Đunh kơ âu hloh 10 khei, ƀơ̆t mơ̆t tơ̆ hnam pơgang pơm hla ar rơneh kon, mŏ H.T.A (25 sơnăm tơ̆ apŭng Lắk, dêh char Dak Lak) ưh kơ ê chă ƀôh kơdih đei jĭ HIV. Đŏk hla ar hơlen lăng pham, mŏ A. ưh kơ lui lơ̆m măt sư lăng. Đơ̆ng rŏng mơ̆ng roi tơbăt đơ̆ng ƀak si, sư tơtăm păng ưh kơ hiôk, bơngơ̆t ăn kơ dih kâu ‘noh tŏ sĕt mă bơngơ̆t ăn kon lơ̆m klak ‘noh lơ hloh. Kơplăh doh, sư lăp đei 1 tơdrong hơpơi ‘meh ‘noh kon rơneh đei pran jăng nhen dôm nge hmă nai. Yua kơ chă ƀôh mĕ jĭ HIV kơna đe ƀak si hlôi pơgơ̆r răih iŏk kon vă vei sơđơ̆ng ‘lơ̆ng ăn kơ nge, veh ver kơ hơmơt tơpoh jĭ HIV đơ̆ng tơdrong rơneh hmă.

Đơ̆ng rŏng kơ rơneh kon đang, mŏ H.T.A hlôi đei đe ƀak si pơlung pơtho tơƀôh năm hơmet tang găn tơpoh jĭ HIV đơ̆ng mĕ ƀơm tơ̆ kon. Lui ngeh lơ̆m kang ƀô̆ jang pơgang păng dôm tơdrong gơh hơgei đơ̆ng y học, mŏ A. hlôi năm hơmet tơ̆ khoa tang găn jĭ HIV/AIDS, Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn Dak Lak. Tơ̆ âu, mŏ A. đei đe ƀak si pơtho tơƀôh hơmet jĭ HIV hăm pơgang găn yŏng jĭ ARV. Pơgang ‘nâu sư pơm pơgăn tơdrong lanh đơ̆ng yŏng jĭ, pơm tơjur yŏng jĭ lơ̆m hơkâu jăn. Roi đei tŏ sĕt yŏng jĭ HIV lơ̆m hơkâu gô sa roi vei lăng đei jơhngơ̆m pran ăn bơngai drŏ kăn păng tơjur hơmơt kơ tơpoh HIV đơ̆ng mĕ ƀơm truh tơ̆ kon. Truh dang ei, ƀơ̆t nge đei  10 khei, hơlen lăng ăn ƀôh ưh kơ đei ƀơm HIV đơ̆ng kon pơm ăn kơ mŏ hrĭ jơhngơ̆m. Mŏ H.T.A tơroi:

 Mơ̆ng tơroi ĭnh ưh kơ hiôk dêh, tơtăm hli kơ kon đei jĭ lei lăi ĭnh, đơ̆ng rŏng âu sư ‘lŏ gô đei bơngai nai ưh kơ ‘meh ngôi hơdai... Ƀơ̆t doh ĭnh nhen tơchĕng dêh hloi mă lei đei đe ƀak si pơtho tơƀôh păng akhan tơdrong jĭ ‘nâu hrei ‘nâu đĭ đei pơgang huch bơ̆ih, bơ̆n hơdrin huch pơgang hơnơ̆ng, tôm ‘noh bơ̆n oei arih nhen bơngai hmă. Đơ̆ng rŏng kơ rơneh, nge athei mŏm đak toh ‘ngoăih ngăl vă hoei kơ tơpoh jĭ HIV đơ̆ng đak toh mĕ păng huch pơgang hơmet tang găn tơpoh jĭ HIV lơ̆m dang 1 khei. Truh dang ei, ƀơ̆t kon đei 10 khei, ĭnh ba kon năm hơlen lăng dơ̆ng ‘noh ƀôh kon ĭnh oei ưh kơ ƀơm jĭ păng tam mă tơpoh HIV đơ̆ng mĕ.

Lơ̆m kơplăh huch pơgang, mŏ A. ƀôh jơhngơ̆m jăn sư oei ‘lơ̆ng, bơ̆jang hmă. Mă loi ‘noh jĭ, kon sư kŭm sŏng sa ‘lơ̆ng, tŏk kĭ.

Kiơ̆ chih jô̆ đơ̆ng khoa tang găn jĭ HIV/AIDS, đơ̆ng sơnăm 2021 truh dang ei, đei vă jê̆ 22.000 drŏ kăn hơnăp đei hơlen lăng HIV păng đei 17 ‘nu đei ƀơm jĭ, lơ̆m noh đei 7 ‘nu đei chă ƀôh ƀơ̆t oei hơnăp, 10 ‘nu âu tă kơ đei hơmet hăm pơgang tơjră yŏng jĭ ARV iŏk đei chă ƀôh ƀơm yŏng jĭ HIV. Pơtôch, đĭ đăng 17 ‘nu nge đei rơneh tă hoei kơ ƀơm jĭ HIV. Thạc sĩ, ƀak si Chu Đức Thảo, khoa tang găn jĭ HIV/AIDS (Anih vei lăng jĭ jăn dêh char Dak Lak) tơbăt:

Hơlen lăng HIV ăn drŏ kăn oei hơnăp ‘noh jĭ tơdrong jang tôch kơ kăl. Tơdăh bơngai mĕ đei jĭ HIV ưh kơ đei pơgăn, hăm kơ sô̆ tơpoh đơ̆ng mĕ ƀơm tơ̆ kon hloh 40% ‘noh hơmơt tôch kơ lơ hơioh rơneh gô đei ƀơm jĭ HIV. Tơdăh đei chă ƀôh păng găn hăm pơgang ARV hơdrol, lơ̆m păng đơ̆ng rŏng kơ hơnăp kŭm nhen ăn nge huch pơgang găn hiă hơdrol, kơsô̆ tơpoh lăp oei pă hơla kơ 2%. ‘Nâu jĭ 1 kơsô̆ tơjur tôch kơ ‘lơ̆ng. Yua thoi noh, kăl kơ hơlen lăng HIV tơ̆ dôm bơngai mĕ oei hơnăp vă chă ƀôh, pơgơ̆r găn hrôih vă tơjur kơsô̆ tơpoh HIV đơ̆ng mĕ ƀơm tơ̆ kon, tơgŭm dôm bơngai mĕ mă đơ̆ng đei jĭ HIV oei rơneh đei dôm nge pran jăng, hmă nhen dôm nge nai.

Dôm sơnăm hơdrol âu tơ̆ Dak Lak, tơdrong jang Anih mong jên jơ̆p plĕnh teh tang găn HIV/AIDS hlôi tơgŭm jang kiơ̆ Tơdrong jang tang găn tơpoh HIV đơ̆ng mĕ truh tơ̆ kon, gơnang đơ̆ng ‘noh kơsô̆ nge tơpoh jĭ HIV đơ̆ng mĕ tơjur rơđăh, iŏk đei kơsô̆ hơla kơ 2%. Jơnei iŏk đei tôch kơ ‘lơ̆ng, lơ sơnăm hloi, ưh kơ đei nge hơyơ rơngeh đei tơpoh jĭ HIV đơ̆ng mĕ. Mă kăl ‘noh, dôm bơngai mĕ đei huch pơgang ARV hrôih hơdrol kơdrol kơ hơnăp ‘noh gơh rơngeh hmă nhen dôm bơngai mĕ hmă nai. Yua thoi noh tơdrong jang tơroi tơbăt kăl kơ đei tŭn pran vă hơtŏk ‘lơ̆ng hlôh vao ăn rim bơngai, mă loi ‘noh jĭ drŏ kăn lơ̆m sơnăm rơneh, drŏ kăn vă hơnăp lơ̆m tơdrong kơchăng năm hơlen lăng jĭ HIV. Tơdăh dôm bơngai ƀơm jĭ HIV đei chă ƀôh, găn hơmet hrôih ưh khan lăp tơgŭm vei lăng jơhngơ̆m pran jăng, pơvei ‘lơ̆ng tơdrong arih sa đơ̆ng bơngai jĭ mă gĭt kăl hloh ‘noh gô rơneh đei dôm nge pran jăng, ưh kơ ƀơm jĭ HIV. Dôm nge âu gô tih vơ̆ ‘lơ̆ng, hŏk pơhrăm, bơ̆ jang păng plang jơhngơ̆m ăn tơpôl nhen đĭ đăng dôm bơngai hmă nai. Yua thoi noh, dôm drŏ kăn vă hơnăp, athei năm tơ̆ dôm hnam pơgang vă pơm hơlen lăng HIV vă vei sơđơ̆ng ‘lơ̆ng ăn tơ̆ hơnăp kơ mĕ păng kon.

Tơdrong ming hơmet tang găn hơlau tơpŏh jĭ HIV đơ̆ng bơngai mĕ năm tơ̆ kon ‘nŏh tôch gĭt kăl hăm jơhngơ̆m jăn bơngai mĕ păng jơhnơr đơ̆ng rŏng. Vă băt hlŏh dơ̆ng găh tơdrong tơpŏh ji HIV đơ̆ng bơngai mĕ năm tơ̆ kon adoi nhen dôm tơdrong kăl kơchăng lơ̆m ming hơmet, tơ̆ hơla au dôm nơ̆r pơma dơnuh hăm  thạc sĩ, ƀak si Chu Đức Thảo, Hơnĭh tang găn jĭ HIV/AIDS (Hơnĭh tơm Dăr lăng hơlen Jĭ jăn dêh char Dak Lak.

- Ƀak si ăi ih tơroi lăng găh sơmach jĭ HIV hơmơt tơt lơ liơ hăm jơhngơ̆m jăn kon bơngai?

Ƀak si Thảo: HIV ‘nŏh jĭ hơbŭh kơ anglŏ XXI, kơ yuơ sơmach jĭ HIV pơm ăn tơ̆ bơngai. Sơmach jĭ HIV tơpŏh đơ̆ng bơngai au năm tơ̆ bơngai anai kiơ̆ 3 trong: Mă blŭng tơpŏh kiơ̆ trong pham nhen ƀet tơmơ̆t pham 1 tŏ jrŭm; mă 2 ‘nŏh tơpŏh đơ̆ng bơngai mĕ năm tơ̆ kon; mă 3’nŏh tơpŏh đơ̆ng tơngôi dĭh băl kư̆ kă. HIV ‘nŏh kơloăi sơmach jĭ pơrăm tơ̆ hơnĭh kĕ krơ̆ng lơ̆m akau jăn kon bơngai, pơm ăn kon bơngai ư̆h kơ kĕ kơ krơ̆ng, lăp đơ̆ng rŏng ‘nŏh hăp pơm ăn trŭh tơdrong jĭ ung thư păng pơrăm tơ̆ au tơ̆ to pơm ăn bơngai jĭ tơnap mă ming hơmet đơ̆ng nŏh pơm ăn trŭh lôch răm hloi, hăm tơdrong hơmơt đei jing lôch tôch kơtang.

- Tơdrong HIV tơpŏh đơ̆ng bơngai mĕ năm tơ̆ kon ‘nŏh lơ liơ hŏ ƀak si? Păng gơ̆h khăm hơlen ƀô̆h băt tơpŏh HIV tơ̆ yơ koh?

Ƀak si Thảo: HIV tơpŏh đơ̆ng bơngai mĕ năm tơ̆ kon ‘moi kiơ̆ 3 jăl” Mă blŭng lơ̆m khei năr hơnăp, tơdăh bơngai mĕ ưh kơ huch pơgang ARV ‘nŏh sơmach jĭ HIV gô tơpŏh đơ̆ng bơngai mĕ năm tơ̆ kon ‘moi kiơ̆ tơpu kon vă rong ‘me kon. Mă 2, lơ̆m jơ ‘năr hơnhơl, lơ̆m jơ tơdrĕn hơnhơl tơdăh chă đei rơka tơ̆ nge dăh mă nge chă loăn ƀơm đak hơnhơl kơ bơngai mĕ gô pơm ăn nge au tơpŏh HIV đơ̆ng mĕ hloi. Mă 3, đơ̆ng rŏng hơnhơl bơngai nge ư̆h kơ đei chă ming hơmet yă kiơ, bơngai mĕ jei ư̆h kơ băt tơdrong chă tơpŏh HIV đơ̆ng kơ dĭh păng hơnơ̆ng ăn kon mŏm ‘nŏh jei tơpŏh mơ̆n. HIV đei lơ̆m đak tŏh bơngai mĕ, kơ yuơ lơ lŏh, mư̆h nge mŏm ‘nŏh gô tơpŏh jĭ HIV hloi.

Dang ei trong jang vă khăm băt tơpŏh jĭ HIV tơ̆ drŏ kăn hơnăp tôch ƀônh ƀŏ. Mă blŭng mư̆h bơngai mĕ năm khăm hơnăp, rim ƀak si gô chă pơtho tơroi găh tơdrong ‘lơ̆ng hơ iă tơdrong khăm hơlen HIV. Pơtho tơbăt đang, tơdăh bơngai mĕ drơ̆ng nơ̆r lei pơgơ̆r khăm hơlen hloi kiơ̆ trong test rĕnh, tơdăh ƀô̆h ư̆h kơ đei ‘noh hoei chă jĭ HIV, mă lei tơdăh đei ƀô̆h ‘nŏh gô pơgơ̆r khăm hơlen dơ̆ng hloi.

- Ƀak si ai ih tơroi lăng, mư̆h chă khăm hơlen đei tơpŏh jĭ HIV lơ̆m khei ‘năr hơnăp ‘nŏh chă ming hơmet ăn bơngai mĕ lơ liơ vă tang găn kĕ chă tơpŏh tơ̆ kon hơ ‘lơ̆p?

Ƀak si Thảo: Pơgang ming hơmet ăn bơngai mĕ hơnăp tơpŏh jĭ HIV adoi nhen kon hơ ‘lơ̆p đei tơpŏh HIV jei krao akhan pơgang ARV, pơgang ming hơmet HIV. Đei 3 jăl vă ming hơmet, mă blŭng ‘nŏh lơ̆m khei ‘năr bơngai mĕ hơnăp, tơdăh ƀô̆h hrôih roi ‘lơ̆ng, mư̆h ƀôh bơngai mĕ tơpoh jĭ HIV ‘noh kăl huch pơgang ARV hloi, ư̆h kơdrơ̆ng drơ̆t ôh. Mă 2 ‘nŏh jơ ‘năr hơnhơl, mă ‘lơ̆ng hlŏh ‘nŏh hơnhơl kiơ̆ trong răih iŏk nge, mư̆h hơnhơl đang ăn nge huch pơgang ming hơmet HIV. Gô mơ̆ng kiơ̆ lơ̆m khei ‘năr bơngai mĕ hơnăp đei huch pơgang ARV kơna ƀak si gô tơchơ̆t hơdăh ming hơmet ăn nge hăm kơ loăi pơgang phara dih băl. Dôm bơngai mĕ tơpŏh HIV, mă đơ̆ng ăn kon mŏm dăh mă ư̆h jei kăl huch pơgang ARV rim năr, prăt sơnăm tăm kơrach hloi, păng pơgang au ư̆h kơ đei pơm kơnê̆ trŭh jơhngơ̆m jăn bơngai mĕ ôh, adoi đei blơ̆ ră mă lei ư̆h kơ măh kơtang, pơtêng hăm tơdrong ‘lơ̆ng hơ iă kơ tơdrong huch pơgang kơna dôm tơdrong đei ƀơm au to ư̆h kơ măh hli hlơt ôh. 

Lơ̆m khei ‘năr ming hơmet, bơngai jĭ kăl năm khăm ƀlep jơ ‘năr pơkă vă iŏk pơgang kơ yuơ pơgang ARV ư̆h kơ đei tĕch tơ̆ ‘ngoăih, tơdăh bơ̆n răt đei mă lei rŏ năng dôm pơgang au ư̆h kơ ‘lơ̆ng ôh. Mă 2 ‘nŏh kăl vei lăng năng tông jơhngơ̆m jăn hơnơ̆ng, lăng năng pơgang hăm đei chă blơ̆ yă kiơ ưh, tơroi tơbăt hloi ăn ƀok thây pơgang vă ƀok thây pơgang tơplĭh trong ming hơmet. Mă pêng kăl chă khăm hơnăp hơnơ̆ng vă lăng hơlen hăm đei pơm kơnê̆ au to tơ̆ nge dăh mă ưh… Hăm drŏ kăn hơnăp tơpŏh jĭ HIV kăl ăn sŏng sa mă măh mai ‘lơ̆ng hơ iă vă jơhngơ̆m jăn kĕ krơ̆ng păng rong ‘me nge, kăl sŏng sa măh mai, lơ̆m sŏng sa kăl đei tôm bơ̆n ‘nhot sa, ƀum, plei ‘long, ‘nhĕm, kơtăp iĕr bip, đak tŏh rơmo ... sŏng sa roi lơ roi ‘lơ̆ng hlŏh.

- Lei ah, bơnê kơ ih ƀak si hơ!