VOV4.Bahnar - Jĭ plei lĕm hư ‘nŏh jĭ tơ drong đei lơ protein (albumin) hiong kiơ̆ đak hơ yô. Tơ drong ‘nâu đa đei tơ̆ đe hơ iŏh đơ̆ng 1 truh 10 sơ năm. Tơ dăh đei tơ drong jĭ ‘nâu, hơ iŏh gô pơ ôr tơ̆ 1, 2 anih lơ̆m hơ kâu jăn păng tơ dăh ưh đei băt păng hơ met tơ tom, tơ drong jĭ plei lĕn hư gô pơm ăn hơ iŏh đei lơ tơ drong krê, ƀơm kơ nê̆ truh jơ hngâm pran kơ đe hơ iŏh.        

Khei ‘năr âu ki, Hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên iŏk hơ met ăn lơ hơ iŏh jĭ plei lĕn hư. Lơ̆m nŏh, đei lơ hơ iŏh jĭ hơ lơ̆k dơ̆ng lơ ‘măng pơm ăn jơ hngâm pran đe hơ iŏh jing ưh jăng. Yă Nguyễn Thị Mai – yă tơm 1 ‘nu hơ iŏh jĭ, rơ nĕh sơ năm 2007, oei tơ̆ apŭng Lắk, dêh char Dak Lak ăn tơ băt: Mĕ ƀă sâu năm jang hơ tăih, kơ na gơih ăn ăn kơ yă năng. Đunh kơ âu 2,3 khei, sâu pơ tơm pơ ‘ngĕh, pơ ôr tơ̆ muh măt, đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh pơ ôr jơ̆p hơ kâu. Yoa mĕ ƀă tơ̆ hơ tăih kơ na yă athei ba sâu mât tơ̆ hnam pơ gang vă khăm hơ met. Tơ̆ hnam pơ gang, đe ƀak si akhan sâu jĭ plei lĕn hư.

Yă Nguyễn Thị Mai tơ roi găh tơ drong jĭ đơ̆ng sâu thoi âu: “Sâu ƀôh blŭng a ‘nŏh muh măt pơ ‘ngĕh, pơ ôr đang kơ ‘nŏh jur tơ̆ jơ̆p hơ kâu. Unh hnam chơ sâu năm tơ̆ hnam pơ gang hơ met, đơ̆ng rŏng 1 khei ‘năr yoa tơ drong arih xa mơ mat tat kơ na lăp brŏk đơ̆ng hơ met 2 khei ‘nŏh đĭ pơ gang, sâu jĭ hơ lơ̆k păng năm hơ met tơ̆ hnam pơ gang ‘măng mă 2 dơ̆ng. Tơ drong jĭ ‘nâu ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh jơ hngâm pran sâu, athei hơ met đunh, mưh hơ met ưh kơ trŏ ‘nŏh tơ drong jĭ gô pơm ăn sâu jing kơ dâu plei lĕn tơ̆ ‘ngoăih truh đĭ jơ hnơr arih”.

Oei ‘nhŏng Điểu Zen (oei tơ̆ apŭng Tuy Đức, dêh char Dak Nông) ‘nŏh ăn tơ băt: kon drŏ kăn ‘nhŏng rơ nĕh sơ năm 2016, đunh kơ âu 4 khei, ƀôh muh măt mon pơ ‘ngĕh, jâng ti pơ ôr, klak pông. Đơ̆ng rŏng kơ chơ mon năm khăm tơ̆ hnam pơ gang apŭng Cư Jut, ƀak si tơ tă ăn unh hnam athei chơ mon năm tơ̆ hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên vă hơ met jĭ. Mưh băt mon jĭ plei lĕn hư unh hnam tôch pơ ngơ̆t.

‘Nhŏng Điểu Zen pơ ma: “’Măng mă blŭng ƀôh muh măt mon pơ ‘ngeh, jâng ti pơ ôr, klak pông, hnam nhôn chơ mon năm khăm tơ̆ hnam pơ gang apŭng Cư Jut. Hơ met tơ̆ nŏh đei 1 giĕng hnam pơ gang asong brŏk, huch đĭ pơ gang năm khăm dơ̆ng ‘nŏh hnam pơ gang athei chơ mon năm hơ met tơ̆ Hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên. Jô̆ truh dang ei mon ƀich hơ met tơ̆ âu đei 4 khei bơih, inh ƀôh tơ drong jĭ ‘nâu ƀơm kơ nê̆ tôch dêh truh jơ hngâm pran mon”.

Jĭ plei lĕn hư ‘nŏh jĭ 1 tơ drong jĭ đei lơ protein (albumin) hiong kiơ̆ đak hơ yô. Kơ sô̆ albumin hiong âu gơ̆h pơm tơ jur protein (albumin) lơ̆m pham. Protein gơ̆h vei lăng đak lơ̆m hơ kâu. Mưh kơ sô̆ protein lơ̆m pham tŏ sĕt, đak gô lĕch kiơ̆ đak pơ uh păng pơm tơ lĕch pơ ôr. Pơ ôr đei tơ̆ lơ anih pha ra băl lơ̆m hơ kâu jăn nhen tơ̆ muh măt, tơ̆ klak, jâng ti păng đei kiơ̆ lơ jơ pha ra băl lơ̆m năr. Mưh albumin hiong kiơ̆ đak hơ yô, 1 kơ sô̆ protein gĭt kăl krao ‘nŏh kơ chơ̆t tang găn jĭ ăn hơ kâu jăn kŭm hiong ‘năi. Kơ chơ̆t tang găn jĭ âu tôch gĭt kăl vă hơ kâu jăn tang găn pơ rang jĭ, yoa thoi nŏh hơ iŏh đei jĭ plei lĕn hư tôch ƀônh đei jĭ jăn mưh hiong protein.

Tiến sĩ, ƀak si Trần Thị Thúy Minh, Kơ dră chĕp kơ̆l khoa Hơ met jĭ ăn hơ iŏh Hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên ăn tơ băt: Hrei ‘nâu oei tam mă băt yoa kiơ pơm tơ lĕch tơ drong jĭ plei lĕn hư âu. “Jĭ plei lĕn hư ‘nŏh jĭ 1 tơ drong jĭ đei đơ̆ng pơ juăl kơ chơ̆t tang găn jĭ hăm pham tơ̆ plei lĕn kơ đe hơ iŏh. ‘Nâu jĭ tơ drong jĭ đa ƀôh lơ tơ̆ plei lĕn, đơ̆ng nŏh đei krao ‘nŏh jĭ plei lĕn hư. Găh tơ drong tơm tơ lĕch jĭ ‘nŏh, đei 1,2 nơ̆r akhan yoa gen tơ pŏh đơ̆ng mĕ ƀă, 1,2 ‘nơ̆r akhan yoa bơ̆ jang, tơ brot jơ hngâm dêh hnang păng 1,2 tơ drong nai hai nhen đei pơ rang jĭ tơ pŏh mât dăh mă yoa hơ kâu jăn ưh jăng. Jĭ đa đei tơ̆ hơ iŏh ưh gan lơ ră mă lei đa đei tơ̆ đe hơ iŏh đơ̆ng 1 sơ năm truh hơ la kơ 10 sơ năm. Đa ƀôh tơ drong jĭ ăl ƀiơ̆ mưh đei tơ drong jĭ ‘nâu”.

Mưh hơ iŏh năm khăm đei jĭ lei lĕn hư, athei pơm kiơ̆ mă ‘lơ̆ng rim tơ drong nhen hơ iŏh huch pơ gang trŏ jơ, trŏ kơ liêu, trŏ khei ‘năr hơ găt. Yoa tơ drong huch pơ gang trŏ jơ năr, trŏ kơ liêu tôch gĭt kăl, đei ƀơm tôch ‘lơ̆ng truh tơ drong hơ met jĭ păng ăn jĭ klăih tơ̆ đe hơ iŏh. Găh noh dơ̆ng, dôm kơ loăi pơ gang hơ met jĭ plei lĕn hư đei lơ tơ drong blơ̆ ưh kơ ‘lơ̆ng kơ na tơ drong pơm kiơ̆ trong hơ met jĭ, hơ len năng rim tơ drong blơ̆ đơ̆ng pơ gang ‘nŏh tôch gĭt kăl. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh, tơ mam xŏng xa ăn hơ iŏh jĭ plei lĕn hư kŭm jing tơ drong tôch gĭt kăl. Đe ƀak si hơ met gô đei hla ar chih tơ ƀôh găh tơ mam xa ăn hơ iŏh, mă loi ‘nŏh athei tơ jur tôch ai ƀŏh. Kiơ̆ nơ̆r tơ tă đơ̆ng Tiến sỹ, ƀak si Trần Thị Thúy Minh, Kơ dră chĕp kơ̆l khoa Hơ met jĭ ăn hơ iŏh, Hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên: Mĕ ƀă athei pơm kiơ̆ mă ‘lơ̆ng găh tơ mam sŏng xa ăn đe hơ iŏh mă băt tôch mơ mat vă đe hơ iŏh chu xŏng xa kiơ̆ ră, yoa hơ kâu jăn đe hơ iŏh ưh gan lăp hăm trong sŏng xa thoi nŏh mă lei tơ mam sŏng xa sư ƀơm truh tôch ‘lơ̆ng hăm tơ drong hơ met jĭ ăn hơ iŏh kơ na adrin pơm kiơ̆ mă hơ nơ̆ng mưh hơ met jĭ păng ăn sŏng xa mă lăp hăm đe hơ iŏh:

“Jĭ plei lĕn hư ‘nŏh jĭ tơ drong jĭ đei hơ nơ̆ng lơ̆m hơ kâu jăn, athei hơ met mă hơ len, mă ‘lơ̆ng đơ̆ng păih ƀok thây pơ gang păng unh hnam hai. Blŭng a hơ pơi ‘mĕh đe mĕ ƀă mưh ƀôh kon nhen đei jĭ plei nhen hơ yô tŏ sĕt, pơ ôr, hơ yô ưh sơ đơ̆ng ‘nŏh jăh ba hơ iŏh năm tơ̆ hnam pơ gang vă khăm hơ met tơ tom hloi. Mưh khăm băt đei jĭ plei lĕn hư bơih ‘nŏh athei pơm kiơ̆ mă ‘lơ̆ng 2 tơ drong, mă 1 yoa pơ gang trŏ jơ, trŏ kơ liêu, trŏ nơ̆r hơ găt, yoa jĭ ‘nâu athei hơ met đunh păng hơ met trŏ liêu, trŏ jơ năr ‘nŏh tôch gĭt kăl, dôm kơ loăi pơ gang hơ met jĭ plei lĕn hư đa blơ̆ hơ kâu kơ na athei pơm kiơ̆ mă ‘lơ̆ng trong hơ met. Mă kăl athei tơ rĕk truh tơ mam xa ăn hơ iŏh, đe ƀak si hơ met jĭ gô roi tơ ƀôh tơ mam xa ăn đe hơ iŏh, athei ‘me hơ iŏh mă ‘lơ̆ng, tơ jur tôch ai ƀŏh”.

Jĭ plei lĕn hư khăm hơ len ưh đei mơ mat, mă lei sư đe hơ nơ̆ng lơ̆m hơ kâu jăn păng jĭ gơ̆h iung hơ lơ̆k dơ̆ng. Yoa thoi nŏh, mưh đĭ đei jĭ bơih, bơ ngai jĭ athei adrin mơ̆ng, pơm kiơ̆ nơ̆r ƀak si vă hơ len năng păng hơ met jĭ đunh đai kiơ̆ trong tơ lĕch. Yoa jĭ plei lĕn hư tơ̆ đe hơ iŏh tôch ƀônh đei hơ lơ̆k dơ̆ng kơ na hơ iŏh jĭ kăl đei vei lăng ‘lơ̆ng lơ sơ năm. Vă bơ̆ jang tơ drong ‘nâu, athei mĕ ƀă păng hơ iŏh jĭ pơm kiơ̆ trong hơ met jĭ tơ̆ hnam pơ gang kŭm nhen tơ drong hơ met jĭ tơ̆ ‘ngoăih mă ‘lơ̆ng. Hơ iŏh jĭ kăl đei khăm hơ len kơ sô̆ tih vơ̆ nhen, kơ jung, kĭ trăp, huyêt ap tŏk păng dôm hnam ar set hơ len jĭ vă hơ len năng pham dơ̆ng, protein lơ̆m đak hơ yô... Atŭm hăm ‘nŏh đe mĕ ƀă athei vei lăng hơ iŏh mă ‘lơ̆ng, rong ‘me hơ iŏh sŏng xa mă tôm, hŏk pơ hrăm păng pơ dơ̆h ngôi mă lăp.

Jĭ plei lĕn hư tơ̆ hơ ioh tôch kơ krê hơ mơt truh jơ hngơ̆m jăn, kăl kơ đei chă ƀôh păng hơ met hrôih. Mưh lei, pơm liơ vă chă ƀôh hrôih, păng dôm tơ drong kăl kơ băt mưh hơ met tơ drong jĭ ‘nâu ? Tiến sĩ, bác sĩ Trần Thị Thúy Minh, Kơ dră khoa hơ met đe hơ ioh jĭ Hnam pơ gang  Đa khoa tơ ring Tây Nguyên vang tơ roi tơ drong ‘nâu kiơ̆ jơ apĭnh tơ̆ hơ la âu:

            - Apĭnh ƀak si roi tơ băt Jĭ plei lĕn hư đei ƀôh thoi yơ ?

Ƀak si Trần Thị Thúy Minh: « Jĭ plei lĕn hư đei 4 tơ drong ƀôh jĭ tơm. Mă 1 ‘noh pơ ôr, pơ ôr tih, pơ ôr kok rơ muăn kơ tĭt chhơ chhŏm, đa pơ ôr lơ tơ̆ pơ gê. Mă 2 ‘noh albumin pham jur, mă 3 ‘noh cholesterol lơ̆m pham tŏk păng mă 4 ‘noh đạm lơ̆m đak hơ yô lơ̆m 50mg lơ̆m kĭ kŏng trăp lơ̆m 24 jơ. Jĭ plei lĕn hư ‘noh tơ drong jĭ dei dei păng đunh. Găh lơ jĭ plei lĕn hư dei dei ưh kơ đei tơ drong kiơ đơ̆ng rŏng 4 khei hơ met jĭ gô klaih. Mă lei, đei 1,2 ‘nu hơ ioh ƀôh jĭ hơ lơ̆k hơ le lơ ‘măng, pơ mơ̆ng lơ̆m pơ gang, 1,2 ‘nu hơ iŏh đei jĭ plei lĕn athei tơ gep plei lĕn dăh mă kơ dâu plei lĕn pơm kơ dih, đei 1,2 ‘nu jĭ plei lĕn ăl dơ̆ng ‘noh gô lôch”.

- Jĭ plei lĕn hư đa pơm ăn krê hơ mơt tơ̆ đe hơ ioh hơ yơ, hă ƀak si?

Ƀak si Trần Thị Thúy Minh: « Jĭ plei lĕn hư đei ƀôh tơ̆ hơ ioh đa ăl tơ̆ đe hơ ioh mưh jĭ pơ tơm ƀôh mă chă ƀôh hơ drol kơ 1 sơ năm, mă 2 ‘noh tơ̆ đe hơ ioh đei chă ƀôh đơ̆ng rŏng 10 sơ năm, mă 3 ‘noh dôm bơ ngai jĭ pơ ôr hơ lơ̆k hơ le lơ ‘măng, pơ mơ̆ng lơ̆m Corticoid, ưh kơ klăih lơ̆m dôm ‘măng hơ met hăm pơ gang kơ tang dăh mă pơ vei, dôm bơ ngai plei lĕn hư đei hloi hơ yô lĕch pham, đei hloi 1,2 tơ drong ưh hiôk nai. Jĭ âu tơ dăh ưh kơ đei hơ met gô hơ nhăk truh jĭ plei lĕn, pơ mơ̆ng lơ̆m plei lĕn pơm kơ dih đĭ chăl arih”.

- Ƀak si hăm đei nơ̆r tơ tă păng pơ tho akhan kiơ hăm đe mĕ ƀă hơ ioh tơ̆ hơ năp tơ drong jĭ plei lĕn hư?

Ƀak si Trần Thị Thúy Minh: “Đe mĕ đe ƀă athei lăng truh pơm kiơ̆ tơ păt 2 tơ drong: 1 ‘noh athei hơ met, ưh kơ gơh hŭt hơ met păng 2 ‘noh trong sŏng sa hăm tơ drong jĭ ‘nâu. Tơ drong jĭ plei lĕn ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh tôch kơ lơ hơ nih, tơ drong hơ met ưh kơ hơ nơ̆ng gô pơm tơ drong jĭ đei hơ lơ̆k hơ le, plei lĕn hơ ioh gô hơ met hơ nat, hư lê̆. Plei lĕn hư mưh jĭ hơ hơ lơ̆k dơ̆ng đei hloi dôm tơ drong jĭ nai tơ dăh ưh kơ pơm kiơ̆ hơ met, dôm tơ drong đei jĭ gô lơ hloh, ƀơ̆t doh bơ̆n athei hơ met tơ drong jĭ hai, hơ met đei ƀôh tơ drong jĭ nai hai pơm ăn mơ mat tat hloh. Tơ drong ưh kơ pơm kiơ̆ hơ met gô pơm ăn tơ drong jĭ plei lĕn hơ met hơ nat hloh, tơ drong pơ ôr gô pơm ăn hơ ioh mơ mat dui jơ hngơ̆m hloh, jơ hngơ̆m pran đơ̆ng hơ ioh lơ̆m kơ plăh hơ met ưh kơ đei vei sơ đơ̆ng ‘lơ̆ng. Yua thoi noh, đe mĕ đe ƀă athei pơm kiơ̆ tơ drong athei hơ met âu”.

Lei ah, bơ nê kơ ih ƀak si hơ!

                                                                                    Mai Lê – Quang Nhật: Chih

                                                                                    Dơ̆ng hăm Thuem: Tơ blơ̆