VOV4.Bahnar - Yoa ƀơm ưh ‘lơ̆ng đơ̆ng jĭ COVID-19, hrei ‘nâu, kơ sô̆ tơ pu pham mong răk vă pơ yoa ăn tơ drong hơ met jĭ tơ̆ dôm hnam pơ gang lơ̆m dêh char oei ưh kơ măh, mă loi jĭ tơ̆ hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên. Vă hơ met pơ ‘lơ̆ng tơ drong ‘nâu, Anih mong truyên pham dêh char Dak Lak pơ gơ̆r sơng iŏk pham, chă akŏm bơ ngai, pơ jing khul plang song pham, bơ ngai jang tơ gŭm, kon pơ lei vang năm plang song pham vă dŏng bơ ngai jĭ.

Jĭ COVID-19 ‘măng mă 4 tơ pŏh tôch hơ mơt tơ̆ jơ̆p tơ ring, găn lê̆ tơ drong jang plang song pham. ‘Ngoăih kơ dôm ‘măng plang song pham ưh đei pơ gơ̆r, yoa bơ ngai ơm năm mưh hli jĭ kơ na ưh đei truh plang song pham pơm ăn pham đei mong răk vă hơ met ăn bơ ngai jĭ tơ̆ hnam pơ gang jing ưh kơ măh. Tơ̆ hơ năp tơ drong ‘nâu, hơ tuch khei 3 sơ năm 2022, Anih mong, truyên pham dêh char Dak Lak tơ lĕch nơ̆r krao hơ vơn rim bơ ngai vang plang song pham. Bơ ngai ‘mĕh plang song pham, mă jơ yơ, năr yơ kŭm gơ̆h năm tơ̆ Anih mong, truyên phang dêh char Dak Lak (tơ̆ tơ̆ng 4, Hnam B, Hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên) vă plang song pham ưh kăl gô đei tơ drong pơ gơ̆r plang song pham kiơ.

Mă loi kiơ̆ đơ̆ng Facebook, chă krao hơ vơn dôm khul, rim bơ ngai chă plang song pham, kơ tum kơ tŏng bơ ngai jĭ păng kon pơ lei vang năm plang song pham. Tơ drong ƀet iŏk pham rim năr đei pơm kiơ̆ ‘lơ̆ng trong tang găn jĭ hăm đon jang “plang song pham sơ đơ̆ng ‘lơ̆ng – lê̆ hli jĭ COVID-19”, tơ drong jang ‘lơ̆ng dôm trong jang tang găn jĭ mưh iŏk pham đơ̆ng bơ ngai plang, vei lăng ‘lơ̆ng jơ hngâm pran ăn bơ ngai plang song pham hai, iŏk đei pham ‘lơ̆ng vă hơ met ăn bơ ngai jĭ hai.

Jang lơ̆m Khul plang song pham tơ̆ tơ ring Tây Nguyên đơ̆ng 9 sơ năm adrol ki, ‘nhŏng Lê Văn Bình (oei tơ̆ apŭng Ea Kar, dêh char Dak Lak) jĭ bơ ngai jang tôch tơ năp lơ̆m khul, hơ nơ̆ng vang plang song pham păng roi tơ băt, krao hơ vơn kon pơ lei vang plang song pham. ‘Nhŏng Bình tơ roi: “Inh jĭ bơ ngai jang lơ̆m khul đơ̆ng 9 sơ năm adrol ki, đơ̆ng khul ‘nao pơ jing. Truh dang ei, inh đĭ plang song pham truh 10 vât păng 50 vât plang song tiểu cầu. Inh tơ ƀâp lơ bơ ngai, lơ̆m nŏh đei lơ bơ ngai mơ mat tat. Mưh iŏk đei nơ̆r athei đơ̆ng khul athei năm plang song pham, ‘nŏh inh gơ̆t lê̆ tơ drong jang năm hloi, ưh kơ jô̆ tơ̆ kơ ‘năr dăh mă tơ̆ măng, mă loi jĭ plang song tiểu cầu ƀât lăp năm ƀât 1,2 jơ pơ gê hloi. Ƀôh tơ drong chơt hơ iă đơ̆ng bơ ngai jĭ, unh hnam đe sư ‘nŏh inh tôch čhôk ‘nă.”

Kŭm ‘nă yoa mưh đei klăih song tơ drong arih ăn đe nai, boăl Trần Khánh Ly (sinh viên sơ năm 3, Hnam trưng Đăi hŏk Buôn Ma Thuột), bơ ngai đei 6 ‘măng vang plang song pham lơ̆m 3 sơ năm tơ roi: “‘Măng mă blŭng ŏh băt truh tơ drong ‘nâu ‘nŏh yoa đoàn hnam trưng tơ lĕch. Ŏh ƀôh tơ drong ‘nâu tôch kăl kơ na apinh chih măt. Dôm ‘măng adrol ki ŏh năm plang song pham tơ̆ dôm anih đe pơ gơ̆r, hơ drô̆ ‘măng mă âu ŏh đei đon pơ hnŏng hlŏh dơ̆ng. Plang song pham lơ̆m khei ‘năr đei jĭ đei pơ gơ̆r sơ đơ̆ng ‘lơ̆ng, rim bơ ngai pơm kiơ̆ nơ̆r hơ găt 5K kơ na ŏh tôch sơ đơ̆ng.”

Mă tơ pă, đei lơ bơ ngai kăl đei truyên pham, ‘nŏh jĭ dôm bơ ngai hiong pham yoa đơ̆ng pơ̆k gre, pơ̆k rơ ka ƀât oei bơ̆ jang, pham lĕch lơ̆m klak…; bơ ngai jĭ găh pham nhen ung thư pham, jĭ tơ ngăl, pham luh… ‘Ngoăih kơ ‘nŏh lơ bơ ngai răih hơ met jĭ plei nuih, kăt hlŭng, tơ gep plei lĕn, klơm kăl đei truyên lơ pham ‘năi. Pham vă pơ yoa ăn tơ drong hơ met jĭ lăp iŏk đơ̆ng khul bơ ngai plang song pham đĕch.

Ƀak si Vũ Thị Ngà, Phŏ Kơ dră Anih mong truuyên pham dêh char Dak Lak ăn tơ băt: “Tơ̆ hơ năp tơ drong jĭ COVID-19 ‘măng mă 4 tơ pŏh tôch dêh kơ na tơ drong pơ gơ̆r plang song pham lơ̆m tơ pôl tôch mơ mat, dôm trong chă iŏk pham, mong akŏm rim khei đơ̆ng tơ pôl đei pơ dơ̆h lê̆. Tơ̆ hơ năp tơ drong ‘nŏh. Anih mong truyên pham pơ gơ̆r sơng iŏk pham kơ tă tơ̆ anih jang, iŏk mong pham rim năr tơ̆ Anih mong truyên pham dêh char. Roi tơ băt, krao hơ vơn rim khul, rim bơ ngai jang tơ gŭm, bơ ngai lơ̆m unh hnam vang plang song pham. Tơ lĕch tơ drong krao hơ vơn vang plang song pham kiơ̆ đơ̆ng Facebook, đơ̆ng nŏh krao hơ vơn rim bơ ngai jang tơ gŭm adrin năm truh tơ̆ Anih mong truyên pham vă plang song pham ăn bơ ngai jĭ.” 

Đơ̆ng tơ lĕch tơ drong plang song pham kơ tă tơ̆ anih mong, truyên pham truh dang ei, jô̆ păh lăp 1 năr anih iŏk mong đei đơ̆ng 50-60 tơ pu pham, tơ gop gĭt kăl ăn tơ drong hơ met ăn bơ ngai jĭ. Pham đe plang đei hơ nhăk ‘măn răk trŏ tơ drong hơ găt păng đei set hơ len, tang găn đĭ dôm tơ drong jĭ tơ pŏh đơ̆ng truyên pham nhen jĭ: HIV, jĭ klơm B, jĭ klơm C, jĭ krơ, jĭ pơ lŏ pơ grŭn... Pham ‘lơ̆ng, lăp hăm tơ drong hơ găt đei ming kiơ̆ grŭp pham O, A, B dăh mă AB, tơ klăh hơ met bơ̆n huyết tương, hồng cầu, bạch cầu păng tiểu cầu. Pham păng dôm tơ mam đơ̆ng pham gô đei ‘măn răk lăp ‘lơ̆ng, pơm ‘lơ̆ng ăn tơ drong pơ truh pham rơ gŏh ăn dôm hnam pơ gang; dôm tơ pu pham ưh ‘lơ̆ng ‘nŏh hŭt lê̆ kiơ̆ tơ drong hơ găt.

Gơ̆h pơ ma, jang hơ bĕch hơ bal lơ̆m tơ drong tơ roi tơ băt, pơ gơ̆r plang song pham kiơ̆ trong klăih song pơm lơ grŭp tŏ sĕt bơ ngai vang plang song pham, sư găn ƀiơ̆ tơ drong ưh kơ măh pham pơ yoa ăn tơ drong hơ met jĭ lơ̆m khei ‘năr đei jĭ COVID-19. Mă lei, yoa pham iŏk đei oei ưh kơ măh pơ têng hăm tơ drong ‘mĕh vă kơ na kơ sô̆ pham mong đei lăp vă pơ ‘nhŏ ăn dôm bơ ngai jĭ ăl, kăl đei truyên pham dang ei dang ei hloi đĕch.

Plang song pham dŏng bơ ngai ‘noh jĭ tơ drong ‘lơ̆ng hơ iă. “ Mĭnh kơ toh pham asong ăn - đei mĭnh tơ drong arih dơ̆ng”, dôm kơ toh pham đei plang song gô hơ nhăk ăn tơ drong arih ăn bơ ngai jĭ kơ plăh krê hơ mơt. Vă hlôh dơ̆ng găh plang song pham păng dôm tơ drong kăl kơ băt truh vă plang song pham sơ đơ̆ng lơ̆m tơ drong jĭ COVID-19, tơ̆ hơ la âu ‘noh jơ pơ ma dơ nuh hăm ƀak si Vũ Thị Ngà, Phŏ Kơ dră vei lăng Anih jang găh pham, ƀet tơ mơ̆t pham dêh char Dak Lak.

- Apĭnh ƀak si roi tơ băt dôm tơ drong kăl kơ băt truh hơ drol păng đơ̆ng rŏng kơ plang song pham? Dôm bơ ngai hơ yơ ưh kơ gơh plang song pham?

Ƀak si Vũ Thị Ngà: Hơ drol kơ plang song pham kăl kơ băt truh dôm tơ drong nhen tơ̆ hơ la âu: gơ măng hơ drol kơ plang song ưh kơ gơh krŏng măng dêh hnang. Tep tŏ sĕt hloh 6 jơ păng athei sŏng sa hơ drol kơ plang song pham. Ưh kơ sa dôm tơ mam đei lơ đạm, đak kho rơ mă, ưh kơ et tơ drô, ƀier păng vei ăn jơ hngơ̆m hiôk, nhă lơ đak hơ drol kơ năm plang song pham.

Đơ̆ng rŏng kơ plang song pham đang, bơ ngai plang song pham pơ dơh ngôi kơ tă hơ nih tôch ai ‘noh 15 pơ nĭt, nhă lơ đak păng lĕch veh đơ̆ng hơ nih plang song pham mưh đĭ hiôk tơ pă, veh ver kơ krŏng măng, ưh kơ gơh yua kơ chơ̆t pơm ranh nhen tơ drô, ƀier. Đơ̆ng rŏng kơ plang song pham, pơ vih pơ văn hmă, sa lơ tơ mam đei kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng nhen ‘nhĕm, ka, kơ tăp iĕr bip, đak toh ‘me ‘lơ̆ng pham ăn kơ plăh pơm pham plơ̆ng.

Dôm bơ ngai ưh kơ gơh plang song pham ‘noh jĭ bơ ngai ‘nao yua kơ chơ̆t pơm ranh nhen tơ drô, ƀier, tŏk bŏk jĭ dôm tơ drong jĭ dei dei dăh mă kơ dih kâu đei jĭ hơ met ưh kơ klăih nhen: plei nŭih, huêp ap, trong dui jơ hngơ̆m, vơnh, jĭ kơ̆l ‘ngok...., jĭ bơ ngai dư xi ke ma túy păng đei ngôi kư̆ kă ưh kơ sơ đơ̆ng hăm lơ bơ ngai.

 -Khei ‘năr pran dơ̆ng đơ̆ng rŏng plang song pham ‘noh dôm yơ hă ƀak si?

Ƀak si Vũ Thị Ngà: Đơ̆ng rŏng kơ plang song pham dang 3-4 giĕng, pham gô đei pran hmă. Plang song pham tơ gŭm tơ plih tế bào đĭ kră păng ưh kơ jăng gô đei tơ plih hăm 1,2 tế bào ‘nao ‘lơ̆ng hloh, tơ drong arih sa đunh ƀiơ̆ kơ na gô ‘lơ̆ng ăn hơ kâu jăn.  

- Apĭnh ƀak si roi tơ băt ƀet vắc xin bơ̆ng COVID-19 đŏng rŏng dôm yơ ‘noh gơh plang song pham? Plang song pham hăm đei pơm tơ jur tơ drong sĭt đơ̆ng vắc xin bơ̆ng jĭ COVID-19 ưh?

Ƀak si Vũ Thị Ngà: Đơ̆ng rŏng kơ ƀet vắc xin COVID-19 gô kăl kơ pơ dơh đunh. Khei ‘năr pơ dơh gô pơ mơ̆ng lơ̆m kơ loăi vắc xin pha ra băl. Dôm kơ loăi vắc xin đei Anih tơm vei lăng găh jang pơ gang asong gơh yua hrei ‘nâu ‘noh gơh plang song pham đơ̆ng rŏng kơ ƀet 1 giĕng tơ dăh jơ hngơ̆m pran sơ đơ̆ng. Dôm tơ drong tơ chĕng hơ len dang ei tam mă ăn ƀôh kơ năl găh tơ drong plang song pham pơm tơ jur tơ drong sĭt đơ̆ng dôm kơ loăi vắc xin hơ yơ lơ̆m ‘noh đei vắc xin bơ̆ng jĭ COVID-19. Hăm hơ kâu jăn bơ ngai hmă, jô̆ păh lăp đei dang đơ̆ng 4-6 kơ lich pham, mĭnh ‘măng plang song pham lăp plang song đơ̆ng 250-350 ml pham. Kơ sô̆ pran tơ jră plơ̆ yŏng jĭ SARS-CoV-2 lơ̆m pham plang song ưh kơ lơ ƀơ̆t mă hơ kâu jăn ‘noh hơ nơ̆ng pơ jing đei pham plơ̆ng lơ̆m noh đei hloi dôm tế bào bạch cầu đei pơ jing păng pơm lăp đei tơ drong pran kăl ăn tơ drong pơm hơ tŏ tơ jră SARS-CoV-2 ƀơm lơ̆m hơ kâu jăn.

- Nơ̆r pơ tho tơ tă đơ̆ng ƀak si lơ̆m tơ drong vei sơ đơ̆ng mưh vang plang song pham lơ̆m tơ drong jĭ COVID-19 hrei ‘nâu lơ liơ?

Ƀak si Vũ Thị Ngà: Lơ̆m khei ‘năr jĭ COVID-19, hơ tŏk loi dơ̆ng vei sơ đơ̆ng ƀet tơ mơ̆t pham kiơ̆ 3 tơ drong hơ găt: sơ đơ̆ng ăn bơ ngai plang song pham, sơ đơ̆ng ăn bơ ngai iŏk pham păng sơ đơ̆ng ăn bơ ngai jang pơ gang bơ̆ jang tơ drong jang ƀet tơ mơ̆t pham. Yua thoi noh, hăm anih pơ gơ̆r plang song pham kăl kơ vei sơ đơ̆ng ưh kơ akŏm lơ bơ ngai tơ̆ 1 hơ nih, song băl jơ năr iŏk pham ăn bơ ngai vang plang song pham. Rơ̆ih iŏk hơ nih plang song pham rơ hơi hiôk, pơm rơ goh hơ nih iŏk pham, dôm tơ mam yua hơ drol kơ jơ iŏk pham. Bơ ngai plang song pham kăl roi tơ băt tơ tom ăn anih sơng iŏk pham tơ dăh đei ƀôh hiĕn, yuh, dui jơ hngơ̆m mơ mat lơ̆m dang 14 năr đơ̆ng rŏng kơ plang song pham. Mă kăl ‘noh, bơ ngai plang song pham ưh kơ năm plang song pham păng dôm hơ nih plang song pham mưh đei hơ len lăng băt kơ jĭ SARS-CoV-2. Lăp plang song đơ̆ng rŏng tôch ai 10 năr jô̆ đơ̆ng khei ‘năr băt hơ dăh ưh pă đei jĭ COVD-19 păng ưh pă đei dôm tơ drong jĭ hơ yơ.

Lei ah, bơ nê kơ ih ƀak si hơ!

Dơ̆ng hăm Thuem: Tơ blơ̆