VOV4.Bahnar - Khei ‘năr âu ki, lơ bơ ngai tơ roi găh tơ drong đei ƀôh jĭ đơ̆ng rŏng kơ jĭ covid 19, pơm hli tăr văr. Găh tơ drong joăt jang, tơ drong đei ƀôh jĭ đơ̆ng rŏng kơ jĭ Covid (‘noh dôm tơ drong jĭ pơ dui đunh hloh 3 giĕng đơ̆ng rŏng kơ hơ len lăng jĭ Covid-19) păng roi ‘năr roi đei akhan ‘noh jĭ 1 tơ drong jĭ ‘nao lơ̆m jĭ SARS-CoV-2. Kơ sô̆ bơ ngai jĭ đơ̆ng 10% truh 35%, mă lei, kơ sô̆ lơ truh 85% tơ̆ dôm bơ ngai jĭ đei ƀĭch tơ̆ hnam gang bơ̆ih. Thoi noh kăl lăng truh yă hăm jơ hngơ̆m pran đơ̆ng rŏng jĭ covid 19.   

Dôm bơ ngai jang khoa hŏk hlôi tơ chă đei 4 tơ drong tơm pơm ăn jĭ đơ̆ng rŏng kơ jĭ Covid, ‘noh jĭ: jĭ; ưh kơ ‘lơ̆ng tơ̆ kơ̆l ‘ngok; pham kơ chĭl. Tơ jră jĭ pơ dui đunh đei hơ năp jang gĭt kăl lơ̆m vă đĭ đăng dôm tơ drong đei ƀôh đơ̆ng rŏng kơ jĭ Covid. Tơ drong jĭ đei ƀôh lơ tơ̆ plei nŭih, tơ soh, plei lĕn, kơ̆l ‘ngok, trong klak... ưh kơ ‘lơ̆ng tơ̆ kơ̆l ‘ngok đei ƀôh lap rơ mơ̆n ưh kơ ê, tơ drong vei lăng tơ drong băt đei tơ jur, pơm ưh kơ bơ ngơ̆t păng ưh kơ ‘lơ̆ng tơ̆ đon tơ chĕng, ƀlŏk. Tơ drong tơ plăi tơ̆ kơ̆l ‘ngok ‘noh jĭ yua đơ̆ng dôm tơ drong pơm ăn jĭ mơ̆t lơ̆m trong pham ‘ngok pơm ăn jĭ kơ̆l ‘ngok tơm. ‘Ngoăih kơ ‘noh, jĭ ƀơm truh jĭ Covid-19 gô hơ nhăk truh tơ jur axit gamma-aminobutyric (GABA). GABA jĭ 1 kơ chơ̆t pơm tơ jur trong tơ mơ̆t pham tơ̆ kơ̆l ‘ngok. Sư đei yua tang găn 1,2 tơ drong tơ̆ ‘ngok păng pơm tơ jur tơ drong bơ̆ jang đơ̆ng kơ̆l ‘ngok, pơm ăn tơ drong pơ truh tơ mơ̆t trong hoan jing hiơ̆ hyĭn, pơm ăn bơ ngai jĭ đa hiơt, ưh kơ ƀlŏk kiơ.

Ưh kơ ‘lơ̆ng tế bào nội mô, tế bào âu đei tơ̆ lăm kơ đĭ đăng dôm trong hoan phan lơ̆m hơ kâu păng pơm jing 1 lăm găn tơ jră krăl pham. Mưh tế bào nội mô đei ưh kơ ‘lơ̆ng gô pơm ăn hoan pham hiong tơ drong rơ̆ih iŏk, pơm ăn dôm kơ toăl pham krăl, kơ chĭl hoan pham pơm jing pham kơ toăl păng mă loi ‘noh pơm hơ năp jang tơm lơ̆m tơ drong jĭ đơ̆ng tơ drong ưh kơ ‘lơ̆ng lơ̆m hơ kâu, lơ̆m pơ chŭng ƀĕnh hơ kâu păng tơ drong jĭ lơ hơ nih. Pham kơ toăl kơ chĭl hoan, pơm ưh kơ ‘lơ̆ngpham kơ toăl lơ̆m dôm trong hoan pham tih păng vi tuần hoàn đơ̆ng dôm hơ nih klơm klak nhen kơ pham kơ toăl trong hoan jrŭ păng pham kơ toăl tơ̆ dôm trong hoan pham nai.

Đei 6 trong vei lăng tơ̆ hnam hăm bơ ngai đơ̆ng rŏng kơ jĭ Covid, mih ma duch nă kăl kơ ƀlŏk:

- Pơ tâp hơ kâu jăn hơ nơ̆ng; Blŭng a, pơ tâp hơ kâu jăn gô pơm ăn ưh kơ ‘lơ̆ng lơ̆m khei ‘năr bơ ngai jĭ tŏk bŏk vă pran, yua kơ hơ kâu jăn oei ưh kơ jăng, mă lei, tơ dăh pơ vei hơ nơ̆ng rim năr gô tơ gŭm bơ ngai jĭ pran ƀiơ̆ găh hơ kâu jăn păng jơ hngơ̆m đon. Dôm bơ ngai jĭ đei ƀôh dui jơ hngơ̆m mơ mat ‘noh gô pơ tâp dôm ƀai pơ tâp găh dui jơ hngơ̆m.

- Sŏng sa kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng: Kăl kơ sŏng sa lơ vă tơ gŭm hơ tŏk tơ drong pran. 1,2 ‘nu bơ ngai jĭ kŭm đei jur kĭ dăh mă tŏk kĭ ưh kơ băt đơ̆ng kiơ. Yua thoi noh, athei tơ gŭm bơ ngai jĭ sŏng sa kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng hăm dôm tơ mam rơ goh, ‘nhot, kơ tăp iĕr bip păng ‘nhĕm iĕr bip sơ đơ̆ng vă ‘mong ăn tơ drong sa ưh kơ lŭ. Tơ mam sa athei đei pai sĭn păng rơ goh. Athei rơ̆ih tơ mam sa mă bơ ngai jĭ ‘meh sa.

- Pơ hrăm tơ drong ƀlŏk rim năr: Yŏng jĭ pơm ưh kơ ‘lơ̆ng dôm tế bào đơ̆ng tơ drong ƀlŏk. Vă iŏk dơ̆ng tơ drong blŏk đei hiong, iŏk dơ̆ng tơ drong hlôh vao, bơ ngai jĭ kăl kơ ‘măn lơ jơ lơ̆m năr vă pơ hrăm ƀlŏk nhen: Hŏk nơ̆r teh đak đe, pơ ngôi dôm nơ̆r pơ pơn, pơ chơt đon ƀlŏk păng dôm tơ drong jang mă pơm ăn kơ ‘ngok bơ ngai jĭ tơ chĕng ‘lơ̆ng hơ nơ̆ng ƀiơ̆. Hơ dai hăm pơ tâp pơm hiôk kơ̆l ‘ngok nhen yoga, tơ oei mĭnh ƀôt.

- Hơ drin đơ̆ng kơ dih: Mă hơ drol, ‘nĕ kơ hơ mĕng dei dei gô vih hmă hơ lơ̆k dơ̆ng đơ̆ng rŏng kơ bơ̆n vih tơ̆ hnam dăh mă hơ len lăng ưh pă đei yŏng jĭ. Pơ tâp dar deh hăm dôm tơ drong kiơ bơ̆n hlôi pơm hơ drol kơ đei jĭ. Covid-19 tơ drŭt kơ tang tơ drong pran păng dôm hơ nih klơm klak, mă loi ‘noh jĭ kơ̆l ‘ngok, pơm ăn bơ ngai jĭ đơ̆ng rŏng kơ jĭ Covid ling lang ưh kơ sơ đơ̆ng păng ƀônh kơ tơ chĕng ưh kơ ‘lơ̆ng. Bơ ngai jĭ athei đei đon hơ drin, nŭih, lui ngeh păng ưh kơ ho chăng vă yak hloh rim tơ drong mơ mat tat găh jơ hngơ̆m pran đơ̆ng kơ dih kâu.

- Chă ƀôh hrôih tơ drong jĭ đơ̆ng rŏng kơ jĭ Covid păng vei pơ ma dơ nuh hăm ƀak si hơ met. Tơ drong jĭ đơ̆ng rŏng kơ jĭ Covid tôch kơ lơ, mă khan hmă nhen jĭ kơ̆l, lap rơ mơ̆n, sŏk hơ lŭng dăh mă dui jơ hngơ̆m mơ mat, hơ ving măt, jơ̆ng ti ưh kơ jăng ‘noh kăl athei năm tơ̆ hnam pơ gang hloi vă đei khăm jĭ. Athei vei pơ ma dơ nuh hơ nơ̆ng hăm ƀak si hơ met păng tơ roi hloi hăm ƀak si mưh đei dôm tơ drong ƀôh pha lơ̆m khei ‘năr đơ̆ng rŏng kơ pran. Mưh đei ƀak si khăm păng ăn hla ar pơ gang, athei huch ƀlep jơ, ƀlep kơ liêu, ƀlep trong hơ met. Ưh kơ gơh mơ̆ng nơ̆r akhan tơ roi đơ̆ng dôm bơ ngai ưg kơ đei tơ drong joăt jang mă yua pơ gang ưh kơ ƀlep.

- Tơ gŭm bơ ngai jĭ oei hơ dai hăm ŭnh hnam păng tơ pôl. Tơ gŭm đe sư tơ jră plơ̆ tơ drong ưh kơ ‘meh ngôi hơ dai đơ̆ng rim bơ ngai jum dăr....

Mih ma duch nă kŭm kăl kơ băt truh ‘nĕ kơ măh tơ chĕng dêh hnang, hli tăr văr hăm dôm tơ drong jĭ đơ̆ng rŏng jĭ covid 19 pơm ăn. Athei mă hiôk, hơ tŏk ‘lơ̆ng jơ hngơ̆m pran gô tơ gŭm dôm bơ ngai jĭ yak hloh dôm khei ‘năr đơ̆ng jĭ 1 trong ƀônh ƀŏ hloh.

Thuem: Tơ blơ̆