VOV4.Bahnar - Gơ̆ hơ kâu jĭ 1 tơ drong jĭ pơ chŭng krê hơ mơt yua đơ̆ng pơ nhŭl pơ rang gơ̆ hơ kâu đei lơ̆m cham char teh, đak, mơ̆t lơ̆m hơ kâu bơ ngai kiơ̆ đơ̆ng jĭ rơ ka. Tơ̆ dôm bơ ngai jĭ dêh, bơ ngai jĭ gô lôch. Yua thoi noh ưh kơ pŭn đei jĭ rơ ka, bơ ngai jĭ kăl hơ met ‘lơ̆ng hơ nih rơ ka ƀlep trong vă găn ƀiơ̆ tôch ai hơ mơt kơ jĭ gơ̆ hơ kâu. Hơ vơn kơ mih ma... vang mơ̆n.

Kiơ̆ chih jô̆, jô̆ păh lăp rim sơ năm, Hnam pơ gang tơm tơ ring Tây Nguyên sơng iŏk hơ met ăn kơ dang 10-15 ‘nu jĭ gơ̆ hơ kâu. Mă loi ‘noh, sơ năm 2019, kơ sô̆ bơ ngai jĭ gơ̆ hơ kâu ƀĭch tơ̆ hnam pơ gang tŏk truh vă jê̆ 40 ‘nu. Kiơ̆ đe ƀak si hơ met tơ̆ khoa hơ met jĭ Tơ poh, tôch kơ lơ bơ ngai jĭ ưh kơ băt găh jĭ gơ̆ hơ kâu kŭm nhen tơ drong krê hơ mơt đơ̆ng jĭ kơ na ƀơ̆t đei jĭ rơ ka đa ưh kơ bơ ngơ̆t, vei lăng jĭ rơ ka. Dôm hơ nih jĭ rơ ka mă đơ̆ng iĕ ră mă lei tơ dăh ưh kơ băt trong hơ met ‘lơ̆ng gô pơm ăn pơ rang gơ̆ hơ kâu ƀônh kơ mơ̆t.

Lơ̆m 1 ‘măng jang pơ gar, ƀok Hoàng Văn Hậu (70 sơ năm) oei tơ̆ apŭng Cư Jut, dêh char Dak Nông đei ‘long chrŏ lơ̆m ti pơm ăn lĕch phe. Ƀôh rơ ka iĕ kơ na ƀok Hậu ưh kơ bơ ngơ̆t. Dôm năr đơ̆ng rŏng, ƀơ̆t ƀôh hơ kâu lap lơ, dui jơ hngơ̆m mơ nat, ha kơ răk, ưh kơ gơh kơ kă tơ mam sa, ŭnh hnam mă chơ ba ƀok năm tơ̆ Hnam pơ gang tơm tơ ring Tây Nguyên khăm păng đei athei ƀĭch tơ̆ khoa hơ met jĭ tơ poh. ‘Nhŏng Hoàng Văn Vận, kon drŏ nglo bơ ngai jĭ tơ roi:

Ĭnh ƀa ba ƀă ĭnh năm tơ̆ hnam pơ gang khăm ‘noh ƀak si akhan sư đei gơ̆ hơ kâu. Đơ̆ng sơ̆ ĭnh tam mă đei ƀôh bơ ngai jĭ gơ̆ hơ kâu, kŭm ưh kơ băt tơ drong jĭ thoi yơ. Nâu năm tơ̆ hnam pơ gang ƀak si tơ roi mă băt. Ĭnh ƀôh tơ drong jĭ âu tôch kơ krê hơ mơt. Yua kơ bơ̆n ưh kơ băt đei jĭ gơ̆ hơ kâu, năm khăm klui ƀiơ̆ kơ na jĭ mă dêh thoi ‘nâu.

‘Nhŏng Cao Việt Thành (40 sơ năm) oei tơ̆ apŭng Krông Pach, dêh char Dak Lak kŭm athei hơ met đunh năr tơ̆ khoa hơ met jĭ Tơ poh yua kơ đei jĭ gơ̆ hơ kâu ăl. Yă Vũ Thị Quý, mĕ bơ ngai jĭ tơ băt kon drŏ nglo sư đei jĭ, ƀơ̆t lăp gơ̆ hơ kâu. Lơ̆m 1 ‘măng pơ̆k jĭ, ưh kơ pŭn đei rơ ka tơ̆ kơ̆l, lĕch pham. Dôm năr đơ̆ng rŏng, ‘nhŏng Thành đei ƀôh hơ răng tơ ‘ngam, ưh kơ gơh sŏng sa, jơ̆ng kŭm đei hơ răng đĭ, ưh kơ gơh tơ drŏ. Ŭnh hnam tôch kơ tơ tăm păng tơ tĕnh ba sư năm tơ̆ hnam pơ gang. Tơ̆ âu, ƀak si tơ băt bơ ngai jĭ đei jĭ gơ̆ hơ kâu păng tŏk bŏk jĭ tôch kơ ăl. Yă Vũ Thị Quý sơ ‘ngon tơ roi:

Ƀơ̆t năm tơ̆ hnam pơ gang, đe ƀak si tôch kơ tơ năp khăm hơ len păng tơ roi ăn ŭnh hnam akhan mon đei jĭ tôch kơ ăl. Nhôn tôch kơ tơ tăm, mă lei kŭm lăp băt mơ̆ng nơ̆r ƀak si, hơ drin vei lăng kon. Hơ met truh dang ei hlôi đei 8 năr mă lei mon oei tam mă hơ dơ̆r. Kiơ̆ đơ̆ng tơ drong ‘nâu, đei đe ƀak si pơ tho tơ ƀôh găh tơ drong ƀet bơ̆ng jĭ gơ̆ hơ kâu ĭnh mă hlôh găh tơ drong jĭ. Sơ̆ ƀơ̆t mon oei ‘lơ̆p tam mă đei tơ drong ƀet jĭ gơ̆ hơ kâu kơ na ưh hơ chăng lê̆ hloi, ŭnh hnam kŭm pơm pơ hơi kơ na jĭ mă dêh thoi âu.

Jĭ gơ̆ hơ kâu ‘noh jĭ tơ drong jĭ pơ chŭng dei dei, đei kơ sô̆ bơ ngai lôch lơ yua đơ̆ng pơ nhŭl tôch kơ tang đơ̆ng pơ rang gơ̆ hơ kâu pơm ăn. Pơ rang âu đei hơ năn krao ‘noh Clostridium tetani, mơ̆t lơ̆m hơ kâu kiơ̆ hơ nih rơ ka. Đơ̆ng hơ nih rơ ka, pơ nhŭl yua đơ̆ng pơ rang Clostridium tetani tơ lĕch gô ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh lơ̆m hơ kâu, pơm ăn ưh kơ ‘lơ̆ng truh tơ̆ ‘ngok, hoan tơm, hơ nhăk truh hơ răng sĕch păng gô pơm ăn lôch hrĕnh. Dôm bơ ngai jĭ gơ̆ hơ kâu đa akŏm tơ̆ tơ ring jang chŭn mir, mă loi ‘noh jĭ dôm hơ nih đei kơ sô̆ bơ ngai ƀet bơ̆ng pơ̆ih să tŏ sĕt. Ƀak si Phạm Hồng Lâm, Kơ dră khoa hơ met jĭ tơ poh Hnam pơ gang tơm tơ ring Tây Nguyên, tơ băt:

 Tơ̆ hơ năp kơnh, hmă hmă ‘noh 3, 4 khei jê̆ năr têt ‘noh khei ‘năr jĭ gơ̆ hơ kâu tŏk. Bơ ngai jĭ gơ̆ hơ kâu găh lơ ‘noh dôm bơ ngai jang ưh kơ đei ƀet bơ̆ng jĭ gơ̆ hơ kâu, dôm bơ ngai đei dôm hơ nih rơ ka, joă ƀơm kơ đĭnh, rơ ka yua đơ̆ng bơ̆ jang, dăh mă yua đơ̆ng ‘long chrŏ păng kon pơ lei ưh kơ băt trong hơ met ‘lơ̆ng rơ ka păng ưh kơ năm ƀet huyết thanh ‘noh gô hơ nhakw truh đei jĭ gơ̆ hơ kâu.

Kiơ̆ ƀak si Phạm Hồng Lâm, jĭ gơ̆ hơ kâu ‘noh tơ drong jĭ krê hơ mơt, gô tơ hli truh hơ kâu jăn, tôch kơ ƀônh kơ ƀơm dơ̆ng kơ na tơ drong tang găn ‘noh tôch kơ kăl vă vei lăng jơ hngơ̆m pran păng hơ kâu jăn kơ dih bơ̆n. Dang ei, ƀet vắc xin đei lăng ‘noh jĭ trong jang ‘lơ̆ng hloh vă tang găn jĭ gơ̆ hơ kâu. Đei lơ kơ loăi vắc xin ăn kơ rim bơ ngai, jô̆ hloi hơ ioh iĕ păng drŏ kăn oei hơ năp kơ na bu kŭm gơh păng kăl kơ ƀet vă tang găn tơ drong jĭ krê hơ mơt âu.

Mă đơ̆ng tơdrong jĭ ngăl tơƀơ̆p păng tôch hli hlơt mă lei lơ bơngai oei tim mă batw tơdrong jĭ au. Vă tơbăt hlŏh dơ̆ng găh tơdong jĭ, adoi tang găn hơlau hơlau tơdrong jĭ au, khŭl chĭh tơdrong tơroi au pơma dơnŭh hăm ƀak si Phạm Hồng Lâm, Kơdră chĕp pơgơ̆r Hơnĭh hơmet jĭ tơpŏh Hnam pơgang tơm tơring Tây Nguyên.

- Apĭnh ƀak si chă tơroi găh tơdrong tơm pơm ăn jĭ gơ̆ au?

Ƀak si Phạm Hồng Lâm: Sơ̆ jĭ gơ̆ đei lăng jing minh tơdrong jĭ hơmet mơmat, đei ‘măng hơmet ư̆h kơ klăih. Mă lei, đơ̆ng mă Dơnŏ anĭh tơm vei lăng jang pơgang Việt Nam đei trong jang ƀet bơ̆ng ăn hơ iŏh, đe drŏ kăn hơnăp ‘nŏh jĭ gơ̆ hlôi tơjur kơtang. Mă lei, rim sơnăm oei đei ƀô̆h bơngai jĭ gơ̆ năng ming hơmet tơ̆ hnam pơgang ‘mơ̆i. Mă kăl, mă đơ̆ng đei tang găn hơlau ‘lơ̆ng mă lei jĭ gơ̆ tơ̆ nge oei đei ƀô̆h đĕch. Kiơ̆ đơ̆ng Hnam pơgang tơm tơring Tây Nguyên chĭh jô̆, lơ̆m mĭnh sơnăm đei dang 6 trŭh 8 ‘nu nge jĭ gơ̆ măh ming hơmet hloi. Găh tơ̆ bơngai ‘lŏ kră, mĭnh sơnăm đei đơ̆ng 8 trŭh 15 ‘nu bơngai jĭ. Hmă hmă sơmach pơchŭng erĭh lơ̆m tĕh, chuơ̆h, jơ̆p jang lơ̆m cham char. Mư̆h mơ̆t lơ̆m hơkau jăn ‘moi kiơ̆ jĭ rơka, tơdăh ư̆h kơ hơmet ‘lơ̆ng jĭ rơka ‘nŏh sơmach au chek lar, ranh lơ, tơlĕch đei kơchơ̆t pơnhŭl pơm ăn trŭh jĭ gơ̆.

- Jĭ gơ̆ ngăl đei ƀô̆h jĭ lơ liơ hŏ ƀak si?

Ƀak si Phạm Hồng Lâm: Đei ƀô̆h blŭng a, ƀô̆h hơdăh hlŏh ‘nŏh hơmren tơ ‘ngam, mă 2 hơmren hoan, mă 3 ‘nŏh gơ̆ hơkâu, mă 4 ‘nŏh ư̆h kơ jor bơngai jĭ đei rơka tơ̆ hơkâu jăn păng chă hơmet ư̆h kơ ‘lơ̆ng păng tim mă đei chă ƀet pơgang bơ̆ng. Hăm bơngai ‘lŏ kră, mư̆h đei jĭ gơ̆ ‘nŏh chă hơmet tôch mơmat tat. Tơdrong lôch răm đơ̆ng jĭ au pơm ăn tơ̆ hnam pơgang trung ương ‘nŏh dang 5%. Jĭ gơ̆ ‘nŏh tơdrong jĭ ăl, hơmet tơnap tap. Găh tơdrong hơmet hlôi đei trong hơmet đơ̆ng Dơnŏ anih tơm vei lăng jang pơgang. Mă lei tơdrong vei lăng năng tông gơ̆ hơkâu păng tang găn dui jơhngơ̆m ư̆h kơ hiôk oei jing tơdrong kăl hlŏh vă bơngai jĭ kĕ tơjră tang găn hăm gơ̆ hơkau ‘nŏh kăl ăn bơngai jĭ dui jơhngơ̆m hăm oxy păng ming hơmet đĭ đăng rim tơdrong jĭ au to mư̆h đei jĭ gơ̆. Tơdrong bơ̆ jang gơ̆h kơ ƀok thây pơgang ‘nŏh jing tơdrong kăl hlŏh lơ̆m ming hơmet jĭ ăn bơngai jĭ gơ̆.

- Kăl pơm lơ liơ vă veh ver đei jĭ gơ̆ hŏ ƀak si?

Ƀak si Phạm Hồng Lâm: Vă veh ver đei jĭ gơ̆, tơdrong kăl hlŏh ‘nŏh hơmet mă’lơ̆ng jĭ rơka păng ƀet pơgang bơ̆ng jĭ gơ̆. Hơmet pơ ‘lơ̆ng rơka ‘nŏh lăp đơ̆ng đei rơka tơ̆ hơkâu jăn kon pơlei bơ̆n kăl băt ôp mă rơgŏh hăm đak hmă, đơ̆ng rŏng ‘nŏh ôp hăm pơgang oxy gia, lê̆ lơ lŏh hloi, ư̆h chă pik pơgang dăh mă yă kiơ tơ̆ rơka ‘nŏh ôh. Mư̆h hơnĭh rơka đei ôp hơmet lơ lŏh, sơmach pơchŭng ư̆h kơ kĕ erĭh, dôm rơka chă pơ̆n hăm che au to sa roi hơmơt đei sơmach pơchŭng chek lar, lê̆ rơka lơ lŏh ‘nŏh sơmach pơchŭng hăp ư̆h kơ kĕ hơrĭh mư̆h đei kial pi rơngơp tơ̆ hơnĭh rơka. Tơdrong hơmet ‘lơ̆ng ăn rơka, atum hăm ƀet bơ̆ng ‘nŏh kĕ tang găn jĭ gơ̆. Mư̆h đei ƀô̆h chă jĭ hơmren tơ ‘ngam, hoan, đei rơka tơ̆ hơkau jăn ‘nŏh dăh năm tơ̆ hnam pơgang hloi vă đei khăm hơlen păng ming hơmet tơtom. Ĭnh jei ‘mĕh chă pơkă hloi ‘noh dăh năm tơ̆ Hnam pơgang tơm tơring Tây Nguyên, ư̆h kơ kăl chơ ba năm tơ̆ hnam pơgang apŭng vă đei ming hơmet tơtom, kơ yuơ tơdrong jĭ au chă pơm jĭ ăl tôch kơ koăng.

- Lei ah, bơnê kơ ih ƀak si hơ!

Thu Huế - Đình Thi/Thuem - Amazưt tơblơ̆ nơ̆r