VOV4.Bahnar - Pơ̆k ( dăh mă pham bluh tŏk tơ̆ ‘ngok) ‘noh tơ drong jĭ pơm ăn jo jăn păng lôch răm lơ̆m jơ̆p apŭng plĕnh teh păng rim bơ ngai bu bu kŭm hơ mơt kơ đei pơ̆k ngăl sư pơm ăn hiong răm kơ tang găh jơ hngơ̆m pran, tơ mam drăm păng jơ hngơ̆m đon. Yua thoi noh, rim ‘nu bơ̆n kăl kơ chăng tơ plih trong arih sa kiơ̆ trong ‘lơ̆ng vă tơ gŭm kơ chăng tang găn pơ̆k, vă pơm dă kơ đei ƀôh dôm tơ drong jĭ krê hơ mơt.

Hơ drol sơ̆, pơ̆k đa tơ ƀơ̆p tơ̆ grŭp bơ ngai kră ( đơ̆ng 50-70 sơ năm), đa đei tơ drong jĭ hơ met ưh kơ klăih nhen huyết áp tŏk, hơ yô sĭk, mă loi ‘noh jĭ dôm bơ ngai ưh kơ vei lăng ‘lơ̆ng tơ drong jĭ. Mă lei, hrei ‘nâu, pơ̆k đei ƀôh tŏk tơ̆ bơ ngai mơ lôh. Vă đĭ đăng dôm bơ ngai sơ năm mơ lôh ưh kơ ‘lơ ‘lŏ hăm tơ drong jĭ, akhan kơ dih kâu đei tôm jơ hngơ̆m pran păng lăp dôm bơ ngai kră đĕch mă đei pơ̆k. Mă lei, đei lơ bơ ngai jĭ sơ năm mơ lôh lôch dăh mă athei arih đĭ chăl arih lơ̆m tơ drong jo jăn đơ̆ng rŏng kơ pơ̆k. Kơ loi thoi noh, bơ ngai sơ năm mơ lôh tŏk bŏk ƀôh kơ dih kâu pran jăng kŭm ưh kơ gơh pơm pơ hơi hăm tơ drong jĭ ‘nâu. Yua kơ sa roi pơm pơ hơi ‘noh tơ drong răm gô sa roi trăp trĭn. Ƀak si chuyên khoa I Phạm Ngọc Liễu – Kơ dră anih tơ lĕch tơ drong jang, Hnam pơ gang Y học cổ truyền dêh char Dak Lak tơ băt:

“Pham bluh tŏk tơ̆ ‘ngok hrei ‘nâu tơ ƀơ̆p lơ tơ̆ bơ ngai mơ lôh yua đơ̆ng lơ tơ drong tơm pơm ăn hơ mơt nhen blek plên, et hơ̆t lơ, sŏng sa ưh kơ ‘lơ̆ng, yua tơ mam điên tư lơ dêh hnang, tă kơ pơm tơ drong ‘noh ngăl.”

Anih jang pơ gang apŭng plĕnh teh chih iŏk, pơ̆k ‘noh tơ drong tơm pơm ăn lôch dơ̆ng mă 2 lơ̆m apŭng plĕnh teh, hăm kơ sô̆ dang 6,5 triệu ‘nu lôch rim sơ năm, vă khan jô̆ păh lăp mưh 6 giây đei 1 ‘nu lôch yua đơ̆ng pơ̆k. Pơ̆k oei jing tơ drong tơm pơm ăn jo jăn lơ hloh lơ̆m apŭng plĕnh teh, đei hloh 17 triệu ‘nu rim sơ năm. Jô̆ păh lăp 6 ‘nu đei 1 ‘nu pơ̆k, tơ dăh ưh kơ đei trong tang găn tơ tom.

Tơ̆ Việt Nam, kiơ̆ kơ tơ̆ng ang đơ̆ng Anih tơm vei lăng jang pơ gang, rim sơ năm teh đak bơ̆n đei dang 200.000 ‘nu bơ ngai pơ̆k, ‘noh jĭ tơ drong tơm pơm ăn lôch lơ hloh, đei kơ sô̆ đơ̆ng 10-20%, kơ jung hloh lơ ‘măng pơ têng hăm 1,2 tơ drong tơm pơm ăn lôch đei ƀôh nai. Lơ̆m dôm bơ ngai jĭ oei arih đơ̆ng rŏng kơ pơ̆k ‘noh hơ mơt kơ jo jăn lơ, dang 10-13% bơ ngai jĭ jo jăn, oei kơ tă tơ̆ giơng, 12% prăih 1 păh, 25% bơ ngai jĭ gơh nơ năm vih vơ̆t kơ dih. Pơ̆k pơm ăn lơ tơ drong răm kơ tang găh jên hơ met. Đơ̆ng rŏng kơ pơ̆k, bơ ngai jĭ đa hơ nat mơ̆t oei hơ dai dơ̆ng tơ drong arih sa hmă, pơm ăn ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng lơ găh mŭk drăm, jên pơ gang, hơ met, klăih dơ̆ng....

Jô̆ păh lăp rim năr khoa hơ met ming tơ drong jĭ, Hnam pơ gang Y học cổ truyền dêh char Dak Lak sơng iŏk păng hơ met ăn kơ dang 100 truh 150 ‘nu jĭ, lơ̆m noh đei 50 truh 60 ‘nu đei pơ̆k. Dôm bơ ngai âu hlôi hơ met hăm Tây y, đơ̆ng rŏng ‘noh hơ dai hăm trong y học cổ truyền pơ tâp jơ hngơ̆m pran vă hơ tŏk đei yua tơ drong hơ met.

Dôm tơ drong đei ƀôh hrôih hơ nhăk truh pơ̆k nhen ưh kơ jăng 1 păh hơ kâu dăh mă ưh kơ jăng jơ̆ng ti, ưh kơ hiôk 1 păh hơ kâu, ưh bang dang đơ̆ng 2-20 pơ nĭt păng klăih kơ dih kơ na bơ ngai jĭ ưh kơ bơ ngơ̆t năm khăm vă đei dôm trong tang găn hơ drol. Nhen ŭnh hnam yă Phạm Thị Huệ oei tơ̆ phường Thành Công, pơ lei tơm Buôn Ma Thuột, dêh char Dak Lak ‘noh ƀôh hơ dăh. Klo yă Huệ đei tŏk huyết áp mă lei ưh kơ băt kiơ ding truh ƀơ̆t pơ̆k athei ƀĭch tơ̆ hnam pơ gang kâp kư̆u. Pŭn ai đei dŏng arih mă lei ƀok jo 1 păh hơ kâu păng athei năm truh tơ̆ hnam pơ gang Y học cổ truyền vă pơ tâp hơ met tơ drong jĭ. Yă Phạm Thị Huệ tơ roi:

“Khei 4 sơ năm 2021 klo ĭnh đei tơ mo trong chă hơ yô athei răih tơ̆ hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên. Đơ̆ng rŏng 1 khei klăih kơ jĭ ‘noh huyết áp tŏk mă lei ưh kơ băt. Truh ƀơ̆t khei 5 jĭ covid-19 đei ƀôh, năm hơ len lăng ‘noh huyết áp sư tŏk dêh mă lei yua kơ jĭ ưh kơ gơh năm tơ̆ hnam pơ gang. Mĭnh ‘măng sư lăng phim truh 2 gơ măng ‘mơ̆i mă năm tep, truh dang 4 jơ pơ gê ‘noh ngop răh hloi.”

 Kiơ̆ kơ đe ƀak si chuyên khoa nội plei nuih, tơ pă yan âu đei lơ bơ ngai jĭ đei ƀôh ưh kơ măh pham bơ̆ih ră, đơ̆ng rŏng ‘noh lơ̆m dang 48 jơ dăh mă đơ̆ng rŏng 2,3 khei ‘noh đei ƀôh pơ̆k.

 Vă đĭ đăng dôm bơ ngai pơ̆k tă kơ đei krê hơ mơt đơ̆ng hơ drol ‘noh bơ̆ih ră, yua thoi noh tang găn hơ drol hăm trong bơ ngơ̆t, răp lăng dôm tơ drong đei ƀôh jơ hngơ̆m pran pha, năm khăm tơ tom, hơ met, vei lăng ‘lơ̆ng dôm tơ drong krê hơ mơt ‘noh tơ drong tơm vă tang găn pơ̆k. Dôm tơ drong krê hơ mơt đơ̆ng pơ̆k pham bluh tŏk tơ̆ ‘ngok ‘noh đei tŏk huyết áp, ưh kơ ‘lơ̆ng rơ mă pham, hơ yô sĭk, jĭ plei nuih, et hơ̆t...

Mĭnh ƀar trong ƀônh ƀŏ, ƀônh kơ pơm vă tang găn pơ̆k ‘noh pơ jing tơ drong joăt đei yua rim năr. Tơ̆ pơ gê đơ̆ng rŏng kơ hơ đơ̆r ưh kơ gơh iung hăt hot mă athei ‘măn 1 pơ nĭt ăn hơ kâu jăn hiôk hơ drol kơ lĕch đơ̆ng giơng. Gơh ƀĭch tơ̆ giơng tŏ sĕt pơ nĭt păng yon jơ̆ng, rơ du ti, kơ pu muh măt...

Hăm dôm bơ ngai đei tơ drong jĭ plei nuih đơ̆ng hơ drol ‘noh sa roi kăl kơ pơm kiơ̆ trong ‘nâu. Tơ̆ gơ măng hơ drol kơ tep athei nhă 1 kơ chŏk đak tơ tŏ. Tơ drong ‘nâu tơ gŭm ƀônh kơ tep, tơ lĕch kơ dih pơ nhŭl hai păng pơm ăn ‘lơ̆ng kơ trong klak hai. Đak tơ tŏ mơ̆t lơ̆m hơ kâu gô tơ gŭm pham jur tŏk ƀônh păng hơ nhăk oxy năm jơ̆p hơ nih. Hơ dai hăm ‘noh gơ nang trong đak pơ uh, dôm kơ chơ̆t kơ nê̆ gô đei tơ lĕch tơ̆ hơ kar vă tơ jur pơ nhŭl akŏm lơ̆m hơ kâu jur tŏ sĕt. Hơ dai hăm ‘noh athei pơ tâp hơ kâu jăn hơ nơ̆ng, lăp hăm sơ năm, ‘nĕ kơ et hơ̆t, tơ drô ƀier kŭm hăm song sa mă lăp. Athei hơ tŏk lơ kơ loăi tơ mam sa đei vitamin C păng dôm kơ chơ̆t oxy hóa đơ̆ng plei ‘long păng ‘nhot nhen dôm kơ loăi plei đei kơ mâu jơk, ƀrê, ‘nhot đei kơ mâu jơk, hla che...

Pơ̆k yoa đơ̆ng pham bluh tŏk tơ̆ ‘ngok ‘nŏh jĭ tơ drong tơm pơm tơ lĕch jo jăn păng lôch răm, rim bơ ngai bu bu kŭm krê kơ pơ̆k, pham blŭh tŏk tơ̆ ‘ngok ngăl. Yoa kiơ đei tơ drong pơ̆k âu? Mưh đei bơ ngai pơ̆k thoi âu athei hơ met thoi yơ, păng trong tang găn pơ̆k lơ liơ? Ƀak si Nguyễn Văn Hùng – jang tơ̆ Khoa Nô̆i, Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên gô tơl tơ blang dôm nơ̆r apinh âu.

- Blŭng a, apinh ih roi tơ băt găh tơ drong pơ̆k đơ̆ng pham blŭh tŏk tơ̆ ‘ngok păng yoa kiơ đei tơ drong pơ̆k âu lăng?

-Ƀak si Nguyễn Văn Hùng: “Pơ̆k yoa pham blŭh tŏk tơ̆ ‘ngok ưh ê mă ưh ‘nŏh yoa pham kơ chĭl lơ̆m huan ‘ngok. Hmă hmă yoa dôm tơ drong jĭ lơ̆m hơ kâu jăn nhen bơ ngai jĭ huyêt ap tŏk, hơ yô đak sĭk, rơ mă lơ̆m pham, bek plên. Mă loi hăm bơ ngai kră đei lơ tơ drong jĭ jăn roi ƀônh pơ̆k hlŏh dơ̆ng, arih ưh gan pơ tâp hơ kâu… Tơ jê̆ âu kơ sô̆ bơ ngai oei ‘lơ̆p pơ̆k roi lơ yoa arih chăl hle ưh gan pơ tâp hơ kâu, stress dêh hnang, đei huyêt ap tŏk hrôih jing pơm pơ juăl rơ mă lơ̆m pham. Hmă hmă bơ ngai đa ƀôh jĭ kơ̆l, ƀơ̆r cheng chong ưh ê, măt lăng ưh kơ bang, 1 păh đon mơ̆ng ưh re, jo hơ mren 1 păh jâng mă ưh ‘nŏh ti, pơ ma hơ răk, bơ ngai kră đa kơ tơih pơ̆k… Ƀôh ngiĕt hơ kâu mưh pham blŭh tơ̆ ‘ngŏk dơ dar, lăp mưh jĭ kơ̆l, ving măt, tam mă đei jo hơ hmren, kơ plăh âu bơ ngai jĭ ƀôh lap lơ̆m jơ hngâm đĕch. Mă lei, mưh vă pơ̆k đơ̆ng pham blŭh tŏk tơ̆ ‘ngok lơ tơ drong đei roi dêh, jĭ kơ̆l roi đunh roi dêh, jĭ tôch dêh nhen đei tơ mam kơ tĭt tơ̆ kơ̆l, đơ̆ng nŏh jing đei tơ drong jo hơ hmren”.

-Athei hơ met thoi yơ mưh đei bơ ngai pơ̆k hă ƀak si?

-Ƀak si Nguyễn Văn Hùng: “Hmă hmă tơ drong pơ̆k âu đa đei mưh bơ ngai jĭ ƀôh jĭ kơ̆l, ving măt, bơ ngai lơ̆m hnam đa ngĕh sư chĕp pơ lŏ tŏ hơ kâu kơ na tŭr pĕt ăn sư mă ưh ‘nŏh ăn bơ ngai jĭ nhăk đak rơ ya hăm sĭk vă bơ ngai jĭ jăh prăh mă lei tơ drong ‘nâu ưh kơ kăl, ƀât lăp oei pơm ăn jĭ roi dêh hlŏh dơ̆ng. Tơ dăh ƀôh bơ ngai nhen pơ̆k đơ̆ng pham blŭh tơ̆ ‘ngok athei lăng năng sư hăm hơ dơ̆r dăh mă ưh, tơ dăh bơ ngai jĭ ưh đei hơ dơ̆r ‘nŏh athei ăn bơ ngai jĭ ƀĭch cheng 1 păh găh ‘ngieu vă tơ mam đơ̆ng sư hăk huei mât lơ̆m tơ sŏh; mă 2 ‘nŏh ƀôh bơ ngai jĭ gơ̆ hơ kâu ‘nŏh athei rôp gơ̆t lê̆ bơ ngai jĭ ƀich tơ ‘mlăk 1 ƀôt, đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh krao gre kâp kư̆u 115 mă ưh ‘nŏh chơ bơ ngai jĭ năm tơ̆ hnam pơ gang jê̆ hlŏh vă ƀak si tơ tom hơ met ăn”.

- Ƀak si hăm đei nơ̆r tơ tă kiơ găh trong tang găn tơ drong pơ̆k yoa đơ̆ng pham blŭh tŏk tơ̆ ‘ngok âu ưh?

- Ƀak si Nguyễn Văn Hùng: “Hăm bơ ngai kră athei vei tơ nŏ ăn hơ kâu jăn, ưh đei lĕch tơ̆ ‘ngoăih mưh ‘năr tơ ‘ngiĕt til pơ gê hrôih, hơ nơ̆ng pơ tâp hơ kâu jăn, sŏng xa lăp ‘lơ̆ng. Athei hơ met mă ‘lơ̆ng dôm tơ drong jĭ jăn nhen jĭ huyêt ap tŏk, hơ yô đak sĭk, vei lăng ‘lơ̆ng rơ mă lơ̆m pham, lê̆ gan sŏng xa lơ tơ mam rơ mă, athei xa sap yoa sư tôch ‘lơ̆ng hăm bơ ngai jĭ huyêt ap tŏk.

Pơ̆k pham bluh tŏk tơ̆ ‘ngok đa pơm pơ răm tôch kơ nê̆ hăm hơ kâu jăn bơ ngai jĭ kơ na mưh bơ ngai pơ̆k brŏk đơ̆ng hnam pơ gang, ‘ngoăih kơ ăn sư sŏng xa sap, xa lơ tơ mam pŭk vă huei ich krang krĕl ‘nŏh athei pơ tâp ăn bơ ngai jĭ hơ nơ̆ng, plơ̆ tơ vih hơ kâu ăn bơ ngai jĭ 2 păh vă huei đei rơ ka kiơ. Lơ̆m jơ măih tôch kăp gĭt dang 4 jơ mă blŭng đơ̆ng rŏng kơ bơ ngai jĭ pơ̆k ‘nŏh jăh chơ bơ ngai jĭ năm tơ̆ hnam pơ gang vă ƀak si khăm hơ met hrôih, găn ưh ăn pham luh jơ̆p lơ̆m ‘ngok, vă da ƀiơ̆ krê hơ mơt hăm bơ ngai jĭ ƀiơ̆”.

- I ah, bơ nê kơ ih ƀak si hơ!

Thuem hăm Dŏng: Tơ blơ̆