VOV4.Bahnar - Mât lơ̆m pơ yan tơ ngiĕt, tŏ ‘mi kial tơ plih ‘nŏh jĭ tơ drong ‘lơ̆ng ăn lơ tơ drong jĭ chek lar, tơ pŏh, lơ̆m nŏh đei jĭ hoan ‘ngok, đei hloi jĭ hoan ‘ngok yoa đơ̆ng mô câu păng jĭ hoan ‘ngok pơ ‘ngĕh đuh (Hib). Jĭ hoan ‘ngok sư pơm pơ ‘ngĕh lơ̆m ‘ngok, jĭ đei tơ̆ rim sơ năm, mă loi hăm đe hơ iŏh. Jĭ gơ̆h pơm tơ lĕch lơ tơ drong krê hơ mơt nhen hơ mren jơ̆ng ti, hơ ving, klĭk, măt tol, pơ ôr ‘ngok, pơ̆k lôch mol, ƀât lăp lôch hloi tơ dăh ưh đei băt păng hơ met tơ tom.

Hoan ‘ngok đei tơ drong jang vei lăng jŭm dăr ‘ngok păng tơ ngăl. Jĭ hoan ‘ngok sư pơ ‘ngĕh tơ̆ hoan jŭm dăr ‘ngok păng tơ ngăl, hmă hmă yoa đơ̆ng pơ rang HI, phê̆ cầu, mô cầu mă ‘ưh ‘nŏh yoa virus, pơ rang jĭ, pơ mâu pơm tơ lĕch. Kiơ̆ Anih vei lăng jang pơ gang apŭng plenh tĕh, jĭ hoan ‘ngok yoa pơ rang jĭ roi đunh roi dêh, tơ pŏh hrĕnh păng pơm ăn dang 250.000 ‘nu bơ ngai lôch lơ̆m 1 sơ năm, mă lơ ‘nŏh hăm hơ iŏh păng druh dăm. 1/5 ‘nu bơ ngai jĭ tôch krê đei tơ drong jo jăn hlŏng hloi, pơ tih gia nhen hơ ving, gơ̆ hơ kâu, klĭk, tol, pơ răm truh tơ̆ hoan lơ̆m kơ̆l ‘ngok păng jing sem brem.

Chông hơ kăn mât khăm păng hơ met jĭ tơ̆ Hnam pơ gang Đa khoa plt Buôn Ma Thuột, ‘nhŏng Nguyễn Đình Toàn đei ƀak si tơ roi, hơ kăn ‘nhŏng jĭ hoan ‘ngok: “Adrol kơ tam mă băt jĭ, hơ kăn inh hiĕn, yuh, jĭ kơ̆l, hăk, sŏng xa ưh lŭ, bơ̆ jang, yak vih vât nhen ưh kơ hmă. Đơ̆ng rŏng kơ chơ năm tơ̆ hnam pơ gang, đang kơ ‘nŏh dơ̆ng năm tơ̆ hnam pơ gang kơ pal, đe ƀak si set hơ len jĭ, phĭn CT ‘nŏh gơ̆h băt hơ kăn inh jĭ hoan ‘ngok”.

Khei ‘năr tơ plih pơ yan hơ yuh iôm tŏk, đei phơ̆k lơ, kŭm hăm tŏ ‘mi kial tơ plih ưh ê, pơm ăn kơ sư̆k tang găn jĭ lơ̆m hơ kâu jăn jur, pơ jing tơ drong ‘lơ̆ng ăn pơ rang jĭ chek lar. ‘Nâu jĭ 1 lơ̆m dôm tơ drong tơm pơm ăn kon pơ lei ƀônh đei jĭ. Jĭ đa dêh, pơm tơ lĕch lơ tơ drong ưh ‘lơ̆ng găh hoan, ƀât lăp pơm pơ răm truh ning mônh hăm bơ ngai jĭ hloi, kơ sô̆ bơ ngai lôch yoa tơ drong jĭ ‘nâu kŭm tôch lơ. Ƀak si CKI Phạm Thị Kim Quế - Kơ dră chĕp kơ̆l khoa Nội – Jĭ tơ pŏh Hnam pơ gang Đa khoa plt Buôn Ma Thuột, ăn tơ băt: “Jĭ hoan ‘ngok yoa đơ̆ng 1,2 kơ loăi pơ rang jĭ, virus mă ưh ‘nŏh pơ mâu pơm tơ lĕch. Tơ̆ bơ ngai ‘lŏ, tơ drong tơm ‘nŏh yoa pơ rang jĭ păng virus. Jĭ đa tôch dêh păng pơm pơ răm truh tơ̆ hoan, ƀât lăp jing jo jăn truh ning mônh hloi. Kơ sô̆ bơ ngai lôch đơ̆ng jĭ âu lơ, kơ na mưh đei jĭ ‘nŏh athei hơ met mă hrôih, tơ tom, hơ met tôm pơ gang, trŏ kơ liêu."

Jĭ hoan ‘ngok ‘nŏh jĭ 1 tơ drong jĭ tôch hơ mơt, mă loi hăm đe hơ iŏh, pơm tơ lĕch lơ tơ drong răm kơ nê̆ hăm hơ iŏh, jĭ tôch ƀônh lôch tơ dăh ưh đei hơ met tơ tom. Hơ iŏh đei jĭ hoan ‘ngok tơ dăh ưh kơ băt, hơ met ưh trŏ trong gô đei lơ tơ drong jo jăn, pơ răm truh tơ̆ hoan nhen: pơ răm lơ̆m ‘ngok; lĕch đak dĭk dĭr lơ̆m ‘ngok (mong đak dĭk dir lơ̆m kơ̆l păng ‘ngok); ‘ngok pơ pyup (mong đak dĭk dĭr lơ̆m ‘ngok kơ na pơm ăn ‘ngok pơ ‘ngiĕh); măt lăng ưh bang, klĭk kơ mlo; jơ̆ng ti hơ ven hơ vo; măt piơng; hơ ving; ưh đei hlôh vao, ưh gơ̆h hŏk pơ hrăm.

 Tơ̆ hơ năp dôm tơ drong đei ƀôh jĭ krê hơ mơt đơ̆ng jĭ ‘ngok, Tiến sĩ, ƀak si Trần Thị Thúy Minh, Kơ dră Khoa hơ met jĭ hơ ioh Hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên tơ blang hơ dăh 1,2 tơ drong tơm pơm ăn păng trong tang găn tơ drong jĭ âu kiơ̆ jơ apĭnh jet tơ̆ hơ la âu:

-          Apĭnh ƀak si roi tơ băt găh tơ drong jĭ hoan ‘ngok tơ̆ hơ ioh thoi yơ lăng?

Ƀak si Trần Thị Thúy Minh: “Jĭ hoan ‘ngok ‘noh 1 tơ drong jĭ tôch kơ đa ƀôh tơ̆ hơ ioh păng ‘nâu jĭ tơ drong jĭ đei ưh kơ ‘lơ̆ng tơ̆ ‘ngok hơ ioh yua đơ̆ng lơ tơ drong tơm pơm ăn pha ra băl, rŏ lăng yua đơ̆ng pơ rang jĭ, yŏng jĭ, lao, bơ̆n hơ mơng. Tơ drong jĭ âu ‘noh jĭ 1 tơ drong jĭ dei dei, jĭ ăl tơ dăh ưh kơ đei tơ tom hơ met gô đei ƀôh lôch păng pơm tơ drong jĭ prăt jơ hnơr arih ăn hơ ioh”.

-          Apĭnh ƀak si roi tơ băt tơ drong pơm ăn jĭ hoan ‘ngok tơ̆ hơ ioh lăng?

Ƀak si Trần Thị Thúy Minh:  “Tơ drong tơm pơm ăn đa tơ ƀơ̆p hloh ‘noh jĭ hoan ‘ngok đuh yua đơ̆ng pơ rang jĭ păng jĭ hoan ‘ngok yua đơ̆ng yŏng jĭ pơm ăn. Đei ƀôh jĭ blŭng a đơ̆ng jĭ hoan ‘ngok lơ̆m dôm năr blŭng ‘noh ƀơ̆t lăp ưh kơ ê mă lei kŭm đei ƀôh dar deh. Pơ tih gia hơ ioh yuh dêh hơ nơ̆ng, dăh mă yuh păh ai hơ nơ̆ng, mă lei găh lơ ‘noh yuh dêh hơ nơ̆ng, jĭ kơ̆l, jĭ cheng măt, hăk chôk, hơ ko hơ răng, đei 1,2 ‘nu hơ ioh dêh hloh gô gơ̆ păng khŏm khŏm ưh kơ dơ̆r hloi. ‘Nâu jĭ tơ drong jĭ tôch kơ krê hơ mơt hăm hơ ioh, yua thoi noh mưh hơ ioh đei dôm tơ drong jĭ thoi noh athei đei hơ len lăng băt hrôih, hơ met tơ tom hloi. Tơ dăh lê̆ đei ƀôh klui, đei ƀôh tơ drong jĭ pha ‘noh hơ met tôch kơ hơ nat, tôch kơ ƀônh đei tơ drong jĭ nai đei ƀôh đơ̆ng rŏng âu.

- Ƀai si hăm đei dôm nơ̆r pơ tho tơ tă kiơ găh tơ drong jĭ hoan ‘ngok tơ̆ hơ ioh ưh?

 Ƀak si Trần Thị Thúy Minh: “Jĭ hoan ‘ngok rŏ lăng yua đơ̆ng 5 tơ drong tơm pơm ăn pha ra băl ‘noh yua đơ̆ng pơ rang jĭ, yŏng jĭ, lao, hơ mơng. Hăm pơ rang jĭ bơ̆n gô bơ̆ jang tang găn hơ drol kơ chăng ăn hơ ioh pơ tih gia 1,2 tơ drong jĭ gơh tang găn hơ drol kơ chăng nhen ƀet bơ̆ng vắc xin phế cầu, vắc xin jĭ ‘ngok, dôm vắc xin nai lơ̆m tơ drong jang ƀet bơ̆ng pơ̆ih să kơ teh đak. Mă 2 ‘noh jĭ dôm bơ ngai ƀơm pơ chŭng tơ̆ hơ nih nai mă lei lanh truh tơ̆ ‘ngok pơ tih gia nhen jĭ hơ lŏng, jĭ hơ kar, ‘noh bơ̆n kăl kơ vei lăng hơ ioh vă hơ ioh hoei kơ đei dôm tơ drong jĭ ƀơm pơ chŭng âu. Mă 3, lăp ƀơ̆t đei dôm tơ drong jĭ jâu hơ mơt ‘noh athei năm tơ̆ anih jang pơ gang jê̆ hloh vă đei kâp kư̆u tơ tom, hơ len lăng băt păng hơ met tơ tom. Mưh đĭ đei jĭ ‘noh athei pơm kiơ̆ hơ met, vei lăng hơ ioh, jang hơ dai vă veh ver kơ jĭ ăl hơ nhăk truh lôch păng pơm ăn đei tơ drong jĭ đơ̆ng rŏng âu”.

Lei ah, bơ nê kơ ih ƀak si hơ!

Mai Lê-Quang Nhật: Chih

Dơng hăm Thuem: Tơ blơ̆ păng pơ re nơ̆r