VOV4.Bahnar - Thalassemia ‘noh tơ drong jĭ hach pham đơ̆ng nge, tơ poh kiơ̆ hơ drĕch đơ̆ng mĕ ƀă tơ̆ kon kiơ̆ rim jơ hnơr. Ƀôh hơ dăh đơ̆ng jĭ ‘noh jĭ ưh kơ măh pham hăm dôm tơ drong jĭ krê hơ mơt, ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh tơ̆ kon sâu đơ̆ng rŏng. Pơm kiơ̆ dôm tơ drong hơ len lăng hơ drol kơ iŏk ŭnh om ‘noh tôch kơ kăl vă băt hơ dăh gen jĭ Thalassemia, tơ gŭm băt kơ năl dôm klo kăn đei gen pơm ăn jĭ Thalassemia dăh ưh, đơ̆ng noh hơ len lăng hơ mơt kơ jĭ Thalassemia tơ̆ kon đơ̆ng rŏng âu.

Kiơ̆ kơ ƀak si chuyên khoa, tơ drong tơm pơm ăn jĭ hach pham đơ̆ng nge  (Thalassemia) ‘noh đei ƀôh ưh kơ ‘lơ̆ng đơ̆ng hemoglobin lơ̆m pham, pham ‘lơ̆ng tơ jur pơm ăn pham ƀônh kơ đei pơ chăh ( hach pham) hơ nhăk truh ưh kơ măh pham đunh. Mưh jĭ đĭ ăl, bơ ngai jĭ athei ƀet tơ mơ̆t pham hơ nơ̆ng. Mưh ƀet tơ mơ̆t pham lơ ƀônh kơ hơ nhăk truh rơ kăh săt tơ̆ bơ ngai jĭ hach pham đơ̆ng nge pơm ăn ưh kơ ‘lơ̆ng tơ̆ bơ ngai jĭ nhen hơ kâu iĕ, klĕng ƀlo, muh phiĕr, hơ nĕnh pro, jĭ plei nuih... hơ nhăk truh lôch.

Rim sơ năm teh đak bơ̆n đei dang 8.000 ‘nu hơ ioh ‘nao rơ neh đei jĭ hach pham đơ̆ng nge păng rơ bâu ‘nu đei tơ drong jĭ tơ poh mă đơ̆ng mĕ ƀă tă kơ pran jăng ngăl. ‘Noh jĭ yua đơ̆ng bơ ngai ‘lŏ đei tơ drong jĭ mă lei ưh kơ băt kiơ. Tơ̆ Khoa hơ met jĭ hơ ioh, Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên, jô̆ păh lăp 1 năr đei 10-15 ‘nu ƀĭch tơ̆ hnam pơ gang ƀet tơ mơ̆t pham, 1 sơ năm đei dang 250-300 ‘nu bơ ngai jĭ Thalassemia.

Đei lơ bơ ngai ƀơ̆t ‘nao rơ neh oei hmă. Đei ƀôh jĭ đơ̆ng rŏng 1 sơ năm tơ̆ kơ pal hăm đei ƀôh ưh kơ măh pham, tơ bla tih. Lơ̆m khei ‘năr tih vơ̆ đơ̆ng rŏng ‘noh kơ hơ ioh tơ bla roi tih păng jing tơ drong jĭ đei ƀôh kơ năl đơ̆ng jĭ ‘nâu. Vă đĭ đăng bơ ngai jĭ Thalassemia đei tơ plih kơ ting tơ ƀŏk yua đơ̆ng hơ tŏk pơm kơ ting tơ ‘ngam kơ pal, ƀrơ̆p tơ̆ tơ ngiơh jơ̆ng, kŭl keng, kŭl tăng, plei kĕnh. Jĭ gô ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh tơ̆ lơ̆m hơ kâu nhen tơ bla tih, tơ jur pham, tơ gơ̆ kơ ting, tơ jur can xi pham, klơm tih, jĭ hơ yô sĭk, ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh tơ drong tih vơ̆ djơ̆ ‘lơ̆ng. Bơ ngai jĭ athei ƀet tơ mơ̆t pham đĭ chăl arih, pơ mơ̆ng lơ̆m pham chă asong đơ̆ng bơ ngai nai vă pơ vei tơ drong arih. Krê hơ mơt hloh ‘noh thoi noh, mă lei bơ̆n gơh tang găn đei gơ nang đơ̆ng khăm hơ len lăng hơ drol kơ rơ neh.

Jô̆ păh lăp mưh 4 truh 6 giĕng ‘noh Hoàng Thị Biên, oei tŏ plei Ea Dray, xăh Tân Tiến, apŭng Krông Pach, dêh char Dak Lak ba kon drŏ kăn kơ dră sư 5 sơ năm năm ƀet tơ mơ̆t pham tơ̆ khoa hơ met jĭ hơ ioh Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên. Mŏ Biên tơ roi hơ drol kơ iŏk ŭnh om, klo kăn măr sư đei tơ chĕng năm khăm jơ hngơ̆m jăn hơ droh kơ oei băl păng ưh kơ băt jĭ ‘nâu đei tơ poh đơ̆ng mĕ ƀă. Mon iŏk đơ̆ng rơ neh truh 5 khei sŏng sa, tih vơ̆ hmă, truh khei mă 6 ƀôh mon đei hơ kar jơk, dreng, hơ kâu lap, ưh kơ jăh plơ̆, ưh kơ mŏm kơ na ŭnh hnam ba mon năm khăm ‘noh băt mon đei jĭ hach pham đơ̆ng nge, athei ƀet tơ mơ̆t pham đĭ jơ hnơr arih. Mŏ Hoàng Thị Biên - Plei Ea Dray, xăh Tân Tiến, apŭng Krông Pach, dêh char Dak Lak tơ roi:

“Hnam oh đei 2 ‘nu kon, kon kơ dră 5 sơ năm đei jĭ đơ̆ng ƀơ̆t 6 khei, kon hơ lam 15 khei kŭm đei ưh kơ măh pham athei ƀet tơ mơ̆t pham mơ̆n.”

Oei ŭnh hnam yă Lục Thị Thảo oei tơ̆ thôn 6B, xăh Ea Wy, apŭng Ea H’Leo, dêh char Dak Lak, vă jê̆ 12 sơ năm âu ki hlôi yak hơ dai hăm sâu dơ nơm ‘noh Lý Công Dân (12 sơ năm) năm tơ̆ hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên vă hơ met jĭ hach pham đơ̆ng nge. Yă Thảo tơ roi: Ƀơ̆t rơ neh kon pran jăng, mă lei roi ‘lŏ kon đa jĭ pơ lŏ, ưh kơ ‘meh sŏng sa, ưh kơ tŏk kĭ, hơ kar dreng drao, kơ na ŭnh hnam hlôi ba kon năm khăm mă băt kơ kon đei jĭ hach pham đơ̆ng nge. Ŭnh hnam mơ mat tat akŏm dơ̆ng kon hơ ‘lơ̆p jĭ jăn kơ na mĕ sư hơ chăng hŭt lê̆ sâu ăn kơ yă dơ nơm rong. 12 sơ năm ‘noh sơ năm đei hŏk pơ hrăm kŭm hăm bôl buăl bơ hnơr mă lei Dân lăng hnam pơ gang nhen hnam mă 2 sư yua kơ tơ drong jĭ ưh kơ măh pham âu. Yă Lục Thị Thảo - Xăh Ea Wy, apŭng Ea H’Leo, dêh char Dak Lak tơ roi:

“Sâu đei jĭ Thalassemia mơ̆t tơ̆ hnam pơ gang ƀet tơ mơ̆t pham 1 ‘măng 4 tơ pu, tơ̆ kơ ‘năr ƀet tơ mơ̆t pham, gơ măng tơ lĕch săt. Đơ̆ng 12 khei ƀet tơ mơ̆t pham truh dang ei, sơ năm ‘nâu 12 sơ năm bơ̆ih, ưh kơ gơh jang kiơ, kon ‘noh jĭ ăl, ƀă sư đei pơ̆k jo. Ŭnh hnam ‘noh mơ mat tat, sâu dang ei ưh kơ gơh năm hŏk.”

Thalassemia ưh kơ sĭ tơ drong jĭ tơ poh mă tơ drong jĭ đei ƀơm yua đơ̆ng bơ ngai jĭ iŏk pơ đĭ 2 gen jĭ đơ̆ng mĕ hăm ƀă. Mưh 5 ‘nu mĕ ƀă ƀơ̆t oei băl ‘noh đei 1 ‘nu gô rơ neh đei kon jĭ dăh mă đei gen pơm ăn jĭ Thalassemia. Pơ tih gia, tơ dăh mĕ păng ƀă vang đei gen pơm ăn jĭ, rơ neh kon gô đei jĭ ăl ‘noh 25%; păh lăp ‘noh 50%; păng rơ neh kon pran jăng ‘noh 25%. Tơ drong tơm pơm ăn hơ tŏk kơ sô̆ hơ ioh đei jĭ rim sơ năm ‘noh yua đơ̆ng mĕ ƀă ưh kơ khăm hơ len lăng jĭ hơ drol kơ iŏk ŭnh hnam. Ƀak si Chuyên khoa I Nguyễn Văn Mỹ - Phŏ Kơ dră vei lăng Khoa hơ met jĭ hơ ioh, Hnam pơ gang đoa khoa tơ ring Tây Nguyên tơ tă:

“Gĭt kăl hloh ‘noh tang găn hiă hơ drol, tơ tă ăn kơ đe mĕ ƀă hơ drin năm pơm hơ len lăng pham lăng bơ̆n hăm đei dôm tơ drong jĭ hơ drol kơ iŏk ŭnh hnam. Yua kơ mưh pơ đĭ mĕ hăm ƀă đei gen jĭ ‘noh hơ mơt kơ hơ ioh đei gen jĭ ‘noh tôch kơ lơ. Jĭ găh lơ ‘noh ƀet tơ mơ̆t pham, tơ lĕch săt kơ na hơ ioh prăt jơ hnơr arih athei năm tơ̆ hnam pơ gang, pơm hoach lơ jên ăn ŭnh hnam păng tơ pôl, hơ ioh ưh kơ đei năm hŏk, hơ nat gơh oei sa nhen hơ ioh hmă.”

Khăm hơ len jơ hngơ̆m pran jăng hơ drol kơ iŏk ŭnh om, yua đơ̆ng hli tơ dăh chă ƀôh jĭ gô ƀơm ưh kơ truh tơ drong hiôk hian kơ bre klo kăn, ƀơ̆t lăp đei bơ ngai oei jâu băl mă năm khăm. Dăh mă đei lơ drŏ kăn ‘meh năm khăm mă lei ‘noh hli kơ bôl buăl păng bơ ngai lơ̆m ŭnh hnam lăng ưh kơ ‘lơ̆ng 9 rŏ lăng đei tơ drong mă athei năm khăm”... Đĭ đăng dôm tơ drong tơ chĕng âu hlôi pơm ăn tơ drong pơ găn đơ̆ng tơ drong khăm jơ hngơ̆m pran hơ drol kơ iŏk ŭnh om jing tơ drong hli tơ rơ hăm lơ buăl mơ lôh. Kŭm kơ lih đơ̆ng noh lơ bơ ngai jĭ dôm tơ drong jĭ ưh kơ kăl kơ đei đơ̆ng kơ dih klo dăh mă hơ kăn sư.

Vă băt hơ dăh đei gen jĭ dăh ưh, đe klo kăn  hơ drol kơ iŏk ŭnh om kăl kơ pơm hơ len lăng tế bào pham. Tơ dăh pơ tôch hơ len lăng đei băt hơ dăh hồng cầu iĕ, jâu đei gen Thalassemia ‘noh kăl athei đei pơm dôm tơ drong hơ len lăng kăl hloh vă băt hơ dăh đei gen Thalassemia dăh ưh. Đơ̆ng noh, ƀak si gô đei dôm nơ̆r pơ tho păng pơ găn hơ dăh ăn bơ ngai jĭ vă rơ neh đei dôm hơ ioh pran jăng grăng hơ kâu.

Vă băt hơ dăh ƀiơ̆ jĭ Thalassemia, nhôn đei jơ pơ ma nuh hăm ƀak si chuyên khoa I Nguyễn Văn Mỹ  - Phŏ Kơ dră vei lăng khoa Hơ met jĭ ăn hơ iŏh, Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên găh tơ drong ‘nâu.

-Thalassemia ‘nŏh jĭ tơ drong jĭ thoi yơ hă ƀak si?

-Ƀak si chuyên khoa I Nguyễn Văn Mỹ tơ̆l: Thalassemia ‘nŏh jĭ tơ drong jĭ tơ pŏh gen lặn tơ̆ đe hơ iŏh, đei ƀôh kiơ̆ đơ̆ng ưh kơ măh pham, ưh kơ măh kơ chơ̆t sắt. Tơ drong tơm ‘nŏh yoa đơ̆ng tơ plih gen an pha mă ưh ‘nŏh bê ta, pơm tơ jur poli ưh ê kơ na pham hồng cầu pơ chăh hrĕnh jing đei tơ drong ưh kơ măh pham. Kiơ̆ Anih vei lăng jang pơ gang apŭng plenh tĕh (WHO), jĭ Thalassemia ‘nŏh jĭ tơ drong jĭ ƀơm truh hơ drĕch hơ drung, mă loi jĭ hơ drĕch hơ drung tơ̆ tơ ring groi kông. Dak Lak jĭ dêh char oei tơ̆ tơ ring Tây Nguyên đei lơ hơ drĕch hơ drung arih xa, ‘nŏh jĭ tơ drong ‘lơ̆ng pơm ăn jĭ Thalassemia tơ pŏh xă lơ̆m tơ pôl. Mưh mĕ dăh mă ƀă jĭ ‘nŏh kon hơ ‘lơ̆p kŭm tôch ƀônh đei jĭ, ¼ hơ iŏh đei jĭ, 1 puăt hơ iŏh đei gen jĭ.

- Mưh đei tơ drong jĭ ‘nâu sư ƀôh thoi yơ păng trong tang găn jĭ ‘nâu lơ liơ hă ƀak si?

-Ƀak si chuyên khoa I Nguyễn Văn Mỹ tơl: Mưh đei tơ drong jĭ âu đa ƀôh ưh kơ măh pham, ưh kơ măh kơ chơ̆t sắt, hơ kar dreng drơt, măt klok, klơm tih, tơ bla tih. Bơ ngai jĭ đei muh măt chrih ƀiơ̆ nhen klĕng tih, muh phiĕr, krĕ iĕ, ưh trăp kĭ, sơ năm păh iung ưh sơ đơ̆ng ‘lơ̆ng. Trong hơ met hrei ‘nâu ‘nŏh jĭ truyên pham, tơ lĕch hŭt kơ chơ̆t săt. Mơ̆ng đơ̆ng jĭ dêh dăh mă ưh mă 3 giĕng, 4 giĕng truyên pham 1 vât păng tơ lĕch hŭt kơ chơ̆t sắt kŭm thoi nŏh mơ̆n athei pơm mă trŏ trong. Tơ drong kăl hlŏh jĭ athei tang găn hơ drol, vă nge rơ nĕh huei đei jĭ ‘nŏh đe mĕ ƀă adrin set hơ len năng pham, lăng năng kơ dih kâu đei jĭ dăh mă ưh adrol kơ iŏk unh om. Mă loi tơ̆ tơ ring hơ tăih yăih, khăm hơ len jơ hngâm pran adrol kơ iŏk unh om, vă huei oei băl hơ găm vă gơ̆h rơ nĕh đei kon hơ ‘lơ̆p pran jăng, yoa mĕ ƀă ưh kơ đei gen jĭ ‘nŏh kon hơ ‘lơ̆p đei rơ nĕh kŭm ưh đei jĭ ‘năi, yoa tơ drong jĭ ‘nâu hơ met tôch mơ mat păng athei hơ met hơ nơ̆ng truh lôch hơ chăng.

-Lei a, bơ nê kơ ih ƀak si hơ!

Thuem hăm Dơ̆ng: Tơ blơ̆