VOV4.Bahnar - Kŭm hăm jĭ pơ lŏ lĕch đe tŏk bŏk đei ƀôh mơ mat păng krê hơ mơt, khei ‘năr tơ jê̆ âu, tơ̆ Gia Lai kŭm đei ƀôh 1,2 tơ drong jĭ ƀơm truh trong dui jơ hngơ̆m mưh ‘năr tơ plih pơ yan. Mă loi ‘noh, ‘nao âu kơ dră chĕp kơ̆k Anih jang Vệ sinh Dịch tễ Tây Nguyên kŭm hlôi bơ̆ jang hăm Hnam pơ gang tơm tơ ring Tây Nguyên vă tơ jră hăm jĭ chŭ hle.

Khei ‘năr tơ jê̆ âu, khoa Nội - Hnam pơ gang pơ lei tơm Pleiku ling lang ƀĕnh bơ ngai jĭ ƀĭch. Lơ̆m noh, bơ ngai jĭ pơ lŏ lĕch đe athei ƀĭch tơ̆ hnam pơ gang dôm jĭt ‘nu rim giĕng. Bơ ngai jĭ Trương Thị Thuý Trang, 33 sơ năm, oei tơ̆ phường Yên Thế, pơ lei tơm Pleiku ƀĭch tơ̆ hnam pơ gang đĭ 5 năr tơ băt:

“Ĭnh ƀôh jĭ hơ ơ̆m hơ ăm ƀĕnh hơ kâu, jĭ kơ̆l, yuh tôch kơ dêh. Ƀak si ăn hơ len lăng pham ‘noh đei jĭ pơ lŏ lĕch đe. Jơ hngơ̆m jăn ĭnh dang ei dă ƀiơ̆ ƀiơ̆ bơih”.

Jô̆ đơ̆ng blŭng sơ năm truh dang ei, dêh char Gia Lai đei dang 6 rơ bâu ‘nu jĭ pơ lŏ lĕch đe tơ̆ jơ̆p rim xăh, phường, thị trấn; đĭ đei 1 ‘nu lôch. Lăp lơ̆m khei 9 âu ki, đei dang 2 rơ bâu 500 ‘nu jĭ pơ lŏ lĕch đe. Dôm tơ ring đei bơ ngai jĭ lơ ‘noh apŭng Đăk Pơ, pơ lei tơm Pleiku, apŭng Krông Pa… Ƀak si Rơ Mah Yah- Khoa Nội, Hnam pơ gang pơ lei tơm Pleiku tơ băt:

“Dang ei lơ̆m khoa, bơ ngai jang tŏ sĕt ‘noh đei hơ tŏk loi dơ̆ng bơ ngai jang đơ̆ng dôm khoa nai, pănghơ tŏk loi dơ̆ng điều dưỡng, ƀak si đơ̆ng dôm xăh phường, jang prăt năr prăt măng. Bơ ngai jĭ đei jĭ dêh ‘noh hơ met pơ ‘lơ̆ng tơ tom păng đei tơ mam, kơ măy kơ mŏk vă hơ met bơ ngai jĭ ‘lơ̆ng hloh”.

Bơ ngai jĭ hơ met jĭ pơ lŏ lĕch đe tơ̆ Hnam pơ gang pơ lei tơm Pleiku

Kiơ̆ kơ ƀok Đinh Hà Nam- Phŏ Kơ dră chĕp kơ̆l Anih vei lăng găh tơ drong jang pơ gang Gia Lai, dêh char hlôi tơ dra hơ drol tơ drong jĭ pơ lŏ lĕch đe gô tŏk lơ lơ̆m khei 9 păng khei 10 yua kơ ‘nâu jĭ khei ‘năr ‘mi tŏ hrâu hrĕk pơm hiôk ăn kơ mur chek lar. Anih vei lăng găh tơ drong jang pơ gang Gia Lai hlôi athei rim anih jang akŏm tơ lĕch trong jang vei lăng jĭ păng tơ drong jang hơ met hloi tơ̆ tơ ring. Mă lei, jĭ pơ lŏ lĕch đe gô đei vei lăng đei jơ nei tơ dăh kon pơ lei hlôh vao hơ nơ̆ng pơm rơ goh cham char, phă hŭt trong chek lar đơ̆ng mur brĕnh tơ poh jĭ:

“Jang pơ gang tang găn hơ drol hơ tŏk loi dơ̆ng dăr hơ len hơ nih đei jĭ vă tơ tom tơ lĕch jang găn dôm hơ nih đei jĭ. Dôm anih jang pơ gang hlôi tơ lĕch trong jang, hơ met ăn giơng bơ ngai jĭ ƀĭch, pơ gang hơ met bơ ngai jĭ, mă loi ‘noh jĭ dôm pơ gang kăl vă hơ met dôm bơ ngai jĭ dêh, blơ̆ đơ̆ng jĭ pơ lŏ lĕch đe. Tơ drong gĭt kăl hloh oei jing tơ pôl bơ ngơ̆t truh tơ drong hŭt lê̆ dôm tơ mam yua pơm đak tơ̆ng tơ̆ hơ nih bơ̆n arih sa, hơ nih bơ̆ jang, ‘nâu jĭ trong jang tang găn jĭ pơ lŏ lĕch đe ‘lơ̆ng hloh”.

Ƀak si tơ̆ Hnam pơ gang hơ met hơ ioh jĭ Gia Lai  khăm ăn hơ ioh iĕ đei jĭ phế quản

Hrei ‘nâu, tơ̆ Tây Nguyên tŏk bŏk khei ‘năr tơ plih pơ yan, tŏ - ‘mi hrâu hrĕk, kơ na dôm tơ drong jĭ ƀơm truh trong dui jơ hngơ̆m kŭm đei ƀôh pran tơ̆ Gia Lai. Lơ̆m hloh 1 khei kơ âu, Hnam pơ gang hơ met hơ ioh jĭ dêh char Gia Lai hlôi sơng iŏk hơ met ăn kơ hloh 800 ‘nu đei dôm tơ drong jĭ trong dui jơ hngơ̆m, đei vă jê̆ 1/3 akŏp kơ sô̆ bơ ngai jĭ đơ̆ng blŭng sơ năm truh dang ei. Tơ̆ Khoa Nội tổng hợp-Y học cổ truyền (Hnam pơ gang hơ met hơ ioh jĭ dêh char Gia Lai) đei 163 tŏ giơng. Mă lei, khei ‘nâu Khoa hlôi păng tŏk bŏk sơng iŏk hơ met ƀĭch kơ tă tơ̆ hnam pơ gang ăn kơ hloh 200 ‘nu hơ ioh jĭ kơ na athei tăh dơ̆ng giơng ăn bơ ngai jĭ ƀĭch. Lơ̆m kơ sô̆ âu đei vă jê̆ 80% hơ ioh đei dôm tơ drong jĭ găh trong dui jơ hngơ̆m nhen: hơ nơ̆k, jĭ muh, jĭ hơ lŏng, jĭ tơ soh... vă đĭ đăng hơ ioh đei jĭ hơ la kơ 5 sơ năm ngăl. Mŏ Nguyễn Thị Thanh Thủy, oei tơ̆ thôn Hưng Hà, xăh Phú Cần, apŭng Krông Pa ba kon iĕ ƀĭch tơ̆ hnam pơ gang hơ met jĭ tơ băt:

“Yua kơ mon đei hơ nơ̆k păng hiĕn huch pơ gang ưh kơ dă ƀiơ̆ kơ na ba năm khăm ‘noh mă băt mon đei jĭ phế quản păng dang ei ƀak si athei ƀĭch tơ̆ hnam pơ gang păng hlôi ƀĭch đơ̆ng ‘năr dơ̆ng hei”.

Ƀak si Từ Thị Mai Linh, Phŏ Kơ dră vei lăng Hnam pơ gang hơ met hơ ioh jĭ dêh char Gia Lai tơ băt:

“ Pơ yan ‘nâu ‘năr tŏ ‘mi ưh kơ sơ đơ̆ng, hiôk ăn kơ dôm kơ loăi yŏng jĭ pơm ăn jĭ. Găh păih hnam pơ gang ‘noh hlôi hơ met dơ̆ng bơ ngai jang, giơơng ƀĭch vă ăn kơ đe mon ƀĭch păng hơ met ‘lơ̆ng păng đei yua. Hơ dai hăm ‘noh hơ met ăn pơ gang, tơ mam ƀơm truh hơ met jĭ trong dui jơ hngơ̆m”.

Ƀok Bùi Khánh Toàn bơ̆ jang hăm Hnam pơ gang tơm tơ ring Tây Nguyên

Kŭm hăm dôm tơ drong jĭ hmă, tơ̆ Tây Nguyên kŭm kăl kơ bơ ngơ̆t truh tơ drong jĭ ‘nao đei ƀôh, ‘noh jĭ chŭ hle. ‘Nao âu, ƀok Bùi Khánh Toàn, Phŏ kơ dră Anih jang Vệ sinh Dịch tễ Tây Nguyên hlôi đei jơ bơ̆ jang hăm Hnam pơ gang tơm tơ ring Tây Nguyên găh tơ drong jang tang găn jĭ ‘nâu. Ƀok Bùi Khánh Toàn athei:

 “Hơ tŏk loi dơ̆ng dăr lăng, hơ tŏk loi dơ̆ng tơ roi tơ băt păng bơ ngai jang pơ gang đei đon kơ chăng hăm tơ drong jĭ ‘nâu hlôi đei ƀôh tơ̆ Việt Nam vă đei trong lăng băt păng dăr hơ len, lăng băt hrôih găh tơ drong yan âu vă hoei kơ hŭt ƀơm. Găh tơ roi tơ băt tơ tă truh bơ̆n ‘noh kon pơ lei, tơ pôl bơ̆n ‘noh jĭ lơ hơ drĕch hơ drŭng kơ na trong vă kơ gơh băt kơ tơ̆ng ang kŭm đei mơ mat tat ƀiơ̆ kơ na athei hơ met mă lăp, tơ plih trong jang tơ roi tơ băt. Găh tơ drong jang pơ hrăm ‘noh pơ gơ̆r pơ hrăm ăn kơ dôm apŭng păng dôm hnam pơ gang tơ ring găh tơ drong jang hơ len llăng băt chă ƀôh hrôih vă hơ tŏk ‘lơ̆ng jơ hngơ̆m đon kơ chăng hăm tơ drong jĭ ‘nâu”.

VOV Tây Nguyên/Thuem tơblơ̆