VOV4.Bahnar - Tơ drong j^ ưh đei tơ po\h ‘no\h j^ tơ drong ưh đei tơ po\h đơ\ng bơ ngai ‘nâu năm tơ\ bơ ngai to. J^ đei đunh khei ‘năr, đei dar de\h păng ưh kơ gơ\h hơ met klăih. Kiơ\ kơ so# chih jo# đơ\ng An^h tơm vei lăng jang pơ gang, tơ drong j^ ưh đei tơ po\h ‘no\h j^ tơ drong tơm pơm ăn lơ bơ ngai lôch răm, io\k đei dang 77% lơ\m đ^ đăng tơ drong j^ jăn pơm ăn bơ ngai lôch, lơ\m no\h 44% lôch adrol kơ 70 sơ năm. Mă lei, đon hlôh vao vă ve\h ver j^ ưh đei tơ po\h đơ\ng tơ pôl hrei ‘nâu oei tam mă kơ jung, yoa thoi no\h, sư hlôi păng to\k bo\k jing tơ drong trăp tr^n hăm rim unh hnam đei bơ ngai j^, ku\m nhen hăm mu\k drăm te\h đak.

Việt Nam hlôi tơ plih đơ\ng 1 te\h đak tơ nuh hin, mơ mat tat mât lơ\m gru\p dôm te\h vă to\k pơ dro\ng. Tơ drong arih xa kơ kon pơ lei roi to\k. Đơ\ng ưh măh phe xa [a so\ng, dang ei kon pơ lei hlôi đei mu\k drăm ‘măn răk, [ât lăp so\ng xa ‘lơ\ng, ph^ jơ nap [iơ\. Mă lei hơ dai hăm tơ drong jang to\k găh mu\k drăm, tơ pôl ‘no\h ku\m đei hloi lơ tơ drong j^ ưh tơ po\h, gru\p j^ kơ lih yoa đơ\ng tơ plih tơ drong arih xa.

Dôm tơ drong j^ ưh đei tơ po\h đa đei ‘no\h: j^ lơ\m plei nuih, ung thư, klơm rơ mơ\n, plei le\n ưh jăng, huyêt ap to\k, hơ yô đak s^k, j^ lơ\m tơ so\h, bek plên… Kiơ\ hla ar chih tơ roi đơ\ng An^h vei lăng jang pơ gang apu\ng plenh te\h rim sơ năm te\h đak bơ\n đei dang 75.000 ‘nu bơ ngai lôch yoa ung thư, atu\m hăm ‘no\h đei dơ\ng dang 125.000 ‘nu bơ ngai ‘nao j^ ung thư. Kơ so# măt bơ ngai lôch yoa j^ huyêt ap to\k ‘no\h 25%, j^ hơ yô đak s^k ‘no\h 5,8%, j^ tơ so\h ‘no\h 2,2%. Ako\m đ^ đăng hlo\h 33% kơ so# kon pơ lei te\h đak bơ\n đei dôm tơ drong j^ ưh kơ tơ po\h.

Oei kiơ\ kơ so# dăr hơ len đơ\ng An^h vei lăng jang pơ gang apu\ng plenh te\h sơ năm 2015, tơ\ Việt Nam, jo# păh lăp 1 xăh đei 8.000 ‘nu bơ ngai ‘no\h đei 1000 ‘nu j^ huyêt ap to\k, io\k đei 12,5%, 240 ‘nu bơ ngai j^ hơ yô đak s^k, io\k đei 3%. Mă lei tơ drong vei lăng păng hơ met 2 tơ drong j^ ‘nâu oei tam mă ‘lơ\ng kiơ. Tơ blang găh tơ drong tơm pơm ăn bơ ngai đei tơ drong j^ ưh kơ tơ po\h roi to\k, Tiến sĩ Lại Đức Trường, bơ ngai jang tang măt ăn An^h jang pơ gang apu\ng plenh te\h tơ\ Việt Nam pơ ma:

“Tơ drong tơm g^t kăl hlo\h ‘no\h yoa đơ\ng tơ plih tơ drong arih xa đơ\ng kon pơ lei. Pơ tih gia nhen et hât. Tơ\ Việt Nam, kơ so# dro\ nglo et hât dang 50%. Mă 2 j^ et tơ drô, [ier pơ lu\k pơ lăk. Vă je# 80% dro\ nglo Việt Nam et tơ drô. ‘Ngoăih kơ ‘no\h, oei đei tơ drong nai hai nhen xa ‘nhot, [um, plei to\ se\t, ưh tôm. Mă đơ\ng Việt Nam j^ te\h đak jang chu\n mir mă lei đei vă je# truh 60% kon pơ lei ưh đei xa tôm ‘nhot, [um, plei ‘long. Vă je# 30% ‘nu bơ ngai ‘lo\ pơ tâp hơ kâu jăn ưh lăp hăm nơ\r tơ tă. Lơ\m tơ drong so\ng xa đe đa xa [o\h lơ. Kiơ\ nơ\r tơ tă đơ\ng An^h vei lăng jang pơ gang apu\ng plenh te\h, 1 ‘nu lăp xa 5g [oh/1 năr mă lei hrei ‘nâu bơ\n xa lơ hlo\h kơ ‘no\h vă 2 ‘măng ‘mơ\i”.

Găh dôm tơ drong juăt ưh ‘lơ\ng, pơm pơ răm truh jơ hngâm pran kơ bơ ngai Việt Nam athei jo# truh tơ drong juăt et hât păng et tơ drô, [ier. Kiơ\ tơ drong tơ che\ng, hât hla đei 7000 kơ chơ\t kơ ne#, lơ\m no\h đei dang 69 kơ chơ\t pơm tơ le\ch j^ ung thư. Việt Nam dang ei j^ 1 lơ\m 15 te\h đak đei kơ so# bơ ngai et hât lơ hlo\h lơ\m apu\ng plenh te\h. Kiơ\ tơ drong jo# pơ hlom, 1 sơ năm te\h đak bơ\n đei dang 40.000 ‘nu bơ ngai lôch yoa dôm tơ drong j^ [ơm truh tơ\ hât hla. Tơ drong juăt ‘nâu ku\m jing tơ drong tơm pơm tơ le\ch je# ung thư tơ so\h, j^ kơ ch^l lơ\m tơ so\h. Vă găn [iơ\ tơ drong răm đơ\ng hât hăm jơ hngâm pran kon pơ lei, Kuo#k ho#i Việt Nam drơ\ng kiơ\ Luơ\t tang găn tơ drong răm đơ\ng hât păng luơ\t ‘nâu pơ tơm đei yoa đơ\ng ‘năr 1/5/2013. Mă lei tơ drong kon pơ lei hlôh vao păng pơm kiơ\ luơ\t oei tam mă lơ. Mă hơ dăh ‘no\h kơ so# bơ ngai et hât oei tôch lơ păng tơ drong et hât tơ\ an^h kơ drâm bơ ngai lơ\m tơ pôl oei đei hơ nơ\ng đe\ch.

Ku\m kiơ\ An^h vei lăng jang pơ gang apu\ng plenh te\h mơ\n, Việt Nam đei bơ ngai răt yoa [ier lơ pơ têng hăm dôm te\h đak lơ\m tơ ring, lơ hlo\h kơ bơ ngai Trung Quốc păng lơ hlo\h 4 ‘măng bơ ngai Singapore. Tơ drong et tơ drô, [ier lơ, hơ nơ\ng dơ\ng ‘no\h tôch hơ mơt đei dôm tơ drong j^ nhen ung thư, mă loi j^ ung thư klơm, j^ lơ\m plei nuih, pham blu\k to\k tơ\ ‘ngok mă ưh ‘no\h j^ trong hoan, sem brem….

Kiơ\ An^h vei lăng jang pơ gang apu\ng plenh te\h, ưh đei tơ drong et tơ drô, [ier yơ sơ đơ\ng. Tơ dăh et, dro\ nglo lăp et ưh gơ\h lơ hlo\h 2 đơn vị kôn 1 năr păng ưh gơ\h lơ hlo\h 1 đơn vị kôn 1 năr hăm dro\ kăn. 1 đơn vị kôn hơ to\ hăm 10gr kôn kơ tuăl, hơ to\k hăm ¾ kơ chai/kơ long [ier 330ml, 1 kơ cho\k [ier 330ml, 1 kơ li hơ lăk vang 100ml (13,5% đo# kôn) dăh mă 1 kơ li hơ lăk kơ tang 30ml (40% đo# kôn). Mă lei, vă rim bơ ngai Việt et tơ drô, [ier ưh đei pơm kiơ\ tơ drong hơ găt ‘nâu. 1 tơ drong juăt nai dơ\ng ku\m [ơm ưh ‘lơ\ng truh jơ hngâm prqan bơ\n, ‘no\h j^ xa [oh lơ. Pơ ma găh tơ drong ‘nâu, tiến sĩ Ngô Thị Hải Vân, Kơ dră che\p kơ\l khoa Jơ hngâm pran tơ drong jang păng vei lăng tơ drong j^ ưh đei tơ po\h, An^h hơ len năng pơ rang j^ Tây Nguyên ăn tơ băt:

“Tơ drong yoa [o\h đơ\ng bơ ngai Việt Nam ‘no\h j^ 1 tơ drong tôch krê. Sơ năm 2015, kiơ\ 1 tơ drong dăr hơ len lơ\m te\h đak ăn [ôh, dôm tơ drong krê đei j^ ưh kơ tơ po\h đei lơ bơ ngai yoa [oh lơ, jo# păh lăp 1 ‘nu bơ ngai truh 9,5g 1 năr, kơ plăh ‘no\h nơ\r tơ tă đơ\ng An^h vei lăng jang pơ gang apu\ng plenh te\h, 1 ‘nu bơ ngai ‘lo\ ưh gơ\h xa lơ hlo\h 5g [oh 1 năr, vă akhan dang ei bơ ngai Việt Nam oei xa [oh lơ hlo\h 2 ‘măng nơ\r tơ tă. Tơ dăh xa [oh lơ dêh hnang, đunh đai kơnh gô pơm tơ le\ch lơ tơ drong j^ krê hơ mơt nhen j^ tơ\ plei nuih, ung thư hlu\ng, ung thư klak kră păng lơ tơ drong j^ nai hai”.

Kiơ\ dôm bơ ngai juăt jang pơ gang, j^ ưh đei tơ po\h ‘ngoăih kơ tơ drong ưh gơ\h tơ plih nhen sơ năm, dro\ kăn dro\ nglo, hơ dre\ch hơ drung, kơ loăi gen ‘no\h đei lơ tơ drong găn tang găn adrol kiơ\ đơ\ng pơm tơ plih ming tơ drong arih xa mă ‘lơ\ng nhen: ưh đei et hât; ưh đei et hơ lăk, [ier pơ lu\k pơ lăk; so\ng xa lăp ‘lơ\ng, xa lơ ‘nhot, [um, plei ‘long (to\ se\t hlo\h ‘no\h 400gr/1 ‘nu 1 năr), xa [oh to\ se\t [iơ\ (tôch ai 5gr 1 ‘nu 1 năr), xa s^k to\ se\t [iơ\ (tôch ai 25gr 1 ‘nu 1 năr), pơ tâp hơ kâu jăn mă hơ nơ\ng (to\ se\t hlo\h ‘no\h 150 pơ n^t 1 gie\ng).

Dơ\ng: Tơ blơ\