă ve\h ver kơ j^ ăl hlo\h dơ\ng.

-Lei ah bơ nê kơ ^h [ak si hơ!

Dơ\ng hăm Thuem: Tơ blơ\