Jĭ lao đei klăih song pơm 2 kơ loăi: lao tơsoh păng lao ‘ngoăih tơsoh. Lao tơsoh ‘noh mưh jĭ lao ưh kơ ‘lơ̆ng tơ̆ tơsoh - phế quản, ‘noh jĭ lao đei ƀôh hloh (đei 80 – 85% akŏp kơ sô̆ bơngai jĭ). Lao ‘ngoăih tơsoh ‘noh jĭ lao ưh kơ ‘lơ̆ng tơ̆ dôm hơnih ‘ngoăih kơ tơsoh nhen: tơpu tơsoh, pơplei, tơpu klak, trong chă hơ yô, hơkar, kơting, tơpu ‘ngok, tơpu plei nuih....

Kiơ̆ tơroi tơbăt đơ̆ng Hnam pơgang hơmet jĭ tơsoh Dak Lak, sơnăm 2021, hnam pơgang hlôi hơmet ăn kơ 174 ‘nu jĭ lao ‘ngoăih tơsoh, đei kơ sô̆ 25% akŏp kơ sô̆ bơngai jĭ lao; sơnăm 2022 đei 213 ‘nu, đei kơ sô̆ 23%. Thoi noh, jô̆ păh lăp mưh 10 ‘nu bơngai jĭ lao ‘noh đei đơ̆ng 2 truh 3 ‘nu bơngai jĭ lao ‘ngoăih tơsoh. Kiơ̆ kơ ƀak si chuyên khoa, ‘ngoăih kơ dôm tơdrong ƀôh jĭ atŭm đơ̆ng jĭ lao ‘noh jĭ lao ‘ngoăih tơsoh oei đei dôm tơdrong jĭ ƀôh ƀônh kơ hơvơ̆l hăm dôm tơdrong jĭ nai, ƀôh hơdăh hloh ‘noh lao kơting. Lơ bơngai jĭ tơchĕng kơdih đei jĭ kơting, năm hơmet lơ hơnih ưh kơ klăih, truh ƀơ̆t băt hơdăh kơ jĭ ‘noh jĭ đĭ dêh bơih, hơmet hơnat.

Nhen yă Lý Thị Đ. (66 sơnăm) tơ̆ apŭng Ea Kar, dêh char Dak Lak ‘noh 1 pơtih gia. Yă Đ. đei jĭ kơting kŭl tăng đĭ 2,3 sơnăm mă lei yua pơm pơ hơi akhan kơting ‘noh jĭ đa tơƀơ̆p tơ̆ sơnăm kră kơna ưh kơ bơngơ̆t truh tơdrong năm hơmet. Đơ̆ng rŏng kơ têt Nguyên Đán 2023, yă Đ. đei jĭ tôch kơ dêh kơna bơngai lơ̆m hnam sư chơ năm tơ̆ Hnam pơgang tơm tơring Tây Nguyên vă khăm păng đei athei năm tơ̆ hnam pơgang Chợ Rẫy (pơlei tơm Hồ Chí Minh). Tơ̆ âu, yă đei khăm hơlen ‘noh jĭ jĭ lao kơ ting păng đei pơtho tơƀôh brŏk hơmet tơ̆ tơring. Hơmet tơ̆ Hnam pơgang hơmet jĭ tơsoh dêh char Dak Lak đĭ đei vă jê̆ 1 khei mă lei yua kơ ƀĭch tơ̆ hnam klui, ưh kơ tơ̆ng ang tơ̆ kơting đĭ dêh bơih kơna jơhngơ̆m jăn yă Đ. hiơ̆ kơ klăih, kŭl tăng pơ ‘ngeh tih, ưh kơ gơh năm vih vơ̆t. Oh Triệu Văn D., sâu tơm yă jĭ tơbăt: Ƀơ̆t yă đei jĭ jơ̆ng ‘noh mĕ ƀă akhan oei tơ̆ hnam pơdơh ngôi ‘nĕ kơ năm jang dơ̆ng mă lei yă ưh kơ mơ̆ng. ‘Ngoăih kơ jĭ jơ̆ng ‘noh ƀơ̆t lăp kŭm hiĕn. Jơhngơ̆m jăn yă tơjur tôch kơ hrĕnh, ‘nao đunh kơ âu 3 khei yă oei năm jang hmă mă lei dang ei ‘noh ưh pă kĕ hloi, yă tôch kơ lap, đa dui jơhngơ̆m mơmat, lăp ƀĭch kơ tă hơnih, ưh kơ gơh năm vih vơ̆t.

Đunh kơ âu 3 khei, ƀơ̆t tŏk jang kŏng nhân chơ choh bơ̆n hơbăn ao tơ̆ Bình Dương, Ô Mi (28 sơnăm) ƀôh lĕch pơplei tơ̆ hơ ko, ưh kơ jĭ mă lei hơ kâu đa lap rơ mơ̆n păng yuh păh lăp tơ̆ kơ sơ̆. Đơ̆ng rŏng 2,3 năr huch pơgang tơ jur yuh mă lei ưh kơ dă ƀiơ̆, sư năm tơ̆ Hnam pơgang Ung bướu pơlei tơm Hồ Chí Minh khăm păng đei hơlen lăng ‘noh jĭ lao pơplei. Ô Mi tôch kơ tơtăm yua kơ tam mă kơ tơ̆ng găh tơdrong jĭ ‘nâu. Đơ̆ng rŏng kơ đei ŭnh hnam pơ lung brŏk tơ̆ hnam hơmet jĭ, sư hlôi năm tơ̆ Hnam pơgang hơmet jĭ tơsoh Dak Lak hơmet. Truh dang ei đơ̆ng rŏng 3 giĕng ƀĭch tơ̆ hnam pơgang, jơhngơ̆m jăn sư đĭ prăih lơ păng tŏk bŏk pơm hla ar ƀrŏk tơ̆ hnam. Ô Mi tơbăt: Ƀơ̆t blŭng đei lĕch pơ plei 1 pôm iĕ ioch mă lei ưh kơ jĭ, đơ̆ng rŏng ‘noh sư tih ‘nit ‘nit ‘noh ƀơ̆t oh đei yuh tơ̆ kơ sơ̆, đang kơ ‘noh rŏ lăng sư đei jĭ dêh kơna mưh 10 jơ pơ gê ‘noh ĭnh yuh, năr hơ yơ kŭm yuh jơ ‘noh. Oh răt pơgang yuh brŏk huch, 1 năr 2 gar. Oh nŏng tơchĕng ‘noh yuh hmă đĕch kơna oh oei hơdrin năm jang.

Jĭ lao ‘ngoăih tơsoh kŭm đei dôm tơdrong jĭ lei lăi nhen jĭ lao tơsoh ‘noh đei: hiĕn pơdui đunh hloh 2 giĕng ( hiĕn khor, hiĕn mơ krơh, hiĕn lĕch pham). ‘Ngoăih kơ ‘noh gô đei ƀôh: Hơkĕ, ưh kơ lŭ sŏng sa, lap; yuh păh lăp tơ̆ kơ sơ̆; lĕch đak pơ uh tơ̆ gơmăng; jĭ kơ tơh, ƀơ̆t lăp dui jơhngơ̆m mơmat. Jĭ tơpoh kiơ̆ trong dui jơhngơ̆m. Bơngai ưh kơ đei jĭ gô ƀơm jĭ tơdăh hrip ƀơm pơ rang lao lơ̆m hơyuh. Jĭ lao tơsoh dăh mă lao ‘ngoăih tơsoh, tơdăh đei chă ƀôh hrôih, hơmet tơtom păng pơm kiơ̆ ƀlep trong hơmet ‘noh kơ sô̆ hơmet klăih tôch kơ lơ, hloh 90%.

 Nhen nhôn hlôi tơroi tơ kơpal, jĭ lao găh ‘ngoăih tơsoh hrei au lơ bơngai tim mă băt, ƀônh hơvơ̆l hăm mĭnh ƀar tơdrong ji anai, pơm ăn tơdrong ming hơmet tôch tơnap tap, ưh kơ jăh klăih. Kơ yuơ loh, rim bơngai kăl vei lăng năng tông truh jơhngơ̆m jăn kơdih, ŭnh hnam păng kon pơlei pơla. ‘Măng pơma dơnuh năr au, Ƀak si Rmah Lương, Kơ iĕng Kơdră chĕp pơgơ̆r HNam pơgang Hơmet tơsoh Đak Lăk gô tơl hơdăh găh tơdrong jĭ au:

- Ƀak si ăi! Tơdrong jĭ lao ‘ngoăih tơsoh yơ ngăl tơƀơ̆p păng đei ming hơmet tơ̆ hnam pơgang dang ei?

Ƀak si Rmah Lương: Jĭ lao găh ‘ngoăih tơsŏh đei lơ kơ loăi, ngăl tơƀơ̆p lơ̆m hnam pơgang ‘nŏh, đak mơ̆t lơ̆m bơ̆ng tơsŏh kơ yuơ jĭ lao, mă ƀar ‘nŏh jĭ lao kơnol, mă pêng ‘nŏh lao kơting gĭl gŭl, lao trong ‘nôm, lao ‘ngok. Tơdrong tơm pơm ăn jĭ ‘nŏh kơ yuơ sơmach jĭ lao. Tơdrong tơm pơm ăn jĭ lao tơsŏh păng jĭ lao ‘ngoăih tơsoh jei lei lăi mă lei khăm hơlen vă băt hơdăh jĭ lao ‘ngoăih kơ tơsoh ‘nŏh tơnap tap ƀiơ̆. Mă blŭng kơ yuơ rim hnam pơgang hui lăng kơ jăp truh tơdrong jĭ au. Mă ƀar ‘nŏh đei ƀôh jĭ mă blŭng kơ jĭ lao tơsoh ‘nŏh hmă hmă ƀôh hơdăh hloh nhen hiĕn đunh, đei mơkrơ̆h, găh đei ƀôh ji kơ jĭ lao ‘ngoăih tơsoh hmă hmă tôch mơmat kơ ƀôh hơdăh, nhen đei đak đunh lơ̆m bơ̆ng tơsoh kơ yuơ ji lao. ‘Măng mă blŭng bơngai jĭ lăp ƀôh ưh kơ hiôk lơ̆m hơkau, truh đơ̆ng rŏng mưh đuh lơ ‘nŏh dui jơhngơ̆m ưh kơ hiôk kơna mă năm khăm. Tơdrong mă au pơm ăn ƀok thây pơgang ưh kơ joăt tơdrong jang hơmet jĭ tơsoh ưh kơ gan kơchăng truh. Hăm bơngai lơloh, hăm rim hnam pơgang joăt jang ‘noh mưh phĭn X-Quang dăh mă siêu âm ‘nŏh ƀôh hloi, mă đơ̆ng dum lơ̆m lăm tơsoh tŏ sĕt ră. Mă lei tơdăh hnam pơgang ayơ ưh kơ đei X-Quang dăh mă siêu âm lei lăp tơchơ̆t akhan chă hiĕn hmă đĕch.

- Tơdrong jĭ lao tơ̆ 'nguaih tơsoh ƀônh hơvơ̆l hăm tơdrong jĭ nai. Thoi noh, pơm thoi yơ vă băt hơdăh jĭ lao tơ̆ 'nguaih tơsoh ƀak si ăi?

Ƀak si Rmah Lương:  Dang ei, jĭ lao hăm kơting noh jing tơdrong jĭ ƀônh chă hơvơ̆l hăm dôm tơdrong jĭ kơting nai. Pơtih nhen jĭ hoan, jĭ kơting kơdŭ, jĭ kơting blu, kơting gĭl gŭl ăh kŭl tăng... Dôm anih âu, mă hăm bơngai ƀơm tơdrong jĭ kơting hơnơ̆ng kơ hơvơ̆l. Yuơ noh, ăh năm khăm hơnơ̆ng đei sơkơ̆t noh jĭ kơting kơdŭ đĕch. Hơmet ming đơ̆ng 1 truh 2 sơnăm ưh da ƀiơ̆ păng năm phĭn rŭp noh pơtơm ƀôh băt jĭ lao. Păng ăh ăh mă jeh trep iŏk đuh kơting gĭl gŭl noh pơtơm băt jĭ lao. Kơyuơ noh, sơkơ̆t jĭ lao tơ̆ 'nguaih tơsoh tôch tơnap tap hăm rim anih jang vei lăng păng hơmet jĭ jăn mă ưh đei tôm kơmăi kơmŏk hơmet jĭ. Oei tơ̆ hnam pơgang Hơmet jĭ Tơsoh mưh hơmet ming đơ̆ng 1 truh 2 giĕng, lơ hloh noh 1 khei, pơkăp huch dôm kơloăi pơgang tơjur jĭ mă ưh đei da ƀiơ̆, jĭ tơ̆ 'nguaih hơnơ̆ng, chŭp X-Quang ưh đei tơplih kiơ noh athei kơchĕng truh tơ̆ jĭ lao.

- Mưh jĭ lao tơ̆ 'nguaih tơsoh ưh đei băt hơdăh păng hơmet tơtom noh gô đei tơdrong răm kiơ?

Ƀak si Rmah Lương: Mưh tơdrong jĭ đei băt klui noh gô pơrăm kơnê̆ truh tơ̆ 'ngok, mă ƀar noh pơm ăn jĭ kơting kơdŭ. Kơlih sơmach lao gô sa pơrăm kơting păng pơm ăn kơting pui, noh gô pơm hơven hơvo ưh gơh vih vơ̆t, pơhrat hăm unh hnam păng tơpôl. Oei hăm tơdrong jĭ 'ngok, mă đei băt hrôih hloh noh adoi pơrăm kơnê̆ hăm bơngai ƀơm jĭ, jĭ da ƀiơ̆ noh pơm ăn kơ̆l 'ngok ưh đei hơbăng, jĭ ăl noh pơm ăn kơ̆l 'ngok jing vơnh.

- Dang ei, tơdrong hơmet ming jĭ lao tơ̆ 'nguaih tơsoh noh thoi yơ koh ƀak si! Păng athei tang găn tơdrong jĭ âu thoi yơ?

Ƀak si Rmah Lương:  Kiơ̆ pơkăp hơmet ming dang ei đơ̆ng Anih tơm jang găh Vei lăng jơhngơ̆m jăn, jang găh pơgang, Hơlen păng hơmet jĭ jăn noh, tơdrong hơmet jĭ lao tơ̆ 'nguaih tơsoh ưh đei phara ôh, hăp pha găh khei năr đĕch. Pơtih nhen jĭ lao tơ̆ 'ngok, jĭ lao tơ̆ kơting dăh mă jĭ lao ăh 2 anih lơ̆m hơkâu jăn noh khei năr hơmet jĭ gô đunh khei năr hloh, lơ̆m 12 khei, oei jĭ lao tơsoh noh hơmet ming lơ̆m 6 khei. Jô̆ hloi jĭ lao lĕch klăn noh athei hơmet lơ̆m 12 khei mơ̆n. Kơlih khei năr hơmet ming đunh noh lơ bơngai jĭ ưh kĕ sơ̆n mă hŭt lê̆ kơplăh kơplơt. Pơgang hơmet jĭ lao noh athei tơguăt đơ̆ng 2 kơloăi tŏk tơ̆ kơpal, ăh huch noh hăp pơm hơkâu jăn gleh lap noh bơngai jĭ ưh kĕ sơ̆n. Kơyuơ noh bơngai jjĭ athei pơsơ̆n mă gơh klaih.

 Tang găn tơdrong jĭ lao tơsoh păng jĭ lao tơ̆ 'nguaih tơsoh noh nhen băl. Tang găn mă gĭt noh ƀet pơgang bơ̆ng jĭ lao BCG ăn hơ-ioh lơ̆m 1 khei đơ̆ng rŏng kơ rơneh. 'Nguaih kơ noh, ăh ƀôh gru nhen jĭ lao noh athei năm khăm, hơlen păng hơmet tơtom vă tang găn tơpoh ăn unh hnam păng tơpôl.

            Ŏ ăh, bơnê kơ Ƀak si hơ!