VOV4.Bahnar – Bơngai M’nông erih jang xa đunh đai tơ̆ Tây Nguyên đeium ai joh ayŏ kăp gĭt. Lơ̆m noh, đei khôi xoi tơbeh kơ hnưr erih jing tơdrong xoi tơbeh tơm kơ bơngai M’nông (apŭng Lăk, dêh char Đăk Lăk), tơroi hơdăh găh um ai joh ayŏ kơ hơdrung bơngai, đei xơnong kăp gĭt lơ̆m tơdrong erih kơ rim 'nu bơngai păng tơpôl pơlei pơla.

          Khôi xoi tơbeh kơ hnưr erih jing tơdrong tơm kăp gĭt pơjing đei um ai joh ayŏ kơ hơdrung bơngai M’nông. Dôm kơjă joh ayŏ lơ̆m khôi xoi tơbeh kơ hnưr erih tơbang hơdăh tơdrong tơrĕk tơguăt đơ̆ng kon bơngai hăm cham char plenh teh, cham char tơpôl; atŭm hăm noh tơƀôh kơ̆l 'ngok rơgei, hlôh vao, jơhngơ̆m pran erih xa rơgei kơ kon pơlei  M’nông lơ̆m jơhnơ̆r erih. Tơdrong mă âu tơblang ăn xơnong păng tơdrong pơkăp kơ dôm khôi xoi tơbeh kơ hnưr erih truh tơdrong erih kơ rim bơngai lơ̆m tơpôl. Tơbang hơdăh tơdrong pơkăp noh jing dôm khôi xoi tơbeh nhen: xoi tơbeh ăh oei hơnăp, et pơkoong, et xoi kơ jơhngơ̆m pran, xoi tơbeh groong ƀŭ 'nâu nai hia vă hơpơi đei tơdrong pŭn ai, xơnêp xơnoa, grăng pran.

Khôi xoi tơbeh kơ hnưr erih kơ bơngai M'nông ưh adrô̆ pơtơm đơ̆ng kơplăh kon bơngai 'nao đei rơneh mă đơ̆ng khei năr oei lơ̆m klak mĕ hloi. Kiơ̆ khôi kơ bơngai M’nông, khei năr oei hơnăp noh kăp gĭt hloh, ƀenh kơ tơdrong xô̆ păng dôm tơdrong pơngơ̆t kơ đon găh tơdrong hiôk hloh hlăng hăm tơdrong rơneh. Duh nhen hơdrung bơngai Êđê, K’Ho, Jarai..., bơngai M’nông tơ̆ Lăk đei dôm khôi kâ̆m kang vă tang găn dôm tơdrong ưh kơ 'lơ̆ng hăm bơngai mĕ păng ƀok nge. Bơngai mĕ kâ̆m ưh gơh xa 'nhĕm đŏk, hoa, kop kơlih hli nge rơneh kơnh ưh kơ lui nhen đŏk hoa; adar bơk nhen kop, dăh mă kâ̆m ưh gơh xa dôm kơloăi 'nhot đei tơm hroi kơlih hli tơnap kơ rơneh. Lơ̆m unh hnam, lơ̆m khei năr âu ưh gơh bơ̆ hnam kơlih pơngơ̆t kơ đon pơm tơnap ăn bơngai mĕ ăh rơneh nge. Ăh nge đei rơneh, kâ̆m ưh gơh xơng tơmoi chrih, ưh đei năm truh hnam đe lôch, ưh đei năm koh 'long tơ̆ bri, ưh đei năm jang mir... vă hơ 'nhăk dôm tơdrong 'lơ̆ng rŏ hloh ăn kơ nge.

Yă H’Loan Bdap, Kơdră Anih jang Joh ayŏ - Tơroi tơbăt apŭng Lăk ăn tơbăt, đơ̆ng ‘nao đei rơneh truh ăh tih vơ̆ (pơhlom 16 xơnăm) bơngai hơ ioh đei pơgơ̆r lơ tơdrong xoi tơbeh nhen: et xoi kăt klŏk ƀŭ pơnên; et xoi blang măt ăn kơ kon; et xoi krao hơnăn (7 năr đơ̆ng rŏng kơ rơneh); et hlôm đon (đơ̆ng 6 - 12 xơnăm); et ot hơnenh pơtai đon (tơdrong xoi tơbeh âu hơnơ̆ng tơklăh jing 2 tơdrong et xoi ot hơnenh adrol, đơ̆ng rŏng kơ noh truh 16 xơnăm noh et xoi pơtai đon). Hăm bơngai  M’nông tơ̆ Đăk Lăk păng Đăk Nông noh pơgơ̆r et chŭt đon lơ̆m khei năr hơ ioh đơ̆ng 3 truh 4 xơnăm. Adrol kơ noh, tơrĕk truh tơdrong oei hơnăp đe et xoi kơ tơdrong oei hơnăp păng et xoi tơbeh kơ yang hơpang vei vêr nge lơ̆m klak mĕ. Vă đei xơkơ̆t jing minh ‘nu bơngai lơ̆m pơlei pơla, bơngai hơ ioh athei găn ga lơ tơdrong et xoi tih vơ̆, hơnơ̆ng đei pơgơ̆r lơ̆m khei năr tŏk  16 - 20 xơnăm, đơ̆ng rŏng kơ tơdrong et xoi âu noh pơtơm gơh tơ oei unh om.

Adrol ki, hơdruh tơdăm  M’nông tơ̆ apŭng Lăk tơ oei unh om hrôih, mưh ‘nguaih kơ 20 xơnăm mă tam oei kơ đe noh jing “hŏi”. Tơdrong kăp gĭt lơ̆m tơ oei unh om juăt jue kơ bơngai M’nông noh tơgĭt nơ̆r mĕ ƀă, ưh đei khĭn pơm pha hăm nơ̆r mĕ ƀă kơlih hli ƀơm tơpuh, noh kơnh ưh đei xơnêp păng hin dơnuh ling lang. Et pơkong kơ bơngai M’nông tơ̆ Lăk noh minh khôi juăt ‘lơ̆ng rŏ, ƀenh kơ jơhngơ̆m đon ‘lơ̆ng, ƀenh kơ um ai joh ayŏ kon pơlei.

Pơjâu xoi kơ yang Y Tiêng Jie, oei tơ̆ pơlei Jiê Yúk (xăh Đăk Phơi) ăn tơbăt: "Kiơ̆ khôi juăt kơ bơngai M’nông Gar, hơnơ̆ng đơ̆ng rŏng kơ minh pơyan choh jang noh rim pơlei pơla pơgơ̆r et xoi tơbeh – et xoi kơ hnưr erih, vă pôk bơnê kơ yang hơpang lơ̆m plenh teh, bơnê kơ yă ƀok dơnơm, yă ƀok hlôi pring vei ăn rim bơngai đei lơ phe ƀa hơƀo nhŭng ier ƀenh cham. Lơ̆m dôm khôi et xoi âu, et pơkong đei rim bơngai tơrĕk hloh, đei dôm khôi: et trong kơ̆t jơ̆ng, pơxĭt, et pơkong găh hnam drăkăn; et pơkong găh hnam drŏnglo".

Mă khôi et pơkong kơ 2 păh unh hnam nhen băl mă lei hăm bơngai M’nông tơdrong mă âu ưh đei rơkăh kơlih hăp tơbăt ăn kơ bre ŏng mai băt erih xa, băt oei xa hăm unh hnam păng rim bơngai tăp dăr. Tơdrong nhen băl kơ dôm khôi xoi tơbeh noh hơmet tôm tơdrong, tơmam drăm păng vei xơđơ̆ng dôm tơdrong kâ̆m kang kơnang giĕng vă hơpơi ‘moih đei tơdrong xơnêp ‘lơ̆ng rŏ ăn bre klo hơkăn. Duh nhen bơngai M’nông tơ̆ dôm tơring nai, tơ oei unh om kơ bơngai M’nông noh hơdăh kiơ̆ găh mĕ: găh hnam drăkăn đei xơnong kăp gĭt. Mă lei mưh nhen hơdrung bơngai Êđê, K’Ho, Chu Ru bơngai drăkăn jing xơnong tơm, noh hăm bơngai M’nông bơngai năm trong apinh noh jing drŏnglo.

Tơgĭt kơ đe kră jing minh tơdrong ‘lơ̆ng lơ̆m joh ayŏ kơ dôm hơdrung bơngai kon kông Tây Nguyên, lơ̆m noh đei bơngai M’nông. Dôm bơngai tŏk truh 60 xơnăm gô đei pơgơ̆r et xoi tơbeh kơ jơhngơ̆m jăn (dang vă akhan et xoi kơ xơnăm erih). Ưh đei nhen bơngai M’nông erih xa tơ̆ dôm tơring nai et xoi tơbeh kơ xơnăm erih minh ‘măng, hăm kon pơlei M’nông (apŭng Lăk) kon hơmol gô pơgơ̆r et xoi tơbeh adrol, đơ̆ng rŏng kơ noh truh đe kon kơdiĕng. Khei năr pơgơ̆r et xoi noh ăh kăt yua ƀa hơƀo đang, phe ƀa hlôi ƀenh xum pơhlom đơ̆ng khei 11 truh ăh khei mônh xơnăm đơ̆ng rŏng. Ăh lôch hơchăng, dôm khôi xoi tơbeh đei tơrĕk truh tơ̆ groong ƀŭ đei bơngai M’nông pơgơ̆r tôch tơnăp.

Dang ei, hăm tơdrong tơrĕk đơ̆ng lơ tơdrong mŭk drăm, joh ayŏ, tơpôl tơdrong erih kon pơlei M’nông tơ̆ apŭng Lăk hlôi đei tơplih, kiơ̆ kơ noh tơdrogn et xoi kơ hnưr erih duh đei tơplih, akŏm đei dôm kơjă joh ayŏ ‘nao trŏ ƀlep hloh. Mă thoi noh, dôm khôi xoi tơbeh kơ hnưr erih kơ bơngai M’nông duh oei xơkơ̆t dôm kơjă joh ayŏ kăp gĭt, tơbang găh đon bơnôh unh hnam, gĭt hloh noh kơ tơpôl. Kiơ̆ đơ̆ng noh pơm ăn kơdih bơngai yak hloh dôm tơdrong pơngơ̆t găh đon bơnôh lơ̆m khei năr erih kăp gĭt đơ̆ng oei ‘lâ̆p truh tih vơ̆, pơxĭt pơkong groong ƀŭ. Yuơ noh, kăl băt hơdăh dôm kơjă kăp gĭt joh ayŏ lơ̆m khôi xoi tơbeh kơ hnưr erih kơ bơngai M’nông vă vei răk dôm tơdrong kăp gĭt păng pơjing jơhngơ̆m pran păng pơtoi chĕp vei um ai joh ayŏ kơ hơdrung bơngai kon kông; xơkơ̆t tơdrong vei răk tơƀăk mong khôi et xoi kơ hnưr erih kơ bơngai M’nông jing tơdrong kăl tơrĕk atŭm kơ lơ bơngai vă vei răk tơƀăk mong joh ayŏ kơ bơngai M’nông pơma atŭm păng kon pơlei M’nông tơ̆ apŭng Lăk pơma adrô̆.

Lan chih păng pơre nơ̆r