VOV4.Bahnar -  Pơma kơblăl tơ̆ đe hơ iŏh ‘nŏh pơm ăn đe hơ iŏh chă pơma sa hơrăk. Măt bơngai hơ iŏh ƀơm jĭ pơma kơblăl roi năr roi tŏk lơ lơ̆m chăl hle. Mĕ ƀă kăl băt hrôih vă tơtom hơmet pơ ‘lơ̆ng tơgŭm ăn kon hơ ‘lơ̆p đei ƀơ̆r chĕm mư̆h chă pơma dơnŭh hăm rim bơngai oei tăp dăr sư.

Pơma kơblăl tơ̆ đe hơ iŏh đei ƀar kơ loăi: ‘Nŏh chă mơ̆ng đe pơma hiơ hiơ̆ mă băt dăh mă chă pơma kơblăl. Tơdrong tơm pơm ăn đei tơdrong au hmă hmă kơ yuơ đe hơ iŏh oei mĭnh ‘nu mĭnh drô̆, jĭ trôm đon dăh mă đei tơdrong jĭ trong hoan kơ̆l ‘ngok au to. Mă lei, mĭnh tơdrong kăl hlŏh ‘nŏh kơ yuơ ŭnh hnam ư̆h kơ gan lăng ba, hui chă pơma dơnŭh hăm hơ iŏh. Tơdrtong anai dơ̆ng, lơ ŭnh hnam ư̆h kơ gan pơngơ̆t, dĭng trŭh đe hơ iŏh pơma kơblăl dêh hnang ‘nŏh mă lăng ma kơna đĭ pă tom.  

Kiơ̆ đơ̆ng Khŭl jang pơgang apŭng plĕnh tĕh, kơblăl, jing tơdrong jĭ đei ƀô̆h lơ hlŏh tơ̆ đe hơ iŏh, đei ƀô̆h đơ̆ng 5 trŭh 10% tơ̆ đe hơ iŏh. Đe hơ iŏh kơblăl gô pơm ăn lơ tơdrong mơmat tat lơm chă đŏk păng chĭh chư mư̆h đe hăp năm hŏk. Tơdrong hơmet hrôih gô tơgŭm ăn đe hơ iŏh dă ƀiơ̆ tơƀơ̆p tơnap tap lơ̆m tơdrong hŏk pơhrăm đơ̆ng rŏng au kơnh.

Tơ̆ khoa Nhi tổng hợp - Hnam pơgang tơm Tơring Tây Nguyên, jô̆ hơtŏ lơ̆m mĭnh khei hơnĭh au sơng tơmơ̆t păng ming hơmet ăn đơ̆ng 25 trŭh 30 ‘nu hơ iŏh đei tơdrong pơma kơblăl. Hlŏh đơ̆ng chă apĭnh mĕ ƀă, dôm hơ iŏh au ngăl chă lăng điên thoăi, lăng kmăi tĭnh, hui chă pơma dơnŭh hăm rim bơngai tăp dăr hăp. Tơdrong mă au pơm ăn đe hơ iŏh ư̆h gan chă pơma dơnŭh hăm rim bơngai tăp dăr sư. Ƀô̆h kon drŏ kăn 3 sơnăm chă pơma dơnŭh ư̆h kơ gan chĕm hăm bôl boăl mĭnh jơhnơr, ‘nhŏng Nguyễn Quốc Toản (phương Ea Tam, pơlei tơm Buôn Ma Thuột) tôch tơtăm. Hlŏh đơ̆ng chă lăng lơ̆m mạng, ‘nhŏng Toản ƀô̆h kon drŏ kăn kơ dĭh ư̆h kơ gan đei ƀơ̆r chĕm pơtêng hăm bôl boăl mĭnh jơhnơr kơna ba kon năm tơ̆ Hnam pơgang tơm tơring Tây Nguyên chă khăm. ‘Nhŏng Nguyễn Quốc Toản tơbăt:“Đơ̆ng mă hơkăn ĭnh tŏk bŏk hơnăp jei năm khăm, sŏng sa măh mai păng mư̆h hơnhơl ‘nŏh nge jei tĭh vơ̆ djơ̆ ‘lơ̆ng nhen bôl boăl mơ̆n. Mă lei trŭh 3 sơnăm bơih, hăp oei tim mă chă pơma hiă ĕ ŏ mĭnh nơ̆r, tim mă băt krao mĕ, ƀă, kơna năm ba hăp năm khăm”.

Jei lei lăi lơ lau mơ̆n, ŭnh hnam mŏ Trương Thị Minh oei tơ̆ tơring Tam Giang, apŭng Krông Năng, dêh char Dak Lăk. Kon drŏ nglo mŏ Minh đĭ hlŏh 3 sơnăm mă lei oei tim mă băt krao mĕ ƀă ‘mơ̆i. Kiơ̆ đơ̆ng mŏ Minh, lăp kon hơ ‘lơ̆p trŭh 1 sơnăm ‘nŏh pơ đĭ klo akăn năm jang tơ̆ tĕh đak đe, lê̆ yă ƀok chă rong ‘me. Rim măr klo akăn lăp lăng ƀô̆h păng pơma dơnŭh hăm kon ‘moi kiơ̆ krao điên thoăi video. Dĭng trŭh kon 3 sơnăm, rim ‘măng krao điên thoăi’nŏh mŏ ƀô̆h kon hơ ‘lơ̆p chrĭh, hăp ư̆h kơ gan ‘mĕh mơ̆ng, adoi ư̆h kơ pơma hiă mĭnh nơ̆r. Lăng ƀô̆h lơ lŏh, mŏ pơdơ̆h jang, brŏk vĭh tơ̆ hnam vă ba kon năm khăm. Hlŏh đơ̆ng khăm ƀak si akhan kon mŏ kơblăl. Trương Thị Minh pơma: “Hơpơi ‘mĕh vă rim bơngai pơm mĕ, pơm ƀă dăh lăng ba kon hơ ‘lơ̆p lơ hlŏh dơ̆ng, ‘nĕ lê̆ đei tơdrong nhen lĕ ba mư̆h kon đĭ 3 sơnăm mă ba năm khăm ‘nŏh klui bơih”.

Hơ iŏh kơblăl hmă hmă ư̆h kơ ƀô̆h tơdrong yă kiơ pơm hơdăh ôh, lăp ŭnh hnam tơpă lăng ba ‘nŏh mă ƀô̆h, mă băt: hơ iŏh ‘mơng tơmrot, ư̆h kơ ‘mĕh mơ̆ng mĕ ƀă dăh mă rim bơngai chă pơma dơnŭh hăm sư, ư̆h gan hlô̆h vao đe chă pơma păng pơma hơrăk ƀiơ̆ pơtêng hăm dôm đe hơ iŏh ‘lơ̆ng djơ̆ anai. Bác sĩ chuyên khoa I Nguyễn Nay Ngân - Khoa Nhi tổng hợp, Hnam pơgang tơm tơring Tây Nguyên tơbăt:“Tơdăh ƀô̆h hrôih păng hơmet hrôih ăn hơ iŏh ‘nŏh ‘nŏh đe hơ iŏh hrôih mơ̆t oei hơ iă hăm tơpôl, gơ̆h năm hŏk, pơma dơnŭh hăm bôl boăl, tơdăh ư̆h kơ hơmet hrôih lei đe hơ iŏh hiơ hiơ̆ gơ̆h pơma, hăp ư̆h gan gơ̆h chă pơvĭh pơvăn ăn kơ dĭh hăp”.

Lơ trong tơchăr hơlen hlôi tơƀô̆h hơdăh akhan, tơdăh ‘mĕh vă vĕh ver đei tơdrong kơblăl tơ̆ đe hơ iŏh ‘nŏh trong kăl hlŏh ‘nŏh rim đe mĕ ƀă păng rim bơngai lơ̆m ŭnh hnam găn ga đe hơ iŏh đơ̆ng oei nge trŭh 3 sơnăm chă lăng tivi, kmăi tĭnh, kmăi pơm game ... kơ yuơ ‘nau khei ‘năr lơ̆m akau jăn đe hơ iŏh pơjing tơdrong nơ̆r ƀơ̆r pơma kơ sư. Chă pơma dơnŭh hơnơ̆ng hăm hơ iŏh, pơtho hơ iŏh chă pơma dơnŭh, chă pơma mă hơđăl vă đe hơ iŏh rok, pơma ƀlep, mơ̆ng hơbăng. Hơnơ̆ng chă, pơhlŭ athei đe hơ iŏh pơma dơnŭh, hơri, vang pơm ngôi ‘lơ̆ng hơ iă. Mư̆h pơtho hơ iŏh mơ̆ng păng pơma, bơ̆n jei ‘nĕ gan pơđep đe hơ iŏh jăh rơbot dang ei hloi lơ̆m hŏk pơhrăm dôm nơ̆r ‘nao mă lei kăl hơdrin, pơtho mĭnh năr mĭnh ƀar nơ̆r ‘nao đĕch.

            Kơblăl pơm kơnê̆ trŭh tơdrong pơma dơnŭh păng hŏk pơhrăm kơ đe hơ iŏh. Ƀô̆h băt dôm tơdrong pơm ăn păng trong tang găn hơlau kơblăl, mĕ ƀă păng ŭnh hnam dăh iung jang tang găn tơtom hloi vă tơgŭm ăn hơ iŏh hŏk pơhrăm rơbot tĕnh koăng păng oei sa ‘lơ̆ng hơ iă hăm tơpôl.

Pơ ma kơ blăl tơ̆ hơ ioh tŏk bŏk roi ‘năr roi đei ƀôh lơ̆m tơ drong arih sa ‘nao. Tơ drong jĭ âu ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh tơ drong hŏk pơ hrăm, hơ dai hăm, pơm ăn hơ ioh roi ‘năr roi jing ưh kơ pơ̆n pơ ma dơ nuh, mơ mat kơ mơ̆t ngôi hơ dai hăm tơ pôl. Mưh lei, pơm liơ chă ƀôh hrôih tơ drong jĭ ‘nâu? Trong tang găn păng hơ met tơ drong pơ ma kơ blŏl tơ̆ hơ ioh thoi yơ? Ƀak si chuyên khoa I Nguyễn Nay Ngân - Khoa hơ met hơ ioh jĭ, Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên tơl dôm nơ̆r apĭnh tơ̆ hơ la âu.

 - Apĭnh ƀak si roi tơ băt mưh bơ ngai pơ ma kơ blŏl đei ƀôh thoi yơ păng dôm tơ drong kiơ đa ƀơm truh?

Ƀak si Nguyễn Nay Ngân: Pơ ma kơ blŏl đei ƀôh hơ dăh yua đơ̆ng dôm tơ drong kăl: Mă mônh ‘noh mơ mat tat găh tơ drong hlôh nơ̆r chih, tơ ƀôh pơ tao. Mă 2 ‘noh jĭ nơ̆r pơ ma đơ̆ng hơ ioh rơ đăh, hơ ioh mơ mat tat lơ̆m tơ drong yua ƀlep nơ̆r vă tơ roi tơ ƀôh ‘meh vă đơ̆ng hơ ioh. Đang kơ ‘noh jĭ mơ mat tat lơ̆m pơ ma dơ nuh hăm buăl sơ năm bơ hnơr. Tơ drong pơ ma dơ nuh hăm bơ ngai nai lơ̆m tơ pôl ưh kơ vao.

Cham char arih ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh nơ̆r pơ ma kơ đe hơ ioh, dôm hơ ioh đei pơ gŏ, teh dong. Đang kơ ‘noh jĭ dôm hơ ioh tơ ƀơ̆p ƀơm tơ drong jĭ tơ̆ kơ̆l, đei dôm tơ drong jĭ pơ chŭng nhen jĭ đon, dăh mă hơ ioh ngôi hơ drô̆, ưh kơ ngôi mĭnh ƀôt ‘noh sư pơm tơ jur tơ drong pơ ma dơ nuh tơ̆ hơ ioh.

- Dôm khei ‘năr tih vơ̆ hơ yơ mĕ ƀă kăl lăng truh tơ̆ kon vă kơ chă ƀôh hrôih păng hơ met tơ tom tơ drong pơ ma kơ blŏl?

Ƀak si Nguyễn Nay Ngân: Đei khei ‘năr mă bơ̆n kăl kơ lăng truh ‘noh jĭ 9 khei mă ưh kơ pơ lăm, ưh kơ pơ ma “ ƀă ƀă mĕ mĕ” dah mă 16 khei mă hơ ioh ưh kơ gơh pơ ma 1 nơ̆r ƀlep, pơ tih gia nhen mưh hơ ioh ƀôh bu ‘noh dăh mă mĕ ƀă ‘noh athei krao gơh nơ̆r ƀă, mĕ mă ưh kơ sĭ pơ ma rok kiơ̆ 1 ‘nu bu ‘noh thơ thoi. Dăh mă 2 sơ năm ưh gơh pơ ma 2 nơ̆r tơ̆ kơ pal dăh mă ưh kơ rơ đăh nơ̆r....

Mưh ŭnh hnam ƀôh hơ ioh đei pơ ma kơ blol hơ lơ̆k hơ le dăh mă ưh kơ tơ̆ng ‘noh athei ba hơ ioh năm truh tơ̆ anih jang pơ gang vă hơ len lăng tơ drong pơ ma kơ blŏl  thoi yơ. Tơ dăh chă ƀôh hơ ioh đei pơ ma kơ blŏl ‘noh athei ăn hơ ioh hơ met tơ̆ dôm hơ nih hơ met pơ ma kơ blol tơ̆ hơ ioh ngôi hơ drô̆, ưh kơ gơh hơ met kơ dih pơ gang kháng sinh mă lăp yua trong hơ met đon tơ chĕng đĕch. Hơ dai hăm ŭnh hnam kăl kơ bơ ngơ̆t truh hloh dơ̆ng, tơ gŭm ăn kơ kon nơ̆r pơ ma, trong oei sa lơ̆m ŭnh hnam, pơm hơ nih arih ‘lơ̆ng vă hơ ioh pơ ma tôm. Tơ dăh ưh kơ tơ̆ng ‘noh ăn hơ ioh đoh kơ măy pơm hơbăng, oei dôm hơ ioh mă ưh kơ băt hơ dăh yua đơ̆ng kiơ pơm ăn jĭ ‘noh kăl kơ tơ roi mă ƀlep tơ drong ưh kơ ‘lơ̆ng păng athei hơ met mă lăp ăn hơ ioh. Hnam trưng, kô pơ tho, mĕ ƀă păng bơ ngai hơ met găh jơ hngơ̆m đon tơ chĕng athei vang jang hơ dai. Păng tuch luch ‘noh kăl kơ hơ met hrôih dôm tơ drong pơ chŭng nhen jĭ đon, jĭ ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh đon hơ băng...

 - Tơ drong kăl đơ̆ng nơ̆r pơ ma hơ met mưh hơ met ăn hơ iŏh pơ ma kơ blŏl đa ngôi hơ drô̆ ‘noh yă kiơ hă ƀak si?

Ƀak si Nguyễn Nay Ngân: Hăm hơ ioh ngôi hơ drô̆, nơ̆r pơ ma hơ met ming sư kŭm jing 1 lơ̆m trong tơ gŭm ‘moi kiơ̆ dôm tơ drong pơ chơt bơ̆n gơh tơ ƀôh ăn kơ hơ ioh, tơ drong chăm, gơh rok kiơ̆. Hơ ioh gô hlôh đei dôm tơ drong athei đơ̆ng bơ ngai nai, tơ gŭm hơ ioh lăng băt lơ̆m tơ drong arih sa păng hơ nih hŏk pơ hrăm đơ̆ng rŏng âu. Tơ drong ngôi hơ dai pơ ma dơ nuh hăm bơ ngai lơ̆m ŭnh hnam, rim bơ ngai gơh hlôh dôm nơ̆r ‘meh vă mă hơ ioh tơ lĕch ăn păng mưh năm hŏk hơ ioh pơ ma dơ nuh hăm bôl buăl ‘lơ̆ng hloh.

-Lei ah, bơ nê kơ ih ƀak si hơ!

Amazưt hăm Thuem: Tơ blơ̆