VOV4.Bahnar - Hơ dai hăm dôm tơ drong jĭ hơ nơ̆k hơ drap, đe hơ iŏh đa đei tơ drong jĭ tơ̆ klak dơ̆ng. 1 lơ̆m dôm tơ drong jĭ đa đei lơ hlŏh tơ̆ đe hơ iŏh ‘nŏh jĭ, jĭ klak chroh. Tơ drong jĭ đa đei đơ̆ng păh lăp truh dêh păng ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh tơ drong tih vơ̆ kơ đe kơ hơ iŏh tơ dăh lê̆ jĭ jing ăl. Yoa thoi nŏh mưh hơ iŏh jĭ klak chroh, mĕ ƀă athei kơ chăng, ưh gơ̆h lăng pơ hơi.

Mon Trần Ngọc Khánh 3 sơ năm tơ̆ xăh Hòa Khánh, plt Buôn Ma Thuột, năm hơ met tơ̆ Khoa hơ met jĭ ăn hơ iŏh (Hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên) ƀât đei ich chroh hơ nơ̆ng, đei hloi pham, hơ kâu yuh tŏ, lap rơ mơ̆n yoa đơ̆ng ich chroh. Đơ̆ng rŏng 1 giĕng hơ met, tơ drong jĭ kơ mon Khánh đei vei lăng ‘lơ̆ng păng vă brŏk đơ̆ng hnam pơ gang bơih. Gleh lap yoa vei rong kon, mŏ Nguyễn Thị Hạnh, mĕ mon Khánh tơ roi: “Klo kăn măr nhi năm jang kơ na gơih kon ăn yă ƀok tơm lăng. Kơ tơ̆ng yă akhan dôm năr ‘nâu mon đa jĭ klak, 1 năr ich 3-4 ‘măng. Inh ưh tơ tăm ngĕh mon jĭ klak yoa xa tơ mam ưh kơ juăt đĕch kơ na năm tơ̆ anih tĕch pơ gang jê̆ hnam răt ăn kơ mon huch. Mă lei roi đunh mon jĭ roi dêh, bơ ngai rơ mơ̆n rơ mŏ. Hli pơ ngơ̆t, hnam nhôn chơ mon năm tơ̆ hnam pơ gang. Đơ̆ng rŏng kơ đe ƀak si khăm hơ met, mon đĭ da ƀiơ̆ bơih, unh hnam kŭm sơ đơ̆ng jơ hngâm ƀiơ̆.”

Nhen thoi nŏh mơ̆n tơ drong ‘nâu đei hăm mŏ Trần Thị Mai Phương tơ̆ phường Tự An, plt Buôn Ma Thuột. Yoa tơ drong jĭ COVID-19 oei tôch hơ mơt kơ na mưh kon drŏ kăn 10 khei kơ mŏ ich chroh lơ ‘măng, mŏ Phương năm răt pơ gang tơ huch kơ dih mă ưh đei ba kon năm khăm. Gô truh jĭ dêh bơih ‘nŏh hăt hot chơ năm tơ̆ hnam pơ gang. Mŏ Phương tơ roi: “Inh ưh kơ chăng, nŏng tơ chĕng rŏ năng kon xa ƀơm tơ mam ưh kơ lăp kơ na ich chroh, iŏk pơ gang tơ huch dôm năr gô klăih hloi kơ na klo kăn măr nhi ưh đei chơ kon năm khăm. Huch đĭ pơ gang ƀôh jĭ roi dêh hlŏh dơ̆ng, ich chroh roi lơ, nhâm ôr, kuă mŏm. Chơ mon năm tơ̆ hnam pơ gang ƀak si hil pă băt dang yơ. Gơ nơm đei ƀak si hơ met, vei lăng kơ na mon da ƀiơ̆ bơih. Pŭn mon ưh đei tơ drong kiơ, tơ dăh ưh ‘nei klo kăn mir nhi ơh dêh nơh.”

Mă tơ pă hrei ‘nâu, lơ mĕ ƀă đei đon lăng pơ hơi hăm tơ drong jĭ klak chroh tơ̆ đe hơ iŏh păng pơm lơ tơ drong glăi mưh chă hơ met kơ dih. Lơ̆m nŏh, glăi lơ hlŏh jĭ jơ hngâm đon ưh sơ đơ̆ng mưh ƀôh hơ iŏh ich chroh lơ ‘măng, lơ mĕ ƀă đa năm răt pơ gang jĭ klak tơ huch kơ dih. Găh noh dơ̆ng, đei hnam iŏk yoa ƀai pơ gang so nhen ăn hơ iŏh huch nhă đak hla ôi, đak hla che hơ drih, tơ huch kơ dih pơ gang kháng sinh... pơm ăn tơ drong jĭ tơ̆ đe hơ iŏh roi dêh, pơm tơ lĕch tơ drong krê hăm jơ hngâm pran đe hơ iŏh. Lơ hơ iŏh mưh chơ ba tơ̆ hnam pơ gang jĭ đĭ tôch dêh bơih.

Tiến sĩ, ƀak si Trần Thị Thúy Minh, Kơ dră vei lăng khoa Hơ met jĭ ăn hơ iŏh (Hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên) ăn tơ băt: “Jĭ klak chroh ‘nŏh tơ drong jĭ hơ nơ̆ng đa đei tơ̆ hơ iŏh đơ̆ng 2 khei truh 5 sơ năm. Tơ drong jĭ âu, hơ iŏh đơ̆ng 2 khei truh 5 sơ năm păng ƀât lăp ‘lŏ ƀiơ̆ đa đei tŏ sĕt hlŏh 1 mă ưh ‘nŏh lơ vât lơ̆m tơ drong arih, năng hơi hŏ đĕch mă lei ƀât lăp pơm tơ lĕch lơ tơ drong krê hơ mơt. 2 tơ drong krê hlŏh đơ̆ng jĭ klak chroh ‘nŏh hiong đak păng pơ juăl lơ̆m hơ kâu jăn, 2 tơ drong ‘nâu  hơ nơ̆ng kơ đei, tơ dăh dêh ƀât lăp pơm ăn hơ iŏh lôch răm hloi.”

Tơ drong tơm pơm ăn hơ iŏh đa đei jĭ klak chroh ‘nŏh yoa vi rus tơ pŏh mât lơ̆m klak, mă ưh ‘nŏh xa ƀơm tơ mam đei pơ rang jĭ. Dôm bơ ngai jĭ klak thoi âu yoa đơ̆ng sŏng xa dăh mă nhă đak đei pơ rang jĭ mă ưh ‘nŏh yoa pơ rang jĭ tơ pŏh tơ păt đơ̆ng bơ ngai jĭ. Găh noh dơ̆ng, 1,2 tơ drong juăt nhen đa ưh kơ ôp ti hăm sơ ƀŏng adrol kơ sŏng xa, ‘măn tơ mam xa ưh kơ ‘you, xa tơ mam ƀou iŭ, yoa đak ưh rơ gŏh... kŭm gơ̆h pơm tơ lĕch jĭ klak chroh tơ̆ đe hơ iŏh ‘năi.

Mưh hơ iŏh jĭ klak chroh, tơ drong mă blŭng păng kăl hlŏh ‘nŏh athei tơ huch đak mă tôm ăn kơ sô̆ đak hlôi hiong lơ̆m hơ kâu. Pơm kiơ̆ trong tơ nhă ăn hơ iŏh nhă đak mă lơ ‘nŏh ‘lơ̆ng hlŏh. Đơ̆ng rŏng kơ hơ iŏh jĭ klak, athei ăn hơ iŏh nhă đak mă lơ, ‘lơ̆ng hlŏh ‘nŏh nhă đak oresol pha mă trŏ nơ̆r pơ tho đei chih tơ̆ kơ ƀi, ưh gơ̆h pha tŏ sĕt dăh mă lơ dêh hnang, yoa mưh pha glăi ‘nŏh sư jing ưh gan đei yoa; tơ dăh lơ̆m 24 jơ tơ huch đak oresol ưh đĭ ‘nŏh athei tuh hŭt lê̆ păng pha tơ pu nai dơ̆ng. Hơ nơ̆ng ‘me ăn hơ iŏh xa, mŏm (tơ dăh hơ iŏh oei mŏm) păng pai tơ mam xa đak, ƀônh hach nhen: pai chao ‘nhĕm, sŭp... păng ‘me hơ iŏh xa lơ ‘măng lơ̆m năr. Ưh gơ̆h pơ ơ̆t hơ iŏh kiơ. Lê̆ ‘me dôm tơ mam xa ôp klak, lê̆ tơ huch đak ‘ngam đei ga păng tơ mam xa ƀăt dêh hnang… ‘Ngoăih kơ tơ drong hơ len năng, mĕ ƀă ưh gơ̆h lăng pơ hơi, athei chơ ba hơ iŏh năm tơ̆ hnam pơ gang vă khăm hơ len trŏ tơ drong jĭ, yoa kiơ đei jĭ. Mưh ƀôh hơ iŏh đei 1 lơ̆m dôm tơ drong nhen: Hơ iŏh ưh lŭ sŏng xa, kuă mŏm, ich đak lơ ‘măng đei dĭk dĭr, đa hăk tơ gok, hơ kâu yuh... ‘nŏh jăh chơ hơ iŏh năm tơ̆ hnam pơ gang hloi. Tơ dăh lê̆ ich chroh đunh ‘nŏh hơ iŏh jing rơ mơ̆n păng ƀât lăp jing đei tơ drong krê hơ mơt.

Klak đe hơ iŏh oei ưh kơ jăng păng ƀônh đei tơ drong răm. Kơ lih thoi nŏh, mĕ ƀă athei tơ rĕk truh dôm trong tang găn jĭ klak chroh ăn hơ iŏh. Bơ̆ jang ‘lơ̆ng trong rong kon hăm đak tŏh mĕ tŏ sĕt hlŏh ‘nŏh lơ̆m 6 khei blŭng; Mam ‘me hơ iŏh xa mă lăp, mă ‘you păng xa tôm kơ chơ̆t (đam, bek, sĭk, plei ‘long); iŏk yoa đak rơ gŏh, xa tơ mam rơ gŏh, ‘lơ̆ng, băt hơ dăh anih pơm, pơ tăm păng ‘măn răk trŏ trong; Ôp ti adrol kơ pai xa, ‘me hơ iŏh, dăh mă đơ̆ng rŏng kơ hơ iŏh ich, ‘nglăih kâu; ƀet bơ̆ng jĭ mă tôm, huch vắc xin tang găn jĭ klak chroh yoa Rotavirus ‘nŏh jĭ dôm trong tang găn jĭ klak chroh ‘lơ̆ng hlŏh. Ưh gơ̆h tơ huch ăn hơ iŏh pơ gang jĭ klak chroh tơ dăh ưh đei nơ̆r pơ tho đơ̆ng ƀak si.

Jĭ klak chroh ‘noh 1 tơ drong jĭ đa tơ ƀơ̆p tơ̆ hơ ioh đơ̆ng 2 khei truh 5 sơ năm. Jĭ klak chroh ‘noh jĭ đei ƀôh prăt sơ năm păng rim bơ ngai tă kơ jĭ ngăl mă hơ ioh ‘noh bơ ngai ƀônh kơ jĭ hloh. Yua đơ̆ng jơ hngơ̆m oei kơ jăng kơ na mưh đei jĭ klak chroh, hơ ioh đei lơ hơ mơt hơ kĕ kơ kong, ƀơ̆t lăp lôch tơ dăh ưh kơ đei vei lăng păng hơ met ƀlep. Vă hlôh dơ̆ng găh tơ drong jĭ ‘nâu, lăng băt hrôih dôm tơ drong jĭ ƀôh kơ năl kŭm nhen trong tang găn jĭ, nhôn đei jơ pơ ma dơ nuh hăm tiến sĩ, bác sĩ Trần Thị Thúy Minh, Kơ dră khoa hơ met hơ ioh jĭ, Hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên.

-Ƀak si ăi, apĭnh ih tơ roi tơ drong tơm yua đơ̆ng kiơ pơm ăn jĭ klak chroh tơ̆ hơ ioh?

-Tiến sĩ, bác sĩ Trần Thị Thúy Minh: Tơ drong tơm pơm ăn jĭ klak chroh yua đơ̆ng lơ tơ drong tơm pha ra băl, ƀơ̆t lăp yua đơ̆ng yŏng jĭ, pơ rang jĭ lơ̆m kơ plăh pơm pai tơ mam sa dăh mă hơ ioh sa tơ poh kiơ̆ trong tơ mam sa; ƀơ̆t lăp pơ nhŭl tơ mam sa yua đơ̆ng hóa chất pơm ăn hăm hơ ioh; dăh mă yua đơ̆ng tơ mam sa ưh kơ lăp hăm sơ năm, trong klak đơ̆ng hơ ioh dăh mă dôm bơ ngai yua đơ̆ng ưh kơ lăp hăm tơ mam sa păng 1,2 ‘nu bơ ngai yua đơ̆ng tơ drong nai dơ̆ng ....

- Lăng băt jĭ klak chroh tơ̆ hơ ioh păng dôm tơ drong jĭ krê hơ mơt gô đei ƀôh liơ hă ƀak si?

-Tiến sĩ, bác sĩ Trần Thị Thúy Minh: Đei ƀôh jĭ klak chroh tơ̆ hơ ioh tôch kơ ƀônh lăng băt, ‘noh jĭ dôm hơ ioh đei ĭch đak hloh 3 ‘măng lơ̆m 1 năr đei băt kơ năl ‘noh jĭ klak chroh. Dôm hơ ioh đei jĭ klak chroh kăl athei đei hơ met hloi vă tang găn hiong đak dăh mă dôm tơ drong đei ƀôh jĭ ƀơm pơ rang đơ̆ng rŏng ‘noh. Dôm tơ drong đei ƀôh jĭ âu đa tơ ƀơ̆p păng sư jing tơ drong tơm mă 2 pơm ăn lôch tơ̆ hơ ioh lơ̆m jơ̆p apŭng plĕnh teh. Mĕ ƀă gơh tang găn dôm tơ drong jĭ âu kăl kơ lăng truh păng hơ met ăn hơ met jĭ ăn hơ ioh.

- Apĭnh ƀak si roi tơ băt trong sŏng sa, huch nhă hăm hơ ioh jĭ klak chroh lăng?

Tiến sĩ, bác sĩ Trần Thị Thúy Minh: Mưh hơ ioh đei jĭ klak chroh ‘noh ‘nĕ kơ kơ̆m ĕnh tơ mam sa kiơ ôh, lăp ‘nĕ kơ sa dôm tơ mam ƀăt dêh hnang dăh mă tăng ƀoh dêh hnang gô pơm ăn hơ ioh jĭ klak chroh lơ hloh. Sa thim tôm kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng ăn hơ ioh lơ̆m kơ plăh jĭ klak chroh. Mă loi ‘noh jĭ tang găn hiong đak ăn hơ ioh hăm ‘mong dơ̆ng kơ sô̆ đak mă hơ ioh hlôi đei chroh đĭ dăh mă hăk đĭ. Đak gơh nhă, huch, ‘lơ̆ng hloh ‘noh đak oresol pơm ƀlep kơ liêu, đak nhă hơ nơ̆ng gô hơ tŏ hăm đak đei hiong. Hăm dôm hơ ioh đơ̆ng 1 sơ năm tơ̆ kơ pal 1 ‘măng chă pơ yơ̆ng chroh gô nhă 100ml, oei dôm hơ ioh iĕ ƀiơ̆ đơ̆ng 6 khei truh 1 sơ năm ‘noh 1 ‘măng năm chă pơ yơ̆ng chroh gô nhă đơ̆ng 20-50ml. Ĭch lĕch roi lơ ‘noh đak athei ‘mong tơ mơ̆t roi lơ, vă tơ gŭm hơ ioh hoei kơ đei hiong đak lơ̆m jĭ klak chroh. Đơ̆ng rŏng ‘noh, athei năm tơ̆ hnam pơ gang jê̆ hloh vă đei hơ len lăng păng hơ met tơ tom vă veh ver kơ dôm tơ drong đei jĭ nai đơ̆ng jĭ klak chroh hơ mơt đei ƀôh.

- Vă tang găn jĭ klak chroh tơ̆ hơ ioh, đe mă ƀă kăl pơm kiơ hă ƀak si?

-Tiến sĩ, bác sĩ Trần Thị Thúy Minh: Vă tang găn jĭ klak chroh ăn hơ ioh, đe mĕ, đe ƀă  kăl kơ lăng truh lơ̆m tơ drong pơm pai tơ mam sa: Mă mônh 'noh lăp hăm sơ năm kơ đe hơ ioh. Mă 2, veh ver sa dôm tơ mam sa đei ƀơm pơ rang dăh mă jâu đei ƀơm pơ rang, pơm pai tơ mam sa mă hơ len rơ goh. Mă 3, ‘nĕ kơ ăn hơ ioh ngôi tơ jê̆ hăm hơ ioh đei jĭ klak chroh, bơ̆n ĭch đak hơ yô hơ ioh đei jĭ. Mă 4, lăng truh tơ mam sa mă hơ ioh đei ƀơm ưh kơ lăp păng ưh kơ ăn hơ ioh sa dôm tơ mam sa ‘noh.

Lei ah, bơ nê kơ ih ƀak si hơ!

Võ Quỳnh – Quang Nhật: Chih

Dơ̆ng hăm Thuem: Tơ blơ̆