VOV4.Bahnar - Dôm bơ ngai joăt jang pơ gang khan lê̆ hơ drol sơ năm 2022 gô jing sơ năm trŏ kơ  jĭ pơ lŏ lĕch đe. Vă khan mur brĕnh chek  lar lơ hloh, pơm ăn hơ mơt kơ tơ drong jĭ đei ƀôh lơ. Hơ dai hăm ‘noh, rim anih jang pơ gang kŭm hlôi chih iŏk lơ bơ ngai jĭ dêh hăm bơ ngai lôch lơ hloh kơ rim sơ năm. Yua thoi noh, hơ tŏk loi dơ̆ng tang găn tơ drong jĭ âu ‘noh jĭ tôch kơ gĭt kăl, lơ̆m noh, tơ drong tơm tơ chơ̆t đei jơ nei oei jing đon băt kơ chăng tang găn jĭ đơ̆ng rim kon pơ lei.

Hơ nih hnam yă Đinh Thị Lan oei tơ̆ thôn 6, thị trấn Ea Súp, dêh char Dak Lak să dang 1 sào. Jum dăr đei pơ tăm dơ̆ng lơ ‘long sa plei. Mă đơ̆ng teh să ră mă lei cham pơ gar tôch kơ rơ goh, ‘yâu, ưh kơ đei râm rĕk dăh mă dôm tơ mam ưh kơ vă hơ yơ hŭt kư̆ kă. Bơ̆n ƀô̆i, klĭnh tă kơ đei đơ̆p klĕp klônh, ưh kơ lê̆ mur păr mơ̆t. Yă Lan tơ băt ŭnh hnam sư tam mă đei bu jĭ pơ lŏ lĕch đe mă lei yă hlôh hơ dăh tơ drong jĭ âu krê hơ mơt thoi yơ kơ na ling lang băt kơ chăng tang găn. Năr hơ yo yă kŭm hơ met rơ goh hnam pơ gar, chong pơ ‘ngoăih râm rĕk, tơ tă kơ kon sâu lơ̆m hnam ‘nĕ kơ hŭt râm rĕk kư̆ kă, mă loi ‘noh jĭ bơ̆n get chai nhươ̆, kơ long ƀier, kơ hnŏk sữa chua đĭ yua, yua kơ mưh ‘năr ‘mi, dôm tơ mam pă yua âu jing hơ nih mong đak hiôk ăn kơ mur tơ poh jĭ pơ lŏ lĕch đe cheh kơ tăp, chek lar. 'Ngoăih kơ ‘noh, tơ̆ dôm jơ hôp tổ liên gia, yă Lan oei hơ nơ̆ng roi tơ băt, hơ vơn dôm ŭnh hnam pơm kiơ̆ dôm trong jang tang găn jĭ pơ lŏ lĕch đe, hơ nơ̆ng pơm rơ goh hnam oei, pơ gar mă ‘yâu. Yă Đinh Thị Lan tơ roi:

Tơ jê̆ âu tơ̆ thị trấn đei lơ bơ ngai jĭ pơ lŏ lĕch đe kơ na ĭnh krao hơ vơn kon pơ lei hơ nơ̆ng pơm rơ goh cham char, veh ver kơ dôm tơ drong jĭ tơ poh, mă loi ‘noh jĭ pơ lŏ lĕch đe. Ĭnh băt tơ drong jĭ đơ̆ng jĭ pơ lŏ lĕch đe ‘noh jĭ kơ̆l, cheh breh, yuh, tơ dăh năm tơ̆ hnam pơ gang tơ tom ‘noh gô dŏng hơ met đei mă lei tơ dăh lê̆ klui ‘noh hơ mơt kơ lôch lơ. Hơ drol ki tơ̆ plei to hlôi đei 1 ‘nu hơ ioh jĭ pơ lŏ lĕch đe lôch bơ̆ih kơ na ĭnh tơ roi tơ băt ăn kon pơ lei găh tơ drong krê hơ mơt đơ̆ng tơ drong jĭ ‘nâu, đon băt kơ chăng vei lăng ăn kơ dih kâu păng tơ pôl hoei kơ jĭ pơ lŏ lĕch đe.

Kŭm nhen yă Đinh Thị Lan, ŭnh hnam ‘nhŏng Nguyễn Văn Dũng oei tơ̆ thôn 6, thị trấn Ea Súp, dêh char dak Lak kŭm ling lang băt kơ chăng tang găn jĭ pơ lŏ lĕch đe mưh rim pơ yan ‘mi truh. Sư ling lang tơ tă kơ kon hơ kăn athei hơ nơ̆ng pơ lôch mur păng veh ver kơ mur kăp. Hơ nơ̆ng 1 giĕng 1 ‘măng pơ gơ̆r pơ dŭ akŏm râm rĕk păng dôm tơ mam pă yua jum dăr hnam. Tơ plih đak ăn dôm klĭnh pơ tăm ‘long pơ rŏ hơ nơ̆ng. Hơ chăng ka lơ̆m dôm hơ nih mong đak, klĭnh vă găn ƀiơ̆ klanh chak lar. Kiơ̆ kơ ‘nhŏng Dũng, mă đơ̆ng khŭl chă vei lăng thôn păng dôm khŭl grŭp hơ nơ̆ng kơ năm tơ̆ hnam kon pơ lei vă tơ tă, krao hơ vơn kon pơ lei vei lăng rơ goh hnam oei, cham char mă ‘yâu, tang găn jĭ pơ lŏ lĕch đe mă lei hơ năp jang đơ̆ng đe sư ‘noh lăp jing tơ roi tơ băt, pơ tho oei gĭt kăl ‘noh oei jing đon băt kơ chăng trŏ ƀlep păng băt kơ dih jang kiơ̆ dôm trong jang tang găn ji ‘noh hơ drol ‘noh jĭ vei lăng jơ hngơ̆m jăn ăn kơ dih ŭnh hnam bơ̆n păng đang kơ ‘noh jĭ vei lăng ăn pơ đĭ kon pơ lei. ‘Nhŏng Nguyễn Văn Dũng tơ roi:

Rim sơ năm ‘noh thôn tă kơ pơ gơ̆r hôp kon pơ lei, kiơ̆ đơ̆ng noh, ‘ngoăih kơ tơ roi dôm tơ drong jang kơ thôn ‘noh oei tơ roi tơ băt găh tơ drong jĭ pơ lŏ lĕch đe. Khŭl chă vei lăng kơ dih thôn kŭm hơ nơ̆ng năm truh tơ̆ rim ŭnh hnam vă hơ len lăng, pơ tho kon pơ lei ưh kơ lê̆ dôm tơ mam yua nhen get chai, kơ chai đei klanh păng chong pơ ‘ngoăih râm rĕk jum dăr hnam. Mă lei kiơ̆ kơ ĭnh đon băt kơ chăng tang găn jĭ đơ̆ng kon pơ lei oei jing gĭt kăl hloh yua kơ dôm trong jang đơ̆ng khŭl kơ dră tơ ring kŭm lăp jing tơ gŭm kon pơ lei thiim hlôh băt đĕch.

Gơ nang đơ̆ng jang ‘lơ̆ng tơ drong jang tơ roi tơ băt, pơ tho đơ̆ng khŭl kơ dră tơ ring păng anih jang pơ gang, đon băt kơ chăng pơm kiơ̆ ‘lơ̆ng đơ̆ng kon pơ lei kơ na truh jơ năr ‘nâu, thôn 6, thị trấn Ea Súp oei tam mă đei bơ ngai hơ yơ jĭ pơ lŏ lĕch đe ƀơ̆t mă tơ drong jĭ pơ lŏ lĕch đe lơ̆m thị trấn tŏk bŏk đei ƀôh krê hơ mơt hăm hloh 160 ‘nu jĭ, lơ hloh apŭng, lơ̆m noh đei 1 ‘nu lôch.

Kiơ̆ tơ roi tơ băt đơ̆ng Hnam pơ gang apŭng Ea Súp, jô̆ truh đĭ khei 7 sơ năm 2022, lơ̆m apŭng đei 297 ‘nu jĭ pơ lŏ lĕch đe, lơ hloh dêh char. Ƀak si Nguyễn Viết Hữu, Kơ dră vei lăng Hnam pơ gang apŭng Ea Súp tơ băt vă đĭ sơ năm hơ yơ apŭng Ea Súp kŭm đei bơ ngai jĭ pơ lŏ lĕch đe găh grŭp lơ hloh dêh char. Hơ drô̆ nhen sơ năm 2021, ƀơ̆t mă lơ̆m dêh char akŏm rim kon jên, bơ ngai jang vă tang găn jĭ COVID-19 ‘noh anih jang pơ gang Ea Súp hơ dai hăm athei tơ jră hăm jĭ pơ lŏ lĕch đe hăm 742 ‘nu jĭ, đei vă jê̆ 40% kơ sô̆ bơ ngai jĭ pơ lŏ lĕch đe lơ̆m dêh char. Kiơ̆ kơ ƀak si Hữu, mă đơ̆ng khŭl kơ dră tơ ring păng anih jang pơ gang hlôi tơ lĕch lơ trong jang tang găn nhen hơ nơ̆ng tơ roi tơ băt, hơ tŏk ‘lơ̆ng đon hlôh vao đơ̆ng kon pơ lei, pơ gơ̆r tơ drong jang pơm rơ goh cham char, pơ lôch klanh hơ nơ̆ng, pruih pơ gang pơ lôch mur.... mă lei tơ drong gĭt kăl, tơ chơ̆t đei yua đơ̆ng dôm trong jang tang găn oei jing đon băt kơ chăng pơm kiơ̆ đơ̆ng rim bơ ngai, yua kơ ưh kơ đei 1 khŭl jang hơ yơ kĕ pơm tơ plih tơ drong đơ̆ng rim ŭnh hnam gơh. Ƀak si Nguyễn Viết Hữu, Kơ dră vei lăng Hnam pơ gang apŭng Ea Súp tơ băt:

Tơ drong gĭt kăl hloh, đei iŏk jơ nei lơ̆m tơ drong jang tang găn jĭ pơ lŏ lĕch đe oei jing tơ drong mơ̆t jang đơ̆ng pơ đĭ kon pơ lei. Tơ dăh kon pơ lei tơ̆ dôm pơ lei pơ la rim năr, rim giĕng jang đei tơ drong hơ mơt ‘lơ̆ng cham char, pơ lôch klanh ‘noh pă jor jô jơ nei. Tơ dăh đon băt kơ chăng đơ̆ng kon pơ lei ưh kơ ‘lơ̆ng ‘noh ưh kơ hơ met ‘lơ̆ng đei tơ drong kiơ hloi ôh, yua kơ tơ dăh bơ̆n lăp pruih pơ gang pơ lôch mur ‘noh lăp hơ met pơ ‘lơ̆ng đei tơ drong ƀơ̆t măt, ưh kơ sĭ trong jang đunh đai.

Kiơ̆ tơ roi tơ băt đơ̆ng Anih vei lăng găh jang pơ gang dêh char Dak Lak, jô̆ truh đĭ khei 7 sơ năm 2022, lơ̆m dêh char đei 2.451 ‘nu bơ ngai jĭ pơ lŏ lĕch đe, tŏk 5 ‘măng pơ têng hăm khei ‘nâu sơ năm 2021, lơ̆m noh đei 1 ‘nu lôch. Trŏ sơ năm jĭ kơ dêh char đei băt ‘noh jĭ 3 sơ năm 1 ‘măng, lơ̆m dôm sơ năm 2013, 2016, 2019 păng sơ năm 2022 đei tơ dra hơ drol gô jing sơ năm jĭ dêh. Yua thoi noh, anih jang pơ gang tơ tă kơ rim kon pơ lei, rim ŭnh hnam ưh kơ gơh pơm pơ hơi, athei hơ tŏk ‘lơ̆ng đon băt kơ chăng tang găn jĭ, hơ drin pơ lôch mur, klanh păng veh ver kơ mur kăp. Tơ dăh đei dôm tơ drong jĭ đơ̆ng jĭ pơ lŏ lĕch đe nhen yuh dêh, jĭ kơ̆l tôch kơ dêh, jĭ ƀĕnh lơ̆m hơ kâu, lĕch ƀre ... kăl kơ năm hloi tơ̆ hnam pơ gang vă đei khăm, hơ len lăng păng hơ met tơ tom. Tơ dăh hơ met tơ̆ hnam kăl kơ tơ roi tơ băt păng đei tơ drong pơ tho đơ̆ng thây pơ gang.

Hrei ‘nâu, tơ drong hơ met jĭ pơ lŏ lĕch đe tơ̆ hnam đei ƀôh tôch lơ. Tơ drong ‘nâu tơ gop pơm tơ jur ƀiơ̆ bơ ngai jĭ hrăt hrot tơ̆ dôm hnam pơ gang. Mă lei, kiơ̆ đe y ƀak si, hơ met jĭ pơ lŏ lĕch đe tơ̆ hnam mă đơ̆ng jĭ da ƀiơ̆ ră mă lei oei kăl đei tơ drong hơ len năng păng pơ tho tơ ƀôh đơ̆ng ƀok thây pơ gang đĕch. Vă băt bơ ngai yơ gơ̆h hơ met jĭ kơ dih păng hơ met thoi yơ? Bơ ngai yơ athei năm tơ̆ hnam pơ gang vă huei đei tơ drong răm, bơ̆n mơ̆ng dơ̆ng tơ drong pơ ma nuh hăm ƀak si Phạm Hồng Lâm, Kơ dră chĕp kơ̆l khoa jĭ tơ pŏh, Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên.

-Ƀak si ăi! Hăm jĭ pơ lŏ lĕch đe bơ ngai yơ gơ̆h hơ met kơ dih tơ̆ hnam păng hơ met thoi yơ?

-Ƀak si Lâm: Kiơ̆ trong hơ met jĭ pơ lŏ lĕch đe đơ̆ng Anih tơm vei lăng jang pơ gang ‘nŏh jĭ pơ lŏ lĕch đe đei 3 grŭp jĭ đei: Pơ lŏ lĕch đe Dengue, Pơ lŏ lĕch đe Dengue krê hơ mơt păng jĭ pơ lŏ lĕch đe Dengue ăl. Grŭp kơ sô̆ 1 ‘nŏh gơ̆h hơ met tơ̆ hnam mă ưh ‘nŏh khăm hơ len năng tơ̆ hnam pơ gang. Oei grŭp mă 2 păng mă 3 ‘nŏh athei chơ hơ met tơ̆ hnam pơ gang.

Hơ met jĭ pơ lŏ lĕch đe tơ̆ hnam kăl đei nơ̆r pơ tho tơ ƀôh đơ̆ng anih jang pơ gang ‘năi. Athei băt, jĭ pơ lŏ lĕch đe yoa vi rus kơ na tơ drong hơ met jĭ tơm ‘nŏh pơm tơ jur ƀiơ̆. Tơ drong kăl hlŏh athei nhă, chuyên tôm đak, pơm rơ ngơt hơ kâu ăn bơ ngai jĭ mưh jĭ iung yuh, sŏng xa dôm tơ mam ƀônh hach, lê̆ xa tơ mam đei kơ mâu ƀrê dăh mă găm yoa tơ dăh jĭ ăn ƀak si tôch hơ nat vă khăm băt. Tơ drong kăl hlŏh mưh hơ met jĭ tơ̆ hnam ‘nŏh jĭ nhă đak mă tôm păng băt ƀôh tơ tom mưh jĭ vă ăl vă gơ̆h chơ năm tơ̆ hnam pơ gang hrôih.

-Lei, lai yơ bơ ngai jĭ athei chơ năm hơ met tơ̆ hnam pơ gang hă ƀak si?

-Ƀak si Lâm: Dôm tơ drong đei ƀôh mưh jĭ pơ lŏ lĕch đe kăl jăh chơ năm tơ̆ hnam pơ gang ‘nŏh đei: bơ ngai jĭ hăk hơ nơ̆ng, jĭ klak, lap, rơ mơ̆n, chă hơ yô tŏ sĕt, ƀât lăp đei pham muh lĕch. Mưh đei dôm tơ drong ‘nŏh jăh chơ ba bơ ngai jĭ năm hơ met tơ̆ hnam pơ gang hloi, mă loi hăm dôm bơ ngai nhen: drŏ kăn hơ năp, bơ ngai kră kơ pal kơ 60 sơ năm, hơ iŏh hơ la kơ 1 sơ năm, bơ ngai đei tơ drong jĭ lơ̆m hơ kâu jăn nhen bek plên, hơ yô đak sĭk, huyêt ap tŏk… kŭm hăm dôm tơ drong ưh kơ ‘lơ̆ng nhen oei hơ tăih kơ hnam pơ gang, unh hnam ưh đei tơ mam vă hơ met, vei lăng kơ dih tơ̆ hnam.

-Dôm tơ drong glăi yơ lơ̆m tơ drong hơ met jĭ pơ lŏ lĕch đe mă bơ ngai jĭ kăl kơ veh ver hă ƀak si?

-Ƀak si Lâm: Tơ drong glă mă bơ ngai jĭ hơ met kơ dih tơ̆ hnam đa tơ ƀâp ‘nŏh huch nhă, chuyên đak ưh lăp. Hmă hmă mưh đei jĭ bơ ngai jĭ đa athei ƀok thây pơ gang chuyên đak kiơ̆ trong huan, mă lei mă tơ pă chuyên đak thoi nŏh tôch hơ mơt păng ưh trŏ trong hơ met jĭ. Hăm grŭp bơ ngai hơ met jĭ tơ̆ hnam, mă lơ ‘nŏh athei nhă đak mă lơ ƀiơ̆ mă lei kon pơ lei ưh băt tơ drong ‘nŏh, kơ na mưh đei jĭ ‘nŏh năm tơ̆ anih jang pơ gang kơ dih vă chuyên đak, ƀât lăp krao ƀak si năm chuyên đak tơ̆ hnam sư hloi, ‘nŏh jĭ tơ drong glăi.

Tơ drong glă mă 2 ‘nŏh jĭ sŏng xa. Bơ ngai jĭ pơ lŏ lĕch đe athei sŏng xa tơ mam ƀônh hach, xa lơ plei ‘long, pơ dơ̆h ngôi mă lăp mă lei ưh đei tơ blang rơ đăh kơ na bơ ngai jĭ đa xa tơ mam hơ răk, đei kơ mâu. Yoa thoi nŏh mưh jĭ ăl pơm ăn ƀak si tôch mơ mat vă khăm băt păng hơ met tơ tom ăn bơ ngai jĭ.

Mĭnh tơ drong dơ̆ng tôch kăl tơ rĕk truh ‘nŏh jĭ mưh ƀôh jĭ vă ăl tơ̆ kơ măng, kon pơ lei đa ơm năm vih vât, gô truh pơ gê ‘mơ̆i na tơ chĕng dơ̆ng. ‘Nŏh jĭ tơ drong glăi tôch krê. Mưh ƀôh jĭ vă ăl mă kơ plăh jơ năr yơ kŭm athei chơ năm tơ̆ hnam pơ gang hloi thoi nŏh vă gơ̆h dŏng đei bơ ngai jĭ.

Tơ drong pơm rơ ngơp mưh bơ ngai jĭ yuh kŭm tôch kăl ‘năi. Kiơ̆ trong hơ met jĭ pơ lŏ lĕch đe đơ̆ng Anih tơm vei lăng jang pơ gang ‘nưh pơm rơ ngơp ăn bơ ngai jĭ yuh ‘nŏh lăp yoa hơ drô̆ pơ gang Paracetamol đĕch, ‘ngoăih kơ ‘nŏh ưh gơ̆h yoa pơ gang yơ dơ̆ng. Hơ nơ̆ng đơ̆ng 4-6 jơ ‘nŏh huch 1 pơ gang 1 vât. Pơ ma vă ƀônh hlôh ‘nŏh, bơ ngai ‘lŏ huch 1 găr pơ gang Paracetamol 500mg. Tơ dăh bơ ngai tih trăp đơ̆ng 70-80 kĭ ‘nŏh gơ̆h huch 1 găr 1 puăt, oei hơ iŏh ‘nŏh huch pơ gang tơ pu kiơ̆ kơ liêu đei chih păng athei gô tôm 4 jơ ‘mơ̆i gơ̆h huch dơ̆ng. Mưh tam mă truh 4 jơ mă bơ ngai jĭ oei yuch đĕch ‘nŏh athei tong che lơ̆m đak tơ nŏ vă vĕnh sut hơ kâu ăn bơ ngai jĭ thoi nŏh gơ̆h pơm rơ ngơp hơ kâu ‘năi. Inh apinh pơ ma dơ̆ng mưh pơm rơ ngơp ăn bơ ngai jĭ, lăp huch pơ gang Paracetamol đĕch, ưh gơ̆h huch pơ gang nai dơ̆ng păng iŏk che tong lơ̆m đak tŏ vă sut hơ kâu bơ ngai jĭ, pơm rơ ngơp ăn sư, yoa mưh huch dôm pơ gang nai ƀât lăp sư pơm tơ lĕch pham lơ̆m hlŭng, tôch krê./.

-Lei a, bơ nê kơ ih ƀak si hơ!

Thuem hăm Dơ̆ng: Tơ blơ̆