VOV4.Bahnar - Jĭ kơ chĭl kơ hret đing dui jơ hngơ̆m lơ̆m tơ poh (COPD)‘noh jĭ tơ drong jĭ tơ̆ tơ soh ƀơ̆t trong dui jơ hngơ̆m đei kơ chĭl, ƀrŭih lơ̆m tơ soh roi lơ pơm kơ chĭl đing, găn trong hơ yuh kial mơ̆t lơ̆m tơ soh pơm kơ na tơ drong ư̆h kơ gơh dui jơ hngơ̆m tơ̆ bơ ngai jĭ păng đei hơ mơt đei ƀôh dôm tơ drong jĭ nhen: ưh kơ ‘lơ̆ng trong dui jơ hngơ̆m, jĭ plei nŭih...Mă khan jĭ hơ met ư̆h kơ klăih đĭ ră, mă lei tơ dăh đei chă ƀôh hrôih păng hơ met ƀlep trong, bơ ngai jĭ gô arih hơ dai sơ đơ̆ng hăm jĭ COPD.

Kiơ̆ anih vei lăng jang pơ gang apŭng plĕnh teh (WHO), jô̆ pơ hlom rim sơ năm lơ̆m apŭng plĕnh teh đei dang 250 triệu ‘nu jĭ COPD, jĭ tơ drong tơm pơm ăn lôch dơ̆ng mă 4 lơ̆m dôm tơ drong tơm pơm ăn lôch păng dơ̆ng mă 5 găh pŭ trăp jĭ jăn jơ̆p plei teh. Việt Nam jĭ teh đak đei kơ sô̆ bơ ngai jĭ kơ chĭl kơ hret đing dui jơ hngơ̆m lơ̆m tơ soh tôch kơ lơ tơ̆ tơ ring Châu Á Thái Bình Dương, kiơ̆ dôm tơ drong pơ tôch hơ len lăng pơ rang jĭ rim sơ năm kơ sô̆ bơ ngai jĭ dang 4,2% kơ sô̆ kon pơ lei kơ pal kơ 40 sơ năm păng hơ nơ̆ng đei ƀôh tŏk đơ̆ng tơ drong et hơ̆t păng ‘mê̆ ‘mach cham char. Ƀak si R’Mah Lương, Phŏ Kơ dră vei lăng Hnam pơ gang hơ met jĭ hiĕn hiang păng jĭ tơ soh dêh char Dak Lak tơ băt:

Jĭ kơ chĭl kơ hret đing dui jơ hngơ̆m lơ̆m tơ soh ‘noh jĭ 1 tơ drong jĭ găh tơ soh đa tơ ƀơ̆p hloh, jĭ kĕ tang găn păng gơh hơ met, pơm kơ chĭl trong dui jơ hngơ̆m. Jĭ đei ƀôh hiơ̆ păng đunh. Đei lơ tơ drong tơm pơm ăn jĭ kơ chĭl kơ hret đing dui jơ hngơ̆m lơ̆m tơ soh, 1 lơ̆m dôm tơ drong tơm pơm ăn ‘noh jĭ et hơ̆t, cham char arih, pơ rang păng đei đơ̆ng mĕ ƀă, ‘nhŏng oh đei jĭ hơ drol ƀơm tơ̆ bơ ngai jĭ... et hơ̆t ‘noh jĭ tơ drong tơm pơm ăn jĭ kơ chĭl kơ hret đing dui jơ hngơ̆m lơ̆m tơ soh, bơ ngai et hơ̆t hloh 20 tơ pu lơ̆m 1 sơ năm, đei ƀôh dôm tơ drong jĭ pơ dui đunh lơ sơ năm nhen: dui jơ hngơ̆m hreh hroh tơ̆ kơ măng, dui jơ hngơ̆m mơ mat mư̆h jang trăp... kăl athei năm khăm tơ̆ ƀak si, vă hrôih băt hơ dăh jĭ tŏk bŏk tơ̆ khei ‘năr hơ yơ vă hơ met tơ tom. Dang ei Hnam pơ gang hơ met jĭ hiĕn hiang păng jĭ tơ soh hlôi đei tôm tơ mam kơ măy kơ mŏk vă khăm păng băt hơ dăh jĭ kơ chĭl kơ hret đing dui jơ hngơ̆m lơ̆m tơ soh tơ̆ khei ‘năr hrôih hloh.

Ƀak si R’Mah Lương tơ băt dơ̆ng: găh lơ bơ ngai đei băt hơ dăh jĭ COPD lăp năm khăm đei ƀôh dôm tơ drong jĭ nhen: hiĕn lơ, dui jơ hngơ̆m mơ mat, khoak krăl đunh... mă lei ‘nâu jĭ kơ plăh COPD hlôi jĭ ăl, tơ soh đĭ ư̆h kơ jăng. Tơ drong đei ƀôh dui jơ hngơ̆m mơ mat tơ̆ bơ ngai jĭ COPD đei tơ drong kăl ‘noh bơ ngai jĭ gô dui jơ hngơ̆m mơ mat dar deh kiơ̆ khei ‘năr, ƀơ̆t blŭng bơ ngai jĭ lăp dui jơ hngơ̆m mơ mat mưh hơ drin pơ grăng nhen năm jơ̆ng hoh, tŏk kung... mă lei đơ̆ng rŏng kơ ‘noh, dôm tơ drong jĭ đei ƀôh dui jơ hngơ̆m mơ mat gô roi dêh păng bơ ngai jĭ gô ƀôh dui jơ hngơ̆m mơ mat mư̆h pơ dơh ngôi, truh khei ‘năr bơ ngai jĭ ư̆h kơ jang kiơ kŭm ƀôh dui jơ hngơ̆m mơ mat.

Nhen yă Nguyễn Thị Đào (60 sơ năm, oei tơ̆ thôn Đức Thuận, xăh Đức Mạnh, apŭng Dak Mil, dêh char Dak Nông) tŏk bŏk hơ met tơ̆ Hnam pơ gang hơ met jĭ hiĕn hiang păng jĭ tơ soh Dak Lak, yă tơ băt hlôi đei jĭ COPD dang 10 sơ năm kơ âu, ŭnh hnam mơ mat tat, yă athei bơ̆ jang gleh hrat tơ̆ Kŏng ti kơ su, đơ̆ng rŏng khei ‘năr đunh ƀôh lơ̆m hơ kâu ư̆h kơ hiôk, pơm pơ hơi yă ư̆h kơ năm khăm, ding truh ư̆h pă kĕ pơ grăng dơ̆ng bơ̆ih ‘noh yă mă năm khăm ‘noh đei ƀak si akhan jĭ COPD, kăl kơ hơ met đunh khei ‘năr. Yă Nguyễn Thị Đào tơ roi:

Ĭnh đei hiĕn lơ sơ năm ư̆h kơ klăih, jĭ kơ tơh, dui jơ hngơ̆m mơ mat. Sơ năm 2012 ĭnh năm khăm, đe ƀak si akhan ĭnh đei kơ chĭl tơ soh, ĭnh ƀĭch tơ̆ hnam pơ gang 22 năr ‘noh klăih, pran hiôk hmă ƀrŏk đơ̆ng hnam pơ gang. Đơ̆ng noh truh dang ei tơ drong jĭ ĭnh hơ nơ̆ng jĭ hơ lơ̆k hơ le. Ĭnh hlôi năm khăm tôch kơ hơ nih, ƀak si akhan tơ drong jĭ âu ư̆h kơ gơh hơ met, lăp đei trong vei lăng tơ drong bơ̆ jang rim năr, mă ĭnh ‘noh kŏng nhân kao su, ŭnh hnam mơ mat tat kơ na ĭnh jang gleh hrat. Dang ei ĭnh athei hơ met tơ̆ hnam pơ gang, mưh 1 khei ĭnh athei năm khăm, hơ len lăng tơ drong jĭ păng iŏk pơ gang.

Bơ ngai nai ‘noh jĭ ƀok Trương Xuân Hải (56 sơ năm, oei tơ̆ apŭng Dak Mil, dêh char Dak Nông, ƀok bơ̆ jang tơ̆ Kŏng ti pơm trong, tơ drong jang rim năr đơ̆ng ƀok athei tơ jê̆ hăm ‘nhui ‘mui păng hrơ̆ng akŏm hăm tơ drong hơ nơ̆ng et hơ̆t păng ‘noh jĭ dôm tơ drong tơm pơm ăn jĭ. Ƀok Trường Xuân Hải tơ roi tơ drong jĭ đơ̆ng kơ dih:

Đunh kơ âu 10 năr ĭnh đei yuh, dui jơ hngơ̆m mơ mat, hiĕn khoak, ĭnh ƀĭch tơ̆ hnam pơ gang kâp kư̆u, dang ei đĭ dă ƀiơ̆ lơ bơ̆ih. Tơ drong jĭ ĭnh đei đơ̆ng hơ drol, đĭ 6-7 sơ năm kơ âu bơ̆ih păng hlôi ƀơm jĭ tơ̆ tơ soh pơm ăn kơ ĭnh yuh pă kiơ prăt măng, tơ̆ kơ ‘năr prăih mă lei tơ̆ kơ măng ‘noh lĕch đak pơ uh păng yuh. Đe ƀak si tơ băt tơ drong tơm pơm ăn jĭ rŏ lăng yua đơ̆ng hơ nih bơ̆ jang athei tơ jê̆ hăm ‘nhui ‘mui păng et hơ̆t.

Dôm bơ ngai đei hơ mơt kơ jĭ COPD hmă hmă ‘noh drŏ nglo hloh 40 sơ năm, đei et hơ̆t, oei tŏ sĕt ‘noh dôm bơ ngai jĭ ‘noh drŏ kăn đei ƀơm ư̆h kơ ‘lơ̆ng yua đơ̆ng; ‘mê̆ ‘mach cham char, ‘nhui hơ̆t, ‘mui đơ̆ng bơ̆ jang... kŭm đei hơ mơt kơ jĭ COPD. Jĭ đa đei ƀôh lơ̆m 2,3 sơ năm, dôm tơ drong đei jĭ nhen jĭ plei nŭih, ư̆h kơ ‘lơ̆ng trong dui jơ hngơ̆m... gô đei hơ tŏk păng tơ hli truh hơ kâu jăn ư̆h kơ tom băt. Mư̆h đĭ jĭ COPD bơ ngai jĭ athei arih hơ dai đĭ chăl arih hăm jĭ. Yua thoi noh, tơ drong chă ƀôh păng pơm kiơ̆ hơ met tang găn hiă tôch kơ gĭt kăl vă vei sơ đơ̆ng tơ soh veh ver dôm tơ drong đei ƀôh jĭ. Ƀak si R’Mah Lương pơ tho tơ tă.

Tơ̆ tơ drong jang nội khoa păng hơ met jĭ kơ chĭl kơ hret đing dui jơ hngơ̆m lơ̆m tơ soh tơ tă akhan chă ƀôh hrôih păng hơ met tơ tom, hơ drin vei trong sŏng sa mă ‘lơ̆ng, arih sa hiôk, ‘nĕ kơ gan ngôi tơ jê̆ hăm dôm tơ drong pơm ăn hơ mơt, mă loi ‘noh jĭ ‘nĕ kơ et hơ̆t.

Hăm dôm bơ ngai đĭ đei jĭ COPD, bơ ngai jĭ kăl kơ pơm kiơ̆ ƀlep trong hơ met đơ̆ng ƀak si đơ̆ng tơ drong tơ plih tơ drong joăt nhen: hŭt hơ̆t, hơ nơ̆ng pơ tâp hơ kâu jăn, pơ tâp dui jơ hngơ̆m vă hơ met ‘lơ̆ng trong dui jơ hngơ̆m... mă loi ‘noh jĭ yua pơ gang kiơ̆ ƀlep trong hơ met đơ̆ng ƀak si. Mư̆h hơ met ƀak si gô lăng kiơ̆ lơ̆m tơ drong đơ̆ng bơ ngai jĭ vă tơ lĕch trong hơ met mă lăp. Tơ dăh bơ ngai jĭ pơm kiơ̆ trong hơ met, bơ ngai jĭ gô arih hơ dai sơ đơ̆ng ‘lơ̆ng hăm jĭ COPD, pơ vei jơ hngơ̆m pran lei lăi nhen bơ ngai hmă. Mă lei, tơ dăh bơ ngai jĭ ư̆h kơ pơm kiơ̆ trong hơ met đơ̆ng ƀak si, nhen: pơ dơh kơ dih yua pơ gang, yua pơ gang ư̆h kơ ƀlep kơ liêu, yua tơ mam hrip glăi... gô pơm đei yua hơ met tơ jur dăh mă hơ met ư̆h kơ đei yua.

Jĭ kơ chĭl kơ hret đing dui jơ hngâm lơ̆m tơ sŏh đei hiơ̆, tơ dăh ưh đei băt păng hơ met hrôih, sư jing pơm tơ lĕch tơ drong krê ăn bơ ngai jĭ. Vă băt hơ dăh ƀiơ̆ găh tơ drong jĭ ‘nâu păng tơ gŭm ăn bơ ngai jĭ arih xa hơ dai hăm jĭ kơ chĭt, kơ hret đing dui jơ hngâm lơ̆m tơ sŏh truh đĭ jơ hnơr arih, nhôn đei jơ pơ ma nuh hăm ƀak si R’Mah Lương, Phŏ Kơ dră chĕp kơ̆l Hnam pơ gang hơ met jĭ Lao păng tơ sŏh dêh char Dak Lak:

-Ƀak si ăi, mưh băt hrôih jĭ kơ chĭl, kơ hret tơ̆ đing dui jơ hngâm lơ̆m tơ sŏh ƀât ‘nao đei jĭ ‘nŏh hăm gơ̆h hơ met klăih ưh?

-Ƀak si R’Mah Lương: Nhen bơ̆n đei mơ̆ng tơ̆ kơ pal jĭ kơ chĭl, kơ hret tơ̆ đing dui jơ hngâm lơ̆m tơ sŏh sư đei tôch hiơ̆ mă ưh gơ̆h hơ met klăih hloi, tơ dăh băt jĭ hrôih, hơ met hrôih ‘nŏh jĭ gơ̆h dơ̆ng lê̆ ƀât dŏh, tơ dăh băt klui ‘nŏh gô đei dơ̆ng lơ tơ drong ưh kơ ‘lơ̆ng mưh hơ met jĭ, kŭm jên jên hơ met ăn bơ ngai jĭ…

-Đei băt găh tơ mam xŏng xa tơ̆ bơ ngai jĭ COPD ‘nŏh jĭ tơ drong đei lơ bơ ngai tơ rĕk, yoa bơ ngai đei tơ drong jĭ ‘nâu đa hơ kĕ hơ kong, bĭ tơ drong ‘nâu yoa đơ̆ng yă kiơ hă ƀak si?

-Ƀak Si R’Mah Lương: Bơ ngai jĭ kơ chĭl kơ hret đing dui jơ hngâm tơ̆ tơ sŏh jăl 1 păng jăl 2 ‘nŏh tam mă ƀơm kơ nê̆ truh tơ drong arih xa, mưh truh jăl 3 păng jăl 4, tơ sŏh roi đunh roi trăp, pơm ăn bơ ngai jĭ ‘măn lơ kơ sư̆k pơ ‘nhŏ ăn tơ sŏh vă dui jơ hngâm, bơ ngai jĭ athei dui jơ hngâm hrĕnh vă pơ truh ôxi, bơ ngai jĭ sŏng xa đei dôm yơ ‘nŏh tơ oei dui jơ hngâm, hiong lơ kơ sư̆k, tơ mam xa ưh kơ măh kơ na jing đei hơ kĕ hơ kong hăm bơ ngai jĭ COPD. Tơ̆ bơ ngai jĭ kơ chĭl, kơ hret đing dui jơ hngâm lơ̆m tơ sŏh, hơ kĕ hơ kong ưh kơ sĭ tơ drong blŭng a mă ‘nâu jĭ 1 lơ̆m dôm tơ drong kăl vă tơ gŭm hơ met ăn bơ ngai jĭ, tơ drong tơm đơ̆ng anih jang pơ gang ‘nŏh găn tôch ai jĭ iung dang ei dang dei hloi, athei vei lăng, ăn bơ ngai jĭ sŏng xa tôm măh dôm tơ mam mă hơ kâu jăn kăl đei. Lăng kiơ̆ nội khoa păng hơ met jĭ kơ chĭl, kơ hret đing dui jơ hngâm lơ̆m tơ sŏh đe tơ tă athei băt hrôih jĭ păng hơ met tơ tom, adrin sŏng xa mă ‘lơ̆ng hơ nơ̆ng, arih xa rơ gŏh ‘lơ̆ng, lê̆ gan iŏk yoa dôm tơ mam krê ưh kơ ‘lơ̆ng, kăl hlŏh jĭ lê̆ kơ et hât.

-Vă găn tôch ai tơ drong jĭ iung hrĕnh, bơ ngai jĭ COPD đa iŏk yoa kơ dih pơ gang corticosteroid, lei mưh iŏk pơ gang ‘nâu lơ sư ƀơm truh tơ̆ bơ ngai jĭ thoi yơ?

-Ƀak si R’Mah Lương: Mưh khăm hơ len đĭ mât lơ̆m jăl mă 3, mă 4 bơ̆ih athei bơ ngai jĭ yoa pơ gang hơ nơ̆ng, năr yơ kŭm yoa pơ gang, mă loi hrei ‘nâu pơ gang pơ hach anih kơ chĭl trong dui jơ hngâm, pơ gang corticosteroid sư đei yoa đunh, tŏ sĕt hlŏh ‘nŏh 1 năr athei prech 2 vât, ‘nâu jĭ pơ gang hrip tơ mât kơ na ƀât lăp sư ƀơm truh tơ̆ hơ kâu jăn bơ ngai jĭ, nhen hơ kar bơ ngai jĭ roi hơ tăng, kơ ting rơ muăn. Tơ̆ bơ ngai ‘lŏ, kơ dih kâu đe sư kơ ting đĭ rơ muăn bơih, mưh đei jĭ COPD, hơ met kiơ̆ đơ̆ng hrip pơ gang corticosteroid sư găn lê̆ tơ drong trep iŏk canxi, sư pơm ăn kơ ting đa tơ gơ̆ kơ dih. Ƀât lăp pơm tơ lĕch tơ drong jĭ Cushing yoa đơ̆ng iŏk yoa pơ gang corticosteroid pơ lŭk hnang.”

Lei a, bơ nê kơ ih ƀak si hơ!

Thuem hăm Dơ̆ng: Tơ blơ̆