Hnam oei kơ unh hnam oh Ma Thị Dũng, bơngai hơdrung Mông, rơneh xơnăm 2005, oei ăh anih tôch thôn 4, xăh Đăk Som, apŭng Đăk Glong. Ăh tơnuh unh iĕ, Dũng pŭ kon ‘lơ̆p tam mă tôm 1 khei ăh kơdŭ, păh ti noh pi kon ‘lŏ 1 xơnăm, păh ti dơ̆ng noh tah ‘long unh pai por. Oh ăn tơbăt, kơlih tŏk bŏk oei lơ̆m khei năr oei păn noh oh ưh đei năm jang mir, oei tơ̆ hnam pai por ‘nhot ăn unh hnam. Đơ̆ng rŏng kon mă 2 tôm khei, pơđĭ 3 mĕ kon gô năm jang tơ̆ mir. Ƀar ‘nu hơ-ioh ăn ƀĭch ăh pơk, oei bre klo hơkăn noh năm choh mir, pĕ ka phê. Ma Thị Dũng tơroi găh tơdrong erih kơ po thoi âu: “Inh đơ̆ng Cao Bằng năm oei tơ̆ âu jang ăn pơmai inh, đang kơ noh tơƀơ̆p klo inh, măr nhi hưch băl noh unh hnam ăn tơ-oei đĕch. Pơkong đang oei hơnăp noh rơneh đĕch yơh. Dang ei ƀôh hrat, tơdrong erih tơnap tap, mă lei ưh kơ băt vă pơm thoi yơ”

Oei klo đơ̆ng 15 xơnăm, Ra Chel, bơngai hơdrung Mạ, tơ̆ pơlei B’dơng, xăh Đăk Som pơm mĕ đơ̆ng ‘lơ̆p. Oh lê̆ hŏk ăh lăm 7 năm jang thuê ăn kơ đe, đang kơ noh juăt hăm boăl lơ̆m mạng. Đơ̆ng rŏng pơma dơnuh dih băl, măr nhi chơng băl tơbang muh măt hăm inh hnam păng kơnhĭng ‘meh pơkong. Mă hlôi pơm hơkăn, pơm mĕ, mă lei Ra chel adoi oei ‘lơ̆p ưh kơ băt chă tơchĕng yă kiơ hloi, tơdrong erih noh gơnơm lơ̆m mĕ ƀă đĕch: “Tơdrong erih phe xa ƀa xŏng noh mĕ axong ăn, xâu noh mĕ răt ăn đak toh, khăn chô̆ âu to, phơ phŏ po nhôn răt kơdih, oei ưh noh mĕ inh răt axong ăn. Inh adoi hŏk hơlen tơdrong hlôh vao pơm hơkăn, mă lei duh băt pơgia la đĕch, oei dôm to noh mĕ inh rong pơđĭ”

Pơmai Ma Bảo, mĕ kơ RaChel tơroi, ‘năr mă kon ‘nhăk boăl tơdăm vih tơbang noh kơnhĭng ‘meh pơkong, inh xơ ‘ngon dêh, inh hơlêm athei xư hơchăng mă lei ưh kĕ ôh. Kâ̆m kang kơtang jat kơnh hli kon chă tơchĕng pơm kư̆ kă, pơmai drơ̆ng nơ̆r ăn tơbre erih hăm dih băl: “Bơngai pơm mĕ nhen inh noh nhơ̆m adoi lơ bơih. Jĭ đon bơnôh, yang ăi kơlih kiơ kon inh oei ‘lơ̆p mă inh axong ăn oei unh om, ăn hăp pơkong hrôih thoi âu. Mă oei rong hloi măr xư, inh rong xâu adoi nhơ̆m ơh ol. Bơngai pơm mĕ nhen inh ăn kon iŏk klo hrôih noh tơnap tap dêh”

Tơ̆ tơring hin dơnuh Đăk Som, tơdrong tơ oei unh om ăh xơnăm oei ‘lơ̆p đei ƀôh lơ mă jơnŭm pơgơ̆r tơring hlôi tơlĕch lơ trong jang tang găn. Ƀok Trần Văn Đáp, Phŏ Kơdră Anih vei lăng kon pơlei xăh Đăk Som ăn tơbăt: Tơring teh ataih yaih, tơdrong hlôh vao kon pơlei tam mă kơjung păng ưh kơ vao găh vei lăng jơhngơ̆m jăn rơneh kon hơ ioh jing dôm tơdrong pơm ăn tơ oei unh om ăh xơnăm oei ‘lơ̆p oei xot ling lang: “Tơdrong tơm noh kơyươ đơ̆ng pơrang jĭ  COVID-19 pơdui đunh khei năr pơm ăn đe hŏk tro pơdơh hŏk lơ ‘năr. Tơdrong tơrĕk hăm khôi lươ̆t tam mă tôm tong, tơ̆ âu tơ̆ to tơdrong hlôh vao đơ̆ng kon pơlei kon kông mă kăl noh tơring bơngai hơdrung Mông noh khôi juăt kơtul, đon lui kơ đe xư noh tam mă băt hơdăh găh tơdrong răm đơ̆ng tơ iei unh om ăh xơnăm oei ‘lơ̆p noh tơdrong bơchơ̆ng lơ̆m tơring adoi oei ƀôh lơ. Tơpă hăm tơdrong năm truh rim unh hnam noh nhôn tơ̆ âu tơring xă noh adoi tam mă đei tơrĕk tơnăp, noh tơdrong tơroi tơbăt adoi tam mă đei jang kơjăp ‘lơ̆ng”

‘Noh duh jing dôm tơdrong pơm ăn tơ-oei unh om ăh xơnăm oei ‘lơ̆p adoi oei lơ tơ̆ apŭng hin dơnuh Đăk Glong. Mă lơ unh om tơ-oei bơchơ̆ng, jơnŭm pơgơ̆r tơring adrô̆ băt ƀơ̆t tơdrong hlôi hloh. Kiơ̆ kơ ƀok Đặng Văn Hướng, Kơdră Anih jang găh Kon pơlei kon kông apŭng Đăk Glong, lơ̆m 9 khei kơ xơnăm 2022, apŭng băt đei 14 unh om tơ-oei bơchơ̆ng. Ƀok Đặng Văn Hướng akhan dang ei apŭng đei 30 hơdrung bơngai atŭm erih jang xa, lơ̆m noh mă lơ kon pơlei kon kông kơdâu xơlăh đơ̆ng tơring tu truh, erih răh rai tơ̆ dôm tơring ataih yaih noh tơnap kơ năm truh vă băt hơdăh. Tơdrong tơroi tơbăt đei tơlĕch hơnơ̆ng mă lei ưh đei jơnei nhen tơdrong ‘meh vă. Vă hơmet tơdrong âu, kăl đei tơdrong jang hadoi đơ̆ng dôm anih jang tơpôl vă tơplih trong chă tơroi tơbăt hơtŏk pơhlôh ăn kon pơlei: “Vă tơjur tơdrong tơ-oei bơchơ̆ng păng tơ-oei ‘nhŏng oh yă ƀok nhôn chih akŏm dôm tơdrong pơkăp jang hơdăh Tơchơ̆t 498 đơ̆ng Khul Kơpal teh đak lơ̆m pơm kiơ̆ tơ-oei bơchơ̆ng, tơ-oei ‘nhŏng oh yă ƀok lơ̆m tơring kon kông. Hơtŏk pran tơroi tơbăt pơtho akhan găh tơ-oei unh om, unh hnam păng tơplih trong chă tơroi pơtho mă trŏ hăm kon pơlei kon kông. Mă 3 noh hơtŏk tơnăp hloh tơdrong vei lăng kơpal vă pơm kiơ̆ kơjăp khôi lươ̆t pơkăp găh tơ-oei unh om, unh hnam păng dôm trong tang găn tơ-oei bơchơ̆ng, tơ oei ‘nhŏng oh yă ƀok lơ̆m tơring kon pơlei kon kông tơ̆ apŭng Đăk Glong.”

Tơdrong tơ-oei bơchơ̆ng duh oei jing “ƀai toăn tơnap” kơ dôm apŭng hin dơnuh đei kơdrâ̆m kon pơlei kon kông nhen Đăk Glong, dêh char Đăk Nông. ‘Meh tơjur păng ‘meh xut lê̆ tơdrong đei ƀôh âu, ưh kơsĭ tơdrong jang lơ̆m minh năr minh măng ôh, duh kơ kĕ adrô̆ hơtŏk pran tơroi tơbăt, mă athei pơjing tơdrong jang đei yua, đei tơdrong jang, tơgŭm pơm jang, pơtho găh hlôh vao drŏnglo drăkăn..., mă hăt noh hăm đe hơdruh tơdăm rơchong. Tơdrong mă âu, pơkăl đei tơdrong kơ ‘nôh, khŏm mă jang đei đơ̆ng tôm anih jang chĭn trĭ păng tơpôl hăm lơ trong jang drơ̆ng minh hloi.