VOV4.Bahnar - Et hơ\t ‘no\h j^ tơ drong joăt đei pơ răm. ‘Nâu j^ tơ drong joăt kơ ne# yua kơ ‘nhui hơ\t đei pơ răm ăn jơ hngơ\m jăn kon bơ ngai. ‘No\h j^ tơ drong tơm pơm ăn lơ tơ drong j^ krê hơ mơt, lơ\m no\h đei j^ tơ so\h kơ ch^l hơ met ư\h kơ ke\ klăih ( kiơ\ yuăn krao phổi tắc nghẽn mãn tính), tơ drong j^ mă kiơ\ kơ rim bơ ngai joăt jang pơ gang akhan, hlo\h 90% kơ so# bơ ngai j^ ‘no\h yua đơ\ng ‘nhui hơ\t.

{ok Phạm Văn Đính (74 sơ năm) oei tơ\ xăh Ea Bar, apu\ng Buôn Đôn, de#h char Dak Lak hơ met j^ tơ so\h kơ ch^l hơ met ư\h kơ ke\ klăh tơ\ hnam pơ gang hơ met j^ hie\n hiang păng j^ tơ so\h de#h char Dak Lak đ^ hlo\h 2 sơ năm kơ âu. {ok tơ roi tơ băt, kơ d^h kâu et hơ\t đơ\ng 11 sơ năm. Oei tơ dăm, tơ drong et hơ\t rim năr hăm [ok ư\h pă jo# hăm găr mă măh jo# hăm tơ pu. Đei năr [ok et tru\h 4 tơ pu hơ\t. Ding tru\h dang ei, [ơ\t athei hơ nơ\ng lăng hnam pơ gang ‘no\h j^ hnam, [ok Đính oei tam mă hu\t hloi hơ\t ‘mơ\i.

{ok Phạm Văn Đính tơ roi:“ &nh đ^ hơ drin hu\t bơ\ih mă lei oei no\ng kơ ‘me\h. Dang ei [ơ\t hiôk ^nh et dang 4 găr 1 năr, ư\h kơ pơ\n et lơ o#h. Mư\h lap ‘no\h ^nh p^t tơ păt hơ\t hloi. Đang kơ ‘no\h gô hu\t kho\m kho\m. Oei hơ\t sư ư\h kơ đei yua yă kiơ o#h. Jơ hngơ\m jăn ư\h kơ pran ‘no\h hơ\t athei hu\t.”  

{ok Lê Văn Từ (85 sơ năm) oei tơ\ xăh Ea Ktur, apu\ng Cư Kuin, de#h char Dak Lak ku\m hơ met j^ tơ so\h kơ ch^l hơ met ư\h kơ ke\ klăih tơ\ hnam pơ gang hơ met j^ hie\n hiang păng j^ tơ so\h de#h char Dak Lak đ^ hlo\h 4 sơ năm kơ âu. Jo# păh lăp 1 sơ năm, [ok athei [^ch tơ\ hnam pơ gang hơ met đơ\ng 5 tru\h 6 ‘măng. {ok Từ tơ roi tơ băt kơ d^h kâu et hơ\t lao đơ\ng sơ năm 13 sơ năm. Đơ\ng ro\ng hlo\h 50 sơ năm pơ vei tơ drong đei pơ răm âu, [ok lăp hu\t đei hơ\t [ơ\t đei j^ tơ so\h, dang ei ‘no\h thim j^ tơ so\h kơ ch^l hơ met ư\h kơ ke\ klăih dơ\ng. Tơ drong răm đơ\ng tơ drong et hơ\t đunh sơ năm ư\h khan lăp io\k le# đơ\ng [ok jơ hngơ\m pran mă oei pơ đ^ hloi khei ‘năr chơt hơ iă hơ dai kon sâu yua kơ hơ nơ\ng athei [^ch lơ\m hnam pơ gang.

{ok Lê Văn Từ tơ roi: “ Hơ drol ‘no\h ^nh đei hie\n lơ. &nh năm khăm ‘no\h [ak si akhan j^  phế quản hơ met ư\h kơ ke\ klăih. Sơ năm 2015, ^nh năm tơ\ Sài Gòn khăm ‘no\h [ak si akhan j^ tơ so\h kơ ch^l hơ met ư\h kơ ke\ klăih. ‘Măng hơ met mă blu\ng, j^ sơ đơ\ng đei 14 khei, đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h j^ dơ\ng păng roi ‘năr roi de#h. Lơ\m hnam nhôn dang ei ‘no\h ư\h pă đei bu et hơ\t ngăl bơ\ih”.

{ak si Nguyễn Kim Mỹ, Pho\ Kơ dră vei lăng Hnam pơ gang hơ met j^ hie\n hiang păng j^ tơ so\h de#h char Dak Lak tơ roi tơ băt, j^ tơ so\h kơ ch^l hơ met ư\h kơ ke\ klăih đei [o#h roi ‘năr roi to\k lơ. Sơ năm 2016, hnam pơ gang sơng io\k hơ met ăn vă je# 300 ‘nu bơ ngai j^, đei 1/6 kơ so# bơ ngai j^ hơ met [^ch kơ tă tơ\ hnam pơ gang. Dang ei, hnam pơ gang ku\m to\k bo\k vei lăng hơ met j^ ư\h kơ đei [^ch kơ tă bro\k tơ\ hnam ăn kơ 260 ‘nu bơ ngai j^ tơ so\h kơ ch^l hơ met ư\h kơ ke\ klăih. ‘Nâu j^ tơ drong j^ tam mă đei trong hơ met klăih pơ đ^ hloi, yua thoi no\h, bơ ngai j^ hơ nơ\ng athei năm [^ch tơ\ hnam pơ gang lơ ‘măng lơ\m sơ năm. Tơ drong ‘nâu pơm ư\h kơ ‘lơ\ng t^h tru\h mu\k drăm u\nh hnam đơ\ng rim bơ ngai j^.

{ak si Nguyễn Kim Mỹ tơ roi tơ băt: “ Jên hoach ăn hơ met j^ tơ so\h kơ ch^l hơ met ư\h kơ ke\ klăih ‘no\h tôch kơ lơ. Mă đơ\ng bơ\n to\k bo\k đei [ao hiêm pơ gang ră, mă lei bơ\n [o#h hơ dăh 2 kơ loăi jên hoach, 1 ‘no\h jên hoach tơ pă yan âu păng 2 ‘no\h j^ jên hoach ư\h kơ đei tơ drong. Jên hoach ư\h kơ đei tơ drong ‘no\h j^ bơ ngai j^ ư\h kơ bơ\ jang, ư\h kơ pơm tơ le\ch đei mu\k drăm mă athei năm hơ met j^ dơ\ng, păng pơ đ^ jên hoach ăn bơ ngai năm vei bơ ngai j^ hloi. Găh jên hoach pơ gang, j^ âu athei yua dôm kơ loăi pơ gang dai tôch kơ măk jên păng athei yua rim năr.”

 Tang găn j^ tơ so\h kơ ch^l hơ met ư\h kơ ke\ klăih

Kiơ\ kơ an^h vei lăng jang pơ gang apu\ng ple\nh te\h (WHO), Việt Nam ‘no\h j^ 1 lơ\m 15 te\h đak đei kơ so# bơ ngai et hơ\t lơ hlo\h lơ\m apu\ng ple\nh te\h. Lơ sơ năm âu ki, mă đơ\ng Kuôk ho#i păng Khu\l kơ dră te\h đak bơ\n hlôi tơ le\ch lơ trong jang vă tang găn [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng đơ\ng hơ\t hăm jơ hngơ\m jăn kon pơ lei mă lei tru\h dang ei, kơ so# bơ ngai hu\t hơ\t oei ư\h kơ lơ. Kiơ\ kơ rim bơ ngai joăt jang pơ gang, kơ so# bơ ngai j^ tơ so\h kơ ch^l hơ met ư\h kơ ke\ klăih lơ\m tơ pôl bơ ngai Việt ‘no\h j^ 4,2%. ‘Nâu j^ tơ drong j^ dơ\ng mă 6 lơ\m 10 tơ drong j^ đa tơ [ơ\p hlo\h păng gô jing tơ drong tơm pơm ăn lôch dơ\ng mă 3 lơ\m đ^ đăng dôm tơ drong tơm pơm ăn lôch răm. Yua thoi no\h, ‘ne\ kơ et hơ\t dăh mă hu\t hơ\t roi hro#ih roi ‘lơ\ng ‘no\h j^ 1 lơ\m dôm trong đei yua ‘lơ\ng hlo\h vă vei lăng jơ hngơ\m pran ăn kơ d^h kâu, u\nh hnam păng tơ pôl.

-Kơ ku\h kơ ih [ak si Nguyễn Kim Mỹ! Ap^nh ih roi hơ dăh j^ tơ so\h kơ ch^l âu thoi yơ năng?      

-{ak si Nguyễn Kim Mỹ: J^ tơ so\h kơ ch^l (oei krao ‘no\h j^ COPD) ‘no\h j^ tơ drong j^ pơm pơ ‘nge\h trong dui jơ hngâm găh hơ la, mă loi hăm dôm phe# kuan ie\ hlo\h 2mm păng tơ drong j^ âu sư pơm kơ hret trong dui jơ hngâm, ưh gơ\h klăih thoi so dơ\ng, pơm tơ jur hơ yuh kial mât lơ\m tơ so\h mưh rim ‘măng dui jơ hngâm.

-Lei yoa tơ drong kiơ pơm tơ le\ch j^ ‘nâu hă, [ak si?

-{ak si Nguyễn Kim Mỹ: Đei 2 tơ drong tơm pơm tơ le\ch j^ ‘nâu. Mă 1 ‘no\h tơ po\h đơ\ng me\ [ă, mă lei hui đei. Mă 2 ‘no\h yoa [ơm đơ\ng ‘ngoăih, ‘nâu j^ tơ drong lơ hlo\h. Kiơ\ kơ so# chih jo# dang 90% bơ ngai j^ tơ so\h kơ ch^l ‘no\h yoa et hât. Oei dang 10% bơ ngai nai yoa cham char ‘me# ‘mach mă ưh ‘no\h yoa dôm bơ ngai bơ\ jang lơ\m an^h ‘me# ‘mach nhen jang lơ\m sơ lu\ng sir ngar, bơ ngai hơ nơ\ng hyup [ơm ‘mui, [ruih.

-Mưh đei j^ sư đei [ôh blu\ng a thoi yơ hă [ak si?

-{ak si Nguyễn Kim Mỹ: Blu\ng a bơ ngai j^ hie\n. Mă 2 ‘no\h hie\n đunh. 1 tơ drong kăl dơ\ng ‘no\h bơ ngai j^ dui jơ hngâm mơ mat. {ât lăp đunh jơ hngâm mơ mat hơ nơ\ng, mă ưh ‘no\h đunh đunh đei 1 ‘măng. Hăm bơ ngai j^ ‘lo\ hlo\h 40 sơ năm, adrol sơ\ et hât mưh [ôh đei dôm tơ drong kơ pal ‘no\h bơ\n athei [lo\k truh kơ j^ tơ so\h kơ ch^l hloi. Kơ plăh âu kăl đei năm khăm hloi vă hơ len năng găh trong dui jơ hngâm.

-{ak si ăi, j^ tơ so\h kơ ch^l pơm ưh ‘lơ\ng thoi yơ truh jơ hngâm jăn bơ ngai j^?

-{ak si Nguyễn Kim Mỹ: Nhen inh tơ roi hei, ‘nâu j^ tơ drong j^ ưh đei klăih thoi so dơ\ng păng j^ roi đunh roi dêh kiơ\ khei ‘năr. Bơ ngai dui jơ hngâm mơ mat, hie\n hơ nơ\ng ‘no\h ưh ke\ jang thoi đe ôh. J^ ‘nâu pơm 5 jăl păng roi đunh roi dêh. Tơ\ jăl 1, bơ ngai j^ lăp dui jơ hngâm mơ mat mưh dơ dre\n jơ hngâm đe\ch. Jăl 2, bơ ngai j^ lăp yak to\k tơ\ kung, dăh mă to\k krang lăp ai ‘no\h [ôh dui jơ hngâm mơ mat bơih. Oei tơ\ jăl 3, 4, 5 ‘no\h hơ nơ\ng đei tơ drong dui jơ hngâm mơ mat. Tơ drong j^ ‘nâu [ơm kơ ne# tôch dêh truh jơ hngâm pran. Sư oei jing 1 lơ\m lơ tơ drong pơm tơ le\ch dôm tơ drong j^ nai nhen j^ plei nuih, pơ chăh trong pham lơ\m tơ so\h, lơ\m plei nuih. Tơ dăh đei j^ đơ\ng jăl 3 to\k tơ\ kơ pal ‘no\h bơ ngai j^ ưh pă gơ\h jang kiơ, 1 sơ năm [ât lăp năm hơ met tơ\ hnam pơ gang đơ\ng 4- 5 ‘măng.

‘Nâu j^ tơ drong j^ tam mă gơ\h hơ met klăih. Mưh hơ met ưh kơ klăih ‘no\h kơ so# bơ ngai lôch răm ku\m tôch lơ. Tơ drong hơ met lăp vă pơ dui đunh tơ drong erih đe\ch. Dui đunh dang yơ ku\m gô mơ\ng đơ\ng bơ ngai j^, đơ\ng trong hơ met, yoa pơ gang păng jang hơ doi ‘lơ\ng hăm [ak si.

-{ak si ăi, vă tang găn tơ drong j^ ‘nâu, bơ\n athei pơm thoi yơ?

-{ak si Nguyễn Kim Mỹ: J^ ‘nâu ưh kơ s^ yoa pơ rang j^ mă yoa đơ\ng cham char. Cham char tơ\ âu ‘no\h j^ ‘nhui, [ruih, hơ yuh kial ‘me# ‘mach păng yoa et hât. Vă tang găn j^, mă 1 hăm dôm bơ ngai et hât, dang hlo\h 20 ‘yoi 1 năr ‘no\h athei jur [iơ\, tơ dăh ke\ e\nh, hu\t hât lei roi ‘lơ\ng. Mă 2, dôm bơ ngai bơ\ jang lơ\m an^h đei lơ ‘nhui, [ruih [răm nhen so\h ngar ‘no\h athei đei hơ băn ao, tơ mam vei lăng hơ kâu jăn mă ‘lơ\ng vă huei đei tơ drong j^ jăn tơ po\h. Mă 3 hơ to\k jơ hngâm pran hăm tơ drong so\ng xa tôm kơ chơ\t, erih xa ‘lơ\ng.

Hăm dôm bơ ngai đei j^ bơih athei so\ng xa mă ‘lơ\ng. tơ dăh oei et hât ‘no\h hu\t hloi. Ưh gơ\h hyup ‘nhui, [ruih [răm kiơ. Hơ nơ\ng năm khăm hơ len j^ păng [et dôm kơ loăi pơ gang tang găn j^ hơ nơ\k. Yoa j^ hơ nơ\k sư pơm tơ jur jơ hngâm pran, pơm ăn pơ rang j^ mât lơ\m hơ kâu jăn păng thoi no\h dôm ‘măng kơ ch^l ku\m roi to\k.

-Lei a, bơ nê kơ ih hơ!

Thuem hăm Dơ\ng tơ blơ\