Pơlei tơm Gia Nghĩa tŏk bŏk jing hơnih tơm jĭ pơlŏ lĕch đe tơ̆ dêh char Đắk Nông, hăm 67 hơnih jĭ, hloh 1.100 ‘nu jĭ. Anih jang pơgang tŏk bŏk pơgơ̆r pruih pơgang, hơdai hăm tŭn pran roi tơbăt, krao hơvơn kon pơlei hơtŏk ‘lơ̆ng đon hlôh vao, kơchăng pơm kiơ̆ dôm trong pơlôch klanh, mur măih, pơm rơgoh cham char.

Yă Đinh Thị Quyên, Kơdră vei lăng Hnam pơgang phường Nghĩa Trung, hơnih đei kơ sô̆ bơngai jĭ pơlŏ lĕch đe tŏk lơ, tơbăt. “Hnam pơgang phường pơgơ̆r khŭl iung jang kueng kơ phô̆ năm pơlôch klanh, mur măih, dôm anih jang, khŭl tơpôl tă kơ mơ̆t jang ngăl. Dang ei kơsô̆ bơngai jĭ oei tŏk bŏk tôch kơ lơ, ‘meh kon pơlei hơtŏk ‘lơ̆ng đon hlôh vao hơdai hăm anih jang pơgang, hơdai hăm khŭl kơdră tơring chă pơlôch kơ dih klanh, mur măih tơ̆ hơnih oei, tơ̆ hơnih bơ̆jang vă tang găn jĭ pơlŏ lĕch đe.”

Khei ‘năr âu, lơ̆m dêh char Đắk Nông hlôi chih iŏk vă jê̆ 2.000 ‘nu jĭ pơlŏ lĕch đe, hloh 100 hơnih jĭ, lơ hloh pơđĭ kơ sơnăm 2023. Kăl kơ lăng truh, hơtuch khei 6 đĭ đei 1 ‘nu bơngai jĭ 42 sơnăm oei tơ̆ xăh Kiến Thành, apŭng Đắk R’Lấp lôch đơ̆ng rŏng 8 năr jĭ pơlŏ lĕch đe. Tơ̆ hơnăp tơdrong jĭ hơnơ̆ng đei ƀôh ƀơ̆t tŏk bŏk lơ̆m khei ‘năr pơyan ‘mi, anih jang pơgang Đắk Nông tŏk bŏk jang hơdai kơjăp hăm dôm anih jang kơpal păng khŭl kơdră rim tơring akŏm dôm trong jang tang găn jĭ.

Ƀak si Ê Ban Thanh Sơn, Phŏ Kơdră anih vei lăng tơdrong jĭ jăn dêh char Đắk Nông pơtho tơtă kơ kon pơlei ‘nĕ kơ pơm pơ hơi yua kơ jĭ pơlŏ lĕch đe gô hơnhăk truh lôch. “Tơdăh lăp lĕch pham ƀre ƀrônh hmă ‘noh tơ̆ hơkar, lĕch pham hơnĕnh ‘noh oei păh lăp, mă lei lĕch pham tơ̆ lơ̆m klơm klak ‘noh vă đĭ đăng pă kĕ dŏng hơmet bơih. Kon pơlei ‘nĕ kơ pơm pơ hơi lơ̆m khei ‘năr âu. Hrei ‘nâu tŏk bŏk lơ̆m pơyan jĭ, đei ƀôh jĭ pơlŏ lĕch đe ‘noh athei truh tơ̆ hnam pơgang teh đak vă đei hơlen lăng, dăr lăng păng tơmơ̆t lơ̆m vei lăng. Ƀơ̆t doh, anih jang pơgang băt đei tơring hơyơ đei jĭ, tơring hơyơ đei bơngai jĭ vă đei trong tơlĕch jang tang găn jĭ ‘lơ̆ng hloh.”

Kiơ̆ kơ anih jang pơgang apŭng plĕnh teh, jĭ pơlŏ lĕch đe đei klăih song pơm 2 grŭp. Grŭp ưh kơ đei ƀơm tơdrong jĭ nai păng grŭp đei ƀơm tơdrong jĭ nai ăl. Dôm tơdrong ji đei ƀôh hloh đơ̆ng jĭ pơlŏ lĕch đe păh lăp ‘noh: Yuh  đei hloi jĭ măt, jĭ kơ̆l, lĕch ƀre ƀrônh, ƀơ ƀlut hăk, jĭ kơting,... Dôm tơdrong đei jĭ gô pơdui đunh đơ̆ng  4 – 7 năr. Tơdăh jĭ pơlŏ lĕch đe păh lăp, bơngai jĭ đei vei lăng ƀlep trong gô klăih kơ jĭ dang 1 giĕng jô̆ đơ̆ng  đei yuh.

Mưh đei jĭ pơlŏ lĕch đe ăl, bơngai jĭ gô đei dôm tơdrong jĭ đơ̆ng jĭ păh lăp păng đei hloi dôm tơdrong jĭ nhen: Đei ƀôh lĕch ƀre ƀrônh tơ̆ hơ kar, lĕch pham muh dăh mă hơnĕnh. Hăk lĕch pham dăh mă đei pham lơ̆m ĭch (yua đơ̆ng lĕch pham tơ̆ klơm klak). Hăk lơ, jĭ klak, jơ̆ng ti tơ ngiĕt. Hơkâu lap  rơmơ̆n, cheh breh. Mưh đei dôm tơdrong jĭ âu, bơngai jĭ kăl kơ năm hloi tơ̆ hnam pơgang vă đei hơmet tơtom, tơdăh hiơ̆ gô hơnhăk truh dôm tơdrong jĭ ăl, ƀơ̆t lăp ‘noh lôch hloi.

Vă vei lăng jơhngơ̆m pran ăn kơdih, ŭnh hnam păng rim bơngai jum dăr, Anih tơm vei lăng găh jang pơgang krao hơvơn kon pơlei rim giĕng athei ‘măn 10 pơnĭt vă pơlôch klanh, mur măih păng pơm kiơ̆ dôm trong tang găn jĭ tơ̆ hơla âu:

6 tơdrong kăl kơ pơm vă tang găn jĭ pơlŏ lĕch đe

1. Hơlen lăng, chă ƀôh păng pơlôch klanh lơ̆m dôm tơmam mong đak yua hăm trong hơnơng sut, ôp, đơ̆p tơ nglơ̆p mă klĕp dôm tơmam mong đak, tăh ka vă pơtôch klanh.  

2. Hơnơ̆ng tơplih đak tơ̆ dôm get chai pơrŏ pơkao, tăh ƀoh dăh mă pơgang pơlôch klanh lơ̆m pơnhan đak lê̆ jơ̆ng hơtuh pơnhan, tơmam pơrŏ đei đak, tơmam mong đak ‘mê̆ đơ̆ng hơtuh tơngiĕt...

3. Hŭt lê̆ dôm tơmam đĭ ưh pă yua, hơnih đei đak, kơ sŭp dôm tơmam gơh mong đak ưh kơ yua, vă ưh kơ ăn mur cheh kơ tăp.

4. Tep chô̆ kơmŭng tang găn mur kăp mă tơ̆ kơ ‘năr, hrŭk hơbăn ao tai, yua kơ ƀĭnh prech mur, nhang mur, kem tơ puh mur, vơ̆t điên rôp mur... vă pơlôch mur păng tang găn mur kăp.

5. Hơdrin jang hơdai hăm anih jang pơgang lơ̆m dôm tơdrong jang pơlôch klanh, mur măih păng dôm ‘măng pruih pơgang tang găn jĭ.

6. Mưh đei yuh năm hloi tơ̆ hnam pơgang vă đei khăm păng pơtho tơƀôh hơmet. ‘Nĕ kơ chă hơmet kơ dih tơ̆ hnam.